|
Megapolis: so'z va uning kelib chiqishi
|
| bet | 147/171 | | Sana | 14.05.2024 | | Hajmi | 1,66 Mb. | | #231734 |
Bog'liq attaestatsiya javoblari Megapolis: so'z va uning kelib chiqishi
Soʻzning oʻzi ikkita yunoncha shaklning birikmasidan olingan. Agar kimdir siyosat, shahar-davlatlar kabi qadimiy tsivilizatsiya hodisasi bilan bog'langan bo'lsa, bu juda foydali. Tarjimada "katta" degan ma'noni anglatuvchi Megalo va "shahar" deb tarjima qilingan polis - bu ikki komponent eng yirik shaharning zamonaviy belgisini tashkil qiladi. Shunday qilib, biz eng muhim savolga javob oldik - bu nimametropolis. Biz so'zning ta'rifi va kelib chiqishini bilamiz. Biz uning tarixiy rivojlanishiga batafsil toʻxtalib oʻtamiz.
Geografiya fanida "metropolis" so'zining qo'llanilishi tarixi 17-asrda boshlangan. Ingliz tadqiqotchisi T. Gerbert bu atamani birinchi marta davlatlar poytaxtlarini belgilash sifatida ishlatgan. O'shandan beri so'z ma'nosining evolyutsiyasi uni dunyodagi faqat ayniqsa yirik shaharlarning nomi bilan bog'ladi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti nashrlarida kiritilgan mezonlarga ko'ra, metropolda kamida 10 million aholi bo'lishi kerak.
Megapolis - koʻplab qoʻshni shahar aglomeratsiyalarining qoʻshilishi natijasida vujudga kelgan eng yirik aholi punkti. Ma’lumot uchun, aglomeratsiyaning qo’shimcha tushunchasiga to’xtalib o’tamiz (lotincha agglomero – “birlashaman”) – kuchli iqtisodiy va madaniy aloqalarga ega bo’lgan shaharlar majmui. Natijada ular yagona funktsional birlikka aylanadi. Ular yirik shaharlar atrofida, asosan, aholi zichligi yuqori bo'lgan sanoat hududlarida shakllanadi. Aloqalarning yanada o'sishi va rivojlanishi bilan shaharlar va aglomeratsiyalar megapolislarga birlashtirildi.
Tarix kontekstidagi jahon tendentsiyalari
Endi biz geografiyada metropol nima ekanligini bilamiz. Yirik shaharlarning shakllanishi va rivojlanishi doimiy nazoratga olingan. Shunday qilib, statistik ma'lumotlarga ko'ra, 1900 yilda dunyoda megapolis deb hisoblanishi mumkin bo'lgan atigi 10 ta shahar mavjud edi. 1955 yilda milliondan ortiq aholisi bo'lgan 61 ta shahar mavjud edi, 1990 yilda esa 276 taga etdi.raqamlar, globallashuv tendentsiyasi, aholi punktlarining birlashuvi jadal rivojlanmoqda.
Eng aholi yashaydigan shaharlar tarixan Amerikada paydo boʻlgan. Shunday qilib, 1950 yilda Nyu-Yorkda 12 milliondan ortiq aholi bor edi. Yevroosiyo qit'asi biroz ortda qoldi - Shanxay 10 million va Londondan.
Yangi mingyillik boshlanishidan oldin, ya'ni 1995 yilda dunyo megapolislari tasviri yanada ta'sirchan edi. Yaponiyada mega-shahar Tokio-Yokohama 26 milliondan ortiq aholiga ega edi. Nyu-York unchalik o'smagan - 16 milliongacha, Mexiko - 15,5 gacha.
Qadimgi yunonlar sayyoramizning ularga ma’lum bo‘lgan qismini «oykumena» deb atashgan. Yunon tilida bu so‘z odamlar yashaydigan, aholisi bor joy degan ma’noni anglatadi. Bizning davrimizga kelib, bizni o‘rab turgan dunyoning o‘zlashtirilgan va odamlar istiqomat qiladigan qismi oykumena deb ataladi.
Qadim zamonlardayoq odamlar yonma-yon joylashgan yerlar haqida ko‘proq narsalarni bilishga, mahsulotlar va buyumlarni ayirboshlash uchun savdo yo'llari ochishga intilishgan. Qadimgi misrliklar bundan 5 ming yil ilgari Afrika bo‘ylab sayohat qilganlar. Miloddan avvalgi III ming yillik o‘rtalarida ular 0‘rta Yer dengiziga chiqib, u orqali boshqa mamlakatlardan mahsulotlarni olib kelishni boshlaganlar.
Miloddan avvalgi II ming yillikda 0‘rta Yer dengizining sharqiy qirg‘oqlarida yashagan finikiyaliklar dengiz kengliklarini o‘zlashtirishga kirishganlar: ular Kiprda bir nechta koloniyaga asos solishgan, Kichik Osiyoni janub tomondan aylanib o'tganlar, Bolqon, Apennin va Pireney yarim orollariga suzib borganlar, Sitsiliya, Sardiniya va boshqa orollarni kashf qilganlar. Ularning kemalari Misrga yog'och-taxta, vino, zaytun moyi, qullar va boshqa yuklarni yetkazib berib turgan. Miloddan avvalgi VII asrda ular Afrikani aylanib o'tganlar. Afrika qirg'oqlari bo'ylab suzgan finikiyaliklar qulay hamda keng ko‘rfazni topishgan va u yerda Karfagenga asos solishgan, keyinchalik bu yer antik 0‘rta Yer dengizi mamlakatlari o'rtasidagi eng yirik port-shaharlardan biriga aylangan.
Ehtimol, aynan finikiyaliklar ilk bor Ispaniya va Afrika orasidagi ikkala tomonidan ham Gibraltar va Seutning o‘tkircho‘qqilardan iborat qoyalari bo‘y chozgan tor bo‘g‘oz orqali Atlantika okeaniga chiqishib muhim kashfiyotni amalga oshirgandirlar. Boshqa taxminlarga ko'ra esa bu yo‘lni birinchi bo'lib Krit oroli aholisi ochgan.
Mesopotamiyalik shumerlar miloddan avvalgi III ming yillikda Arabiston atrofida dengiz ekspeditsiyalarini amalga oshirishgan. Shumerlarning qo'shnisi, elamitlar esa ularni o'rab turgan tog‘larni oshib o'tib, ulardan uzoqda joylashgan Kaspiy dengizi qirg'oqlariga chiqdilar.
Odatda biz oykumena to‘g‘risida Sharqiy O‘rta Yer dengizidagi sivilizatsiya beshigidan boshlab ma’lumotlarga egamiz, shu sababli hattoki Yevropaning ochilishi ham birdaniga bolmagan deb hisoblanadi. Yevropa miloddan oldingi XVI asrda kritliklar tomonidan ochilgan (Krit - qadimiy madaniyat o'choqlaridan biri).
Odamlar birinchi navbatda daryolarning atrofidagi hosildor yerlarni o'zlashtirishgan. Daryo qabilalar o'rtasida alo qa o'rnatish uchun qulay yo‘l bolgan. Dengiz orqali suzish boshlanganidan keyin yangi yerlarni ochish sur’atlari tezlashgan.
|
| |
