tashkil etuvchilari jamiyat taraqqiyotiga mos holda muntazam rivojlanishda bo’lib, takomillashtirilib boriladi.
Bunda tashkil etuvchilar quyidagilardir: maqsad; mazmun; shakl, usul; uslub; o’qituvchi shaxsi; tinglovchilardagi dastlabki bilim; o’qitishning moddiy-texnik bazasi va shu kabilar. Bu ta’lim
jarayonlarini bir butunlikda, ya’ni yagona yaxlit dinamik tizim sifatida qarash lozimligini taqozo etadi va bunday qarash ta’lim jarayonini boshqarish va boshqarishning optimal variantini topishga ham imkoniyat yaratadi.
Qayd etilgan ta’lim jarayonini tizim ko’rinishida quyidagicha ifodalash mumkin (1 - shakl).
TA’LIM
OLUVCHI
1-shakl. Ta’lim jarayonini tashkil etuvchilari va ular
dinamikasi.
Shaklda ifodalangan ketma-ketlik o’qitish jarayonining algoritmini ishlab chiqishga imkoniyat yaratadi.
O’qitish algoritmini ishlab chiqish orqali olib boriladigan ta’lim jarayonining uzviyligini va uzluksizligini ta’minlovchi qat’iy ketma- ketlik yaratiladi,
shuningdek, ta’lim didaktikasini joriy etishning aniq mexanizmlarini yaratish borasidagi ta’lim-tarbiyaviy va pedagogik tadqiqotlar sohalaridagi ishlar yanada rivoj topadi.
O’qitish algoritmi
intellektual asr ta’lim-tarbiyasida asosiy pedagogik terminlardan biri bo’ladi, chunki zamonaviy o’qitish texnologiyalari shu kabi terminlar asosida ta’limda yangicha sifat bosqichiga ko’tariladi.
Ta’lim-borliqni bilishning o’ziga xos shakli sifatida. Ta’lim- inson bilish faoliyatining eng murakkab turlaridan biri bo’lib, individual psixik rivojlanishni va bilimlarni o’zlashtirishni ancha
tezlashtiradi. O’qituvchi ta’lim jarayonida faqat bilim berish bilan chegaralanmaydi, bu jarayonda u ta’lim oluvchiga ta’sir ko’rsatadi, bu esa bilim olishlarini
yanada faollashtiradi, natijada ta’lim oluvchi ta’lim jarayonining faol ishtirokchisiga aylanadi.
Ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilar ongiga singdirilayotgan nazariy bilimlar amaliy faoliyat yordamida yanada mustahkamlanadi. Inson tevarak-atrofdagi voqeelik, narsa va hodisalarning mohiyatini amaliy hayotda ularga to’qnash kelish yo’li bilan bilib oladi, ularni o’zlashtiradi. Inson amaliy faoliyat tufayligina ijtimoiy ishlab chiqarish faoliyati jarayonini
tashkil etuvchi munosabatlar, shuningdek, tabiat hodisalari sirini o’zlashtirib oladi.
Narsalar, buyumlar bilan amaliy muomalada bo’lish natijasida buyumlar sezgi organlariga ta’sir qiladi, sezgilar idrokni keltirib chiqaradi. Amaliyotda insonning faol fikrlash faoliyati yuzaga keladi. Fikrlash yordamida u real voqealikni chuqur tushunadi.
Bilim manbai sanalgan amaliyotning ahamiyati xususida so’z yuritganda bilish jarayonining mohiyatini ham ta’kidlab o’tish joiz.
Bilish murakkab dialektik jarayon bo’lib, jonli mushohadadan abstrakt tafakkuriga, so’ngra amaliyotga o’tish yo’lidir. Bilish shaxs uchun muhim ham o’zlashtirilmagan narsa, voqea va hodisalar mohiyatining ong yordamida anglash jarayonidir. Ob’ektiv borliqni bilish uni sezishdan boshlanadi.
Sezish ongning tashqi olam bilan bo’ladigan chinakam aloqasidir. Sezish
tevarak-atrofdagi voqealik, narsa va hodisalarning sezgi organlari (bizga ma’lumki, ular beshta) ga ta’sir etuvchi ayrim sifat, belgilarning ongda aks etishidir. Bunda har bir organ, har bir analizator I.P. Pavlov ta’kidlab o’tganidek, narsalarning ayrim eng muhim sifatlarini his ettiradi.
Sezish muayyan narsa, voqea-hodisalar mazmunini ongda idrok etishiga olib keladi.
Idrok-sezish a’zolari orqali ongga ta’sir etib turilgan narsa va hodisalarning unda (ongda) yaxlitligicha aks etish jarayonidir.
Sezish va idrok qilish yordamida bilish jarayonida tasavvur ro’y beradi. Tasavvur inson ongida uzoq muddat saqlanib qoladigan sezishlar va idrokning izidir. Yoki boshqacha aytganda, tasavvur sezgi a’zolariga qachonlardir ta’sir etgan hamda idrok qilingan narsa va voqea-hodisalarning ongdagi yaqqol hissiy obrazidir. Tajriba vositasida odamda tasavvur zahirasi boyib, ko’payib boradi.
Tasavvur fikrlashda, tushunchalarning tarkib topishida muhim rol o’ynaydi. Tasavvur muayyan umumlashmalarning mavjudligi bilan bog’liq.
Sezish, idrok va tasavvur bilishning muhim tarkibiy qismlari bo’lsa- da, ular ham haqiqiy voqealikni bilish muammosini to’la hal etishmaydi. Bilish jarayonining eng yuqori bosqichida tafakkur yuzaga keladi.
Jonli mushohada va tafakkur doimo odamning amaliy faoliyatiga asoslanishi kerak. Odam tabiat va ijtimoiy jamiyat qonuniyatlarini ochib, o’z faoliyatida ulardan foydalanishga intiladi. Har qanday nazariy bilimning qiymati uning amaliyotga qanchalik xizmat qilishi bilan belgilanadi. Nazariya amaliy faoliyat mohiyatidan kelib chiqib asoslanadi hamda amaliy faoliyatning yaxshiroq yo’lga qo’yilishiga xizmat qiladi. Biroq, amaliyot ayni vaqtda bilimning to’g’riligini tekshirish vositasi hamdir. Nazariy g’oya, fikr amaliyotda tekshirilgan va u orqali tasdiqlangandagina u inson bilimlarining muhim tarkibiy qismiga aylanadi.
Demak, bizga bilim amaliyotdan sezgi idrok, tasavvur va tafakkur asosida hosil bo’lishi va yana amaliyotga qaytib borishida namoyon bo’ladi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, bilim amaliyotga o’zining ilgarigi ko’rinishida emas, balki ancha boyigan ko’rinishida, ancha yuqori darajada qaytib boradi. Biz bu holni quyidagi holatda ko’rishimiz mumkin (2-shaklga qarang):
