-10-mavzular. Tarjimaning frazeologik muammolari (4 soat)

1. Tarjima jarayonidagi frazeologik qiyinchiliklar

   
   

2. Frazeologik ma`noni qayta yaratish

   
   

Tarjima nazariyasi bo‘yicha nashr etilgan adabiyotlarda turg’un birikmalarni taijima qilishning to‘rtta usuli borligi haqida ma’lumot beriladi (Qarang: L. Barxudarov, V. Komissarov, Fiterman, Levitskaya, O. Petrova va boshqalar). Ular quyidagilardan iborat: 1) obrazni qanday bo’lsa shundayligicha saqlash; 2) obrazni qisman o‘zgartirish; 3) obrazni butunlay boshqa obraz bilan almashtirish va tarjimada obrazni butunlay saqlamaslik yoki uni tushirib qoldirish.

1. Odatda universal yoki internatsional obrazlar tarjimada to’liq saqlanadi. Bunday frazeologik birliklar tarixiy, afsonaviy, diniy, mistik, mifologik va shu kabilarga asoslangan bo‘ladi. Masalan, “in the seventh heaven” - “yettinchi osmonda”. Bunday frazeologik birliklar asliyatning tarjima tilidagi ekvivalentlari deb ataladi. Tarjimada to’liq ekvivalentga ega frazeologik birliklar deyarli hech qanday muammo tug‘dirmaydi, chunki ular stilistik hamda pragmatik jihatlardan bir xil qiymatga, ma’noga, ifoda usuli va ta’sir kuchiga ega bo’ladi.

   
   

Ba’zan asliyatdagi obrazli frazeologik birlikni tarjima tilida muqobili bo’lmasa ham saqlab qolish imkoniyati bo’ladi. Bunga kalkalash yo‘li bilan erishish mumkin. Masalan, “nothing comes out of the sack but what was in it” - “qopda nima bo’lsa, shu chiqadi” yoki “qozonda bori cho'michga chiqadi”. Bu usul obrazli frazeologik birlikning ma’nosi shaffof bo’lgan taqdirda, ya’ni uni hamma oson tushungan holdagina qo’llash mumkin. Frazeologik birliklar tarkibidagi so‘zlar ko‘chma ma'noda qo’llanigan bo’lsa- da, ularning lug‘aviy ma’nosi aniq bo’lsa, uni tarjima qilishda kalkalashdan foydalanish matnni, matndagi informatsiyani hamda matndagi g‘oyani tushunishni osonlashtiradi, tarjima muqobilligini ta’minlaydi. Kalkalash aksariyat hollarda obrazli frazeologik birliklami oddiy frazeologik, ya’ni erkin birikmalarga aylantirib qo'yadi. Bu usulning qanchalik to‘g‘ri tar.langanligini tarjima sifati ko‘rsatadi. Aksincha, frazeologik birikma tarkibida qo’llangan so‘z ma’nolari shaffof bo’lmasa, kalkalash usulidan foydalanish matnda qo’llangan ko‘chma ma’noli so‘zlarni qisman, ba’zan esa to‘liq tushunmaslikka olib keladi. Masalan, ingliz tilidagi “to send somebody to Coventry” turg‘un frazeologik birligini tushunish uchun undagi so‘zlar ma’nosi yoki ma’nolar yig’indisi yetarli bo’lmaydi, chunki bu frazeologik birlik na “yubormoq” va na “Koventri “ so'zining ma’nosiga bog’liq. Bu iboraning tarjimasi “baykot qilmoq" fe’liga to‘g‘ri keladi.

2. Aksariyat hollarda asliyat va tarjima tillarida bir xil fikr ifodalanadi, biroq ular obrazlari bilan bir-biridan farq qiladi. Ularning har ikkisi bir xil ko‘chma ma’noga ega bo’ladi. Bunday hollarda obrazlar o‘rtasida mavjud ozgina farq hisobga olinmasligi lozim. Bunda tarjima qilinayotgan frazeologik birlikdagi obraz tarjimada ba’zi bir aniqroq aytadigan bo’lsak, qisman o‘zgarishga uchraydi. Shunday bo’lsa-da tarjima adekvat hisoblanadi: “a fine suit does not make a gentleman” - “kiyim odamni bezamaydi”, “a burnt child dreads the fire” - “og‘zi qaynoq sutga kuygan, qatiqni ham puflab ichadi”. Ikkinchi misolda ingliz va o‘zbek frazeologik birliklari o‘rtasida muqobillik yo‘qdek ko‘rinadi. Chunki birlikning birorta so‘zi bir-biriga to’g’ri kelmaydi, biroq frazeologik birlikda ifodalangan obraz deyarli bir xil - olovdan va qaynoq narsadan qo‘rqish ma’nosi berilgan. Ikkala turg‘un birlikda berilgan ma’no umumlashtirilgan. Yana bir-ikkita misolni tahlil qilib chiqaylik: “look not a gift horse in the mouth” - “berganning betiga qarama”, ''to lay by a rainy day'' - “qora kunga saqlamoq/qoldirmoq” va hokazo.

   
   

3. Har bir xalqning til boyligi, jumladan frazeologik birliklari uning tarixi, madaniyati, urf-odatlari, turmush tarzi, mentaliteti va xaraklerli xususiyatlari va shu kabilami aks ettiradi. Hamma uchun bir xil fikrlar turli xalqlar tomonidan turlicha ifodalanadi: o‘zbeklar “tuyaning dumi yerga tekkanda”, “qizil qor yoqqanda”, “xapshanba kuni” deganda inglizlar “when pigs fly” frazeologik birligini qo’llashadi. Ikkala frazeologik iboradagi leksik birliklar bir-biriga, ayniqsa “tuya, qizil qor hamda xapshanba” butunlay to'g'ri kelmasa- da, “hech qachon sodir bo‘lmaydigan ish-harakat, voqea” asosiy fikr hisoblanadi. Frazeologik birliklar tarkibidagi aksariyat so'zlar esa ikkinchi darajali unsur sifatida qo’llangan. Bu yerdagi asosiy vazifa asliyatdagi frazeologik birlikka tarjima tilida xuddi shu fikrni ifodalagan va xuddi shunday stilistik ma’noga ega bo’lgan turg'un birikma topish.

   
   

Misollardan ko'rinib turibdiki, aksariyat hollarda asliyatdagi frazeologik birliklarning ekvivalentlari yo‘q bo’lganda, ayni obraz qo’llanmaganda obrazni butunlay almashtirish tavsiya etiladi. Tarjima tilida asliyatdagi frazeologik birlikka ma’no va stilistik ifodaliligi o'xshash turg'un birikma topish maqsadga muvofiq bo’ladi.

4. Shunday hollar bo’ladiki, tarjima tilida asliyat tiliga na ekvivalenti va na o‘xshash frazeologik birikma topiladi. Asliyatda ifodalangan fikrni aks ettira oladigan birlikning na ekvivalent va na o'xshashi bo’lganda, frazeologik birlik shaffof bo’lmasa, kalkalash usulidan foydalanishning iloji bo’lmaganda, turg'un frazeologik birliklar tasviriy yo’l bilan tarjima qilinadi. Tasviriy usul erkin ko'chma ma’noga asoslanmagan frazeologik birliklami qo’llashni talab etadi: “a skeleton in the cup” - “oila siri”, “in a whole skin” - “bekamu-ko‘st, soppa-sog‘, sog‘-salomat, beziyon” va shu kabilar.

   
   

Ko'chma, ya’ni obrazli frazeologik birliklarni tarjima qilishning asosiy usullari mavjud.