|
Xisar estelikleri tipleri
|
| bet | 49/154 | | Sana | 25.12.2023 | | Hajmi | 111,08 Mb. | | #128134 |
Bog'liq O.A.ARXEOLOGIYASI OMK-20222. Xisar estelikleri tipleri.
Xisar mádeniyatı territoriyalıq jaqtan bir neshe toparǵa bólinedi: Xisar, Danǵara, Nurek, Yava, Kulyab jáne Uratóbe, bir shene onlaǵan eslelikten ibarat.
V.A.Ranovtıń baqlawı boyınsha Xisar mádeniyatı orınları geomorfologiyalıq jaǵdayına qaray tórt gruppaǵa bólinedi.
Birinshi topar Kafirnigan, Vaxsh, Dushan-binka boyında ornalasqan jáne Sangi-Ugur, Dagan jáne basqa ózeńnen 25-30 m biyikliktegi joqarǵı pleystocenniń (onsha jiyi emes orta plistocen) terrasalarınıń joqarǵı bólegi menen sheklengen.
Ekinshi topar Tutkaul, Say-Sayed jáne basqalar kiredi.
Úshinshisi hár túrli tegisliktegi taw dizbegin alıp jatqan úlken suw aǵımınıń jaǵalawları - Sangi-Mil, Shaxrinau jáne t.b. jerler kiredi.
Tórtinshisine jartas panalardaǵı (Aq-Tańǵı shatırı) estelikleri kiritiledi. Birinshi menen úshinshi topar estelikleri V.A.Ranovtıń pikiri boyınsha barlıq Xisar mákan orınlarınıń 70-75% quraydı. Xisar uchastkileriniń maydanı negizinen 0,4-0,5 ga teń (Say-Sayed, Kuy-Bulien). Bunnan úlken mákan orınlar da bar, olardıń maydanı shama menen 1 ga (Tutqauıl, Aq-Tańǵı, Tepey-Gaziyon), al júdá kishileri 0,01 gektarǵa jetpeydi (Qum-Tepa, Shavatki-bolo, Kókcha jáne t.b.).
Esteliklerdiń topografiyasına sáykes mádeniy qatlamlardıń qalıńlıǵı, qonıslardıń kólemi, tabılǵan zatlardıń tábiyatına qaray otırıp uzaq múddetli negizgi qonıslar (Tutkaul, Kuy-Byulen, Aq-Tańgi) jáne ańshılıqqa yamasa mal jaylawǵa baylanıslı waqıtsha lagerler, múmkin jazlaw mayda tuyaqlı jánlikler ushın orınları bolǵan degen pikirde. (Korobkova, 1973, 210-bet).
Bir qatar uchastkilerde (Tutkaul, Say-Sayed, Kuy-Bulen) órilgen taslar, jer úy pollarınıń qaldıqları ushırasadı. Bunday tabılmalar Iraktaǵı Karim Shaxirdiń qazbalarınan belgili (Brayvud jáne Xau, 1960; Xou, 1983).
Kishi úylerdiń qurılısındaǵı ajıramas elementi dep esaplanǵan tastardan qalanǵan, diametri 1 m shamasındaǵı standart formadaǵı kóplegen oshaqlardı atap ótiwge boladı.
Oshaqlar bir-birinen 1,5-2 m aralıqta jaylasıp, turǵın úylerdiń konturın anıqlawǵa múmkinshilik bermeydi. Sonlıqtan Xisardaǵı turǵın úylerdi qálpine keltiriw ushın ele de maǵlıwmatlar jetkiliksiz. Olardıń ılashıq tárizli forması bolǵan dep shamalap, aynalasında hár túrli óndirislik orınlardıń izleri saqlanǵan. Tutqauıldıń ekinshi qatlamınan uzınlıǵı 12 m jáne tereńligi 1 m sopaq tárizdi oyıqlar tabıldı. Ishi oshaq taslarınıń massalıq qaldıqları menen toltırılǵan. Turǵın úy qurılıslarınıń ayrıqsha elementi A.P.Okladnikov tárepinen Kuy-Byulenda tabılıp, kúl-gips qatlamı 3-5 sm qalıńlıqtaǵı, diametri shamamen 80 sm bolǵan kese tárizli oyıqshalar (shuńqırlar) bolıp, ishi sıbalǵan. A.P.Okladnikov bul suw saqlauǵa arnalǵan gipsten jasalǵan ıdısları bar turǵın úy qabatınıń qaldıǵı degen pikirde. V.A.Ranov olardı dán saqlawǵa paydalanǵan dep boljaydı.
Múmkin bul turǵın úylerdiń fundament taslarınıń qaldıǵı shıǵar.
Xisar mádeniyatında altı jerlew belgili. Tórtewi Tutqauıldıń ekinshi gorizontınıń túbinen, birewi Say-Sayedtiń ekinshi qatlamında, al birewi Kuy-Byulenniń birinshi gorizontında tabılǵan.
Jerlengenler shep tárepten búgilgen formada jatıp, búgilgen qolları shep jaqtıń astına qoyılǵan, bası qubla-batısqa, qublaǵa, arqa-batısqa qaray qoyǵan. Olar mákan orınlardıń mádeniy qatlamınan, jerlengen shuqırları menen qabir qurılısları joq jerden tabılǵan. Say-Sayd qábiri eresek adamǵa tiyisli bolıp qosımsha inventarları menen tabılǵan. Jerlengenler uzın baslı, jerorta teńizi evropoid rasasına tiyisli ekenligi anıqlanǵan. Usılayınsha ólgenlerdi mákan orınlarına, jasaw orınlarınan uzıqqa jerlendi. Bunday jerlew dástúri Jeytun mádeniyatına da tán.
|
| |
