O’zbekiston Respublikasi

1. 
   Yashashdan maqsadni to’g’ri belgilash, hayotning mohiyatini to’g’ri tushunish;
   
2. 
   Inson qadr-qimmatini har qanday boylikdan ustun qo’ya olish;
   
3. 
   Qancha ko’p mehnat qilsang, shuncha to’q va badavlat yashaysan;
   
4. 
   Inson qobiliyatining ichki imkoniyatlari cheksizligiga ishonch hosil qilish va shu imkoniyatlarni yuzaga chiqarish uchun jiddiy harakat qilish;
   
5. 
   Har qanday fisqu fasodga, vayronkor g’oyalarga berilmaslik, g’iybat, kundalik tashvishlaridan yuqori ko’tarila olish, iroda, sabr-qanoat, mehr-muruvvat ko’rsata olish;
   
6. 
   Har qanday holatda ham hissiyotni jilovlab, aql idrokka amal qilish, nafsni tiya bilish, komillikka intilish;
   
7. 
   O’zidan keyingi avlodlarga ozod va obod Vatan qoldirishda jonkuyar bo’lish;
   
8. 
   Milliy va umuminsoniy qadriyatlarni e’zozlash va ularni ijodiy rivojlanishiga hissa qo’shishga amal qilish;
   
9. 
   Inson, fuqarolar huquqlarini himoya qilish hamda millatlararo totuvlik uchun harakat qilish;
   
10. 
    Mamlakat mustaqilligini saqlashda yuksak ma’suliyatni anglash, uning iqtisodiy, siyosiy, ijtimomy yuksalishiga faollik ko’rsatish.
    

Xalqning bugungi va kelajakdagi vazifalari bilan ham o’z maqsadlarini mujassamlashtirishi kerak. Demak, inson o’z manfaatlaridan kelib chiqqan holda xalqning asriy qadriyatlarini rivojlantirish o’z mamlakatining buyuk kelajagini yaratishi yo’lida qayg’urishi va harakat qilishi ustuvor yo’nalishlar qilib belgilab, hayotga qadam tashlashi o’rinlidir. Shundagina yashashdan maqsadning mohiyati-mazmunga ega bo’ladi.

2. Inson qadr-qimmatini har qanday boylikdan ustun qo’yish yuksak ma’naviyatlikdan dalolatdir. Inson qadri boylik bilan belgilanmasligi kerak. Inson o’zining xatti-harakati, mehnati, aql-idroki bilan shu boylikni yaratadi. Shu jihatdan ham inson boylikdan ustun bo’lishga haqlidir. Boylikka berilmaslik insoniylikni ustun qo’yishga olib keladi. Boylikka e’tiqod qo’yib, mol-mulk to’plash, o’rni kelganda uni ko’z-ko’z qilish esa tubanlikdan nishonadir. Boylik bu ba’zi shaxslarni manmanlikka etaklaydi, dimog’dor qiladi. Ba’zida boylikka berilgan shaxslar o’z mol-mulkning qanchalik ko’p ekanligini yashirishga ham harakat qiladilar. Lekin uni baribir ko’pdan, ommadan yashira olmaydi. Natijada ko’pchilikni oldida qing’ir-qiyshiq yo’llar bilan topilgan boylik oshkora bo’laboshlaydi va ko’pchilik nafratiga ham uchray boshlaydi.

Inson qadrining birlamchiligiga e’tibor berish xususiyatiga ega insonlarni xalq e’zozlaydi. Shunday kishi vafot etib ketganda ham uning nomini hurmat bilan tilga oladi.

Boylikka berilgan joyda adolat buziladi. Boylik hirsi bor insonda ta’magirlik, poraxo’rlik, g’arazgo’ylik, qat’iyatsizlik avjiga chiqadi. Aql-zakavot o’rnini johillik, manmanlik, maqtanchoqlik, kibr-havo egallaydi. Bular oddiy insonlar qadrini paysaytirishga olib keladi. Asosiysi insonlar o’rtasida ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. G’am-tashvish ortadi. Qonun buziladi. Firibgarlik avjiga chiqadi. Inson qadri yo’qola boshlaydi. Natijada oila, jamoa, jamiyat va davlatda noroziliklar paydo bo’ladi.

3. Qancha ko’p mehnat qilgan kishi o’ziga ishonch bilan yashaydi. Qorni och bo’lganda ham mehnatdan zavqlanadi. O’zini badavlat kishilardek his qiladi. Chunki, u birovdan o’zini kam tutmaydi. Mehnat orqali jamiyatning ma’naviy sog’lomligi, ruhan tetikligi ham namoyon bo’ladi. Yurt tinchligiga tinchlik qo’shiladi. Yurt tinchligi esa ulug’ saodat, buyuk ne’matdir. Shu sababli har bir fuqaro Vatan taqdiri uchun mehnat qilishi, mehnati orqali buyuk davlatni barpo etishidagi mas’uliyatni sezish muhim kasb etadi. Mehnat orqali taraqqiyot, rivojlanish ro’y beradi. Og’ir va engil sanoat takomillashadi. Yangi ishlab chiqarish quvvatlari paydo bo’ladi. Madaniy-maishiy inshootlar barpo etiladi. Obodonchilik amalga oshadi. Bog’-rog’lar paydo bo’ladi. Bularning barchasi vaqti kelib har bir kishiga, jamoaga, jamiyatga xizmat qiladi. Natijada, inson o’z mehnati orqali shon-sharafga muyassar bo’ladi. Hur va farovon yashashga imkon yaratiladi. «Mehnat, mehnatning tagi rohat» degan o’gitlarni azaldan xalq o’rtasida qo’llanishda ham olam, olam falsafa yotadi.

4. Inson qobiliyatining ichki imkoniyatlari boyligiga ishonch hosil qilish va shu imkoniyatlarni yuzaga chiqarish uchun jiddiy harakat qilish har bir yuksak ma’naviyatga intilgan kishining dasturiga aylanishi lozim. Mazkur ichki imkoniyatlar insonning o’zini qanoatlantirish bilan birga, oilani, ishlab turgan jamoasini, mamlakatini ham talablariga javob berishi lozim. Insonlarning har bir ishi, shu insonlarning tashqi amaliy faoliyati bilan ham mos tushmoqligi darkor. Insonni intellektual boyligi garchand shaxsning shaxsiy faoliyatiga bog’liq bo’lsada u Vatan ozodligi, uning istiqboli, istiqloli bilan chambarchas bog’liq bo’lgandagina insondagi ichki imkoniyatlarni to’g’ri baholash mumkin. Yuksak ma’naviyatli insonlarning ichki imkoniyatlari, deganda o’sha insondagi mardlik, va’daga vafo, shijoat, g’ayrat, hushyorlik, mehnatsevarlik, insonparvarlik, or-nomus, hayo, iffat, kamtarinlik, sodiqlik, bilimdonlik, yangiliklar tarafdorligi, yaxshilik qilish, to’g’ri bo’lish kabi xislatlar bilan birgalikda qo’rqoqlik, xiyonat qilish, va’daga vafo qilmaslik, vatanni o’ylamaslik, vayronkor fikrlarga ega bo’lish, mansabparastlik, laganbardorlik, poraxo’rlikka va boshqa xususiyatlarga intilish, his-tuyg’ularini ham tushunish lozim. Demak, insonlardagi ichki imkoniyatlarni namoyon qilishning, xarakteriga e’tiborni qaratish shaxs faoliyatining markaziy o’rinlarini egallaydi. Shu ichki imkoniyatlarni hayotga tatbiq etishda xatoliklardan xoli bo’lishga intilish ham yuksak ma’naviyatlikdir. Ichki imkoniyatlardan ijobiy ishlar uchun foydalanish oliy jonbozlikdan dalolatdir. O’zining ijodini, tafakkurini, bilimini, mehnatini xalq va Vatan ravnaqiga bag’ishlash yuksak ma’naviyatlilikdan komillikka intilishdan dalolatdir.

5. Har qanday fisqu fasod, g’iybatlardan kundalik tashvishlardan yuqori turish, irodasi va sabr qanoatli bo’lib, mehr-muruvvat ko’rsata olish yuksak ma’naviyatni egallash omilaridandir. Ma’lumki, g’iybat qilish bid’atlidir. Insonni kichik bir g’iybat natijasida bir umrga noshud qilib quyish mumkin. G’iybat insondagi eng yomon odatlardan biridir. G’iybat deganda insonni orqasidan gapirish, aybini topish, yomonlash, insonning bola-chaqasini, xotini, xulqi, boyligi, yurish turishi, aqli va farosati haqida tuturuqsiz, bemaza so’zlarni aytishlar tushuniladi. Zero, eng yovuz va yaramas odat g’iybatchilik bo’lib, o’zgalarni aybini topishga harakat qilib, gap tashib, do’stlarni o’rtasiga nifoq tushirishdir. Bular o’z navbatida insonni kamsitadi va g’amga botiradi. Shu sababli g’iybatga ishonmaslik choralarini ko’rish oliy fazilatdir. G’iybatni fisqu fasodchilar, yaxshi fazilatlarni ko’raolmaydiganlar, fikri tor odamlar qiladilar. Ana shunday odamlardan ustun bo’lish komillikka intilishdir. Inson faoliyati baxtli damlar bilan birga tashvishli kunlar ham mavjuddir. Tashvishlardan etishmovchiliklardan, baxtga erishaolmaslikdan, mavqega ega bo’laolmaslikdan ustun bo’lish qanoatlilikdan namunadir. Bu tashvishlarni sabr-qanoat ila engib o’tish oliyjanoblilikdan xabar beradi.

Sabr va qanoat qilish yuksak ma’naviyatli kishilarga xos xususiyatlardandir. Sabr qilishni avvali zahar, ayanchli bo’lsada, oxiri lazzat bo’lishini unutmaslik kerak. Unda xosiyat va manfaat bo’ladi. Sabr qilishda insonni fe’li o’zgarmasligi, har qanday vaziyatda o’zini tuta bilishi chidamlilikdir. Shunday inson, insonlar o’rtasida kambag’allikdan, etishmovchilikdan nolimaydi, toqat va chidam bilan vaziyatdan chiqishini o’ylaydi. Buning o’zi inson uchun ulug’ ne’matdir. Demak, sabr-qiyinchilikdan qutilish, uni engish va chidamlilidir. Sabrda qanday vaziyat bo’lmasin inson o’zini ochiq chehraliligini yo’qotmasligi lozim. Sabr va qanoat o’zaro tutashgan egizakdir. Qanoat ham tuganmas boylikdir. Qanoatli kishi bitta qoq noniga ham shukr qiladi va u o’zini kambag’alman, deb hisoblaymaydi. Qanoatsiz kishi esa ko’chadagi gadoga o’xshaydi, uni ko’zi to’ymaydi. Qancha topsa u kamlik qiladi. Boshqalarga mehr-muruvvat ko’rsatmaydi. Tishlam nonidan birovni baharmand qilib shu sababli ham ushbu tamoil ma’naviyatning asosiy tamoillaridandir.

6. Yuksak ma’naviyatli bo’lish bu har qanday holatda ham, hissiyotga berilmasdan nojo’ya hissiyotni jilovlay olish, aql-idrokka amal qilish, nafsni tiya bilish komillikka intilish kabilarga ham bog’liq. Mazkur jihatlar har bir shaxsda mavjud bo’lgan insoniy fazilatlardir. Ushbu fazilatlarga diqqat-e’tiborini qaratgan shaxslar mo’’tabar shaxslar bo’lib hisoblanadi. Aql bu- shunday bir boylikki, uni paypaslab ushlab yoki ko’rib bo’lmaydi. Aql odamning yoki shaxsning peshonasida yozib ham qo’yilgan emas. Uning chegarasini ham bilish qiyin. Aql shunday bir xususiyatki, agar u badnafslik, hasad va baxillikka yo’g’rilgan bo’lsa bu tubanlik aqlidir. Aql zarar keltiruvchi jarayonlardan uzoq bo’lsa ifloslanmagan bo’lsagina sof aqldir. Shu sababli aql orqali inson o’z faoliyatini qat’iy idora qilaolsa o’zining aqliy xislatini yuksak deyishi mumkin. Aslini olganda, insonning barcha harakati aql faoliyatiga muhtoj. Aql tajriba, hayotiy ko’nikmalardan, bilimlardan paydo bo’ladi. Demak, aqlli kishi shunday bir insonki o’zining yomon hissiyotlarini jilovlay oladi, o’zining aqliga, idrokiga amal qiladi. Nafsga rahbarlik qiladi. Aqlli inson tirikligida shunday ishlar qiladiki, bu ishlar o’zi vafot etib ketgandan so’ng ham boshqa kishilar tomonidan e’zozlanadi. O’lgan aqlli kishi tiriklar qatorida yuradi. Aqlsiz inson esa nafsi qayoqqa boshlasa o’sha tomonga boraveradi. Aql-idrok insonni ulug’laydi. Aqlli insonlar ba’zida xato qilganlarida ham e’zozlanadilar.

Insonlarda g’azab ham mavjuddir. G’azab kelganda uni sabot va matonat bilan engish talab etiladi. Gunoh qilgan kishidan darg’azab bo’lganda o’ylab aql bilan ish tutmoqlik insonning yuksak fazilatidir. Do’stlikka harakat qilganda o’sha do’st bo’lmog’i bo’lgan kishini qiyinchilik va darg’azab bo’lganda sinab ko’rish aqillilikdan dalolatdir. Qiyinchilik va darg’azablikni bosa olmagan do’st, do’st bo’la olmaydi.

7. Vatan bu insonning kindik qoni to’kilgan muqaddas maskani. Shu bilan birga uni voyaga etkazishga hissa qo’shgan, ajdodlari yashagan tarixiy xotira bag’ishlovchi makondir. Vatan insonning, xalqning o’tmishi va buguni hamda kelajagini belgilovchi joydir. Vatanga ega bo’lgan inson o’z hayotini g’urur bilan o’tkazadi. Ertangi kuniga ishonch bilan qaraydi. Vatani borligi uchun qiynchiliklarga bardosh beradi. Inson o’zini anglagandan so’ng Vatan nimaligini seza boshlaydi va unga nisbatan muhabbat tuyg’usi ildiz otadi. Natijada, o’z taqdirini ana shu Vatan taqdiri bilan bog’laydi. Demak, yuksak ma’naviyatlikka intilgan inson o’z Vatanini ozodligi, erkin va farovonligi uchun jon kuydirishi lozim. Qalbining faoliyati o’z Vatani obodligi, ozodligi uchun mujassam bo’lishi zarur. Ozod va obod Vatanni avlodlarga qoldirish uchun yonib, elib-yugurib yashashi, mehnat qilishi talab etiladi. Vatanni moddiy boyliklaridan, madaniy merosidan, qadriyatlaridan nafaqat o’zi foydalanishi balki, o’zidan keyingi faoliyat ko’rsatadigan farzandlar, nabiralar, evaralar, chevaralar va jamiyat uchun qolidiradigan bo’lib yashamog’i kerak. Sababi Vatan faqat birgina shaxsniki emas u shu zaminda yashayotgan barchaniki. Unda kelajakda ham ming-minglab insonlar istiqomat qiladi, xizmat qiladi, nafas oladi. Tarixni yaratadi, ijod qiladi. Shu sababli bu tamoil ham eng muhim tamoildir.

8. Milliy va umuminsoniy qadriyat inson faoliyatida amal qiladigan yuksak ma’naviyatlilikning ajralmas qismidir. Shu sababli bu tamoyil mamlakat hududida istiqomat qilayotgan har bir insonning o’z milliy qadriyatlarini asrab-avaylashi, e’zozlashi, o’zidan keyingi avlodga uni yangi-yangi an’analar bilan etkazishi yuksak ma’naviyatning muhim qismidir. O’tmishdagi ajdodlarimiz qoldirgan milliy meros, madaniy boyliklar mumtoz qadriyat va urf-odatlarni e’zozlash, ularni obdon o’rganib ijodiy rivojlantirish har bir fuqaroning kundalik turmush tarziga singishi lozim. Milliy qadriyatlarni umuminsoniy qadriyatlar bilan mushtarakligini sezish kerak. Milliy qadriyatlar dunyoviy taraqqiyot tamoillaridan orqada qolmasligiga e’tiborni qaratish davr talabidir. Jahon tajribasidagi umuminsoniy demokratik qadariyatlarning mohiyatini tahlil qilaborish va hayotga tatbiq etaborish milliy qadriyatlarni rivojlantirishga yordam berishini unutmaslik har bir yuksak ma’naviyatli shaxsni diqqat e’tiborida turishi talab etiladi. Buning uchun har bir shaxsning, fuqaroning siyosiy madaniyatini takomillashtirish, dunyoviy muammolarni to’g’ri tushunishga etaklash kun tartibiga qo’yiladi.

9. Mamlakatimizda inson huquqlariga amal qilib insonlar o’rtasida ijtimoiy adolatni barqaror qilish uchun talaygina vazifalar amalga oshiriladiki, ular tinchlik, milliy totuvlikni barqaror qilishga yordam berdi. Inson huquqlariga amal qilish yuksak ma’naviyat egasining faoliyatidagi qirralarning ajralmas qismidir. Inson o’z faoliyatini ro’yobga chiqarishi uchun huquqiy jarayonlarni o’zida mujassamlashtirishi talab etiladi. Qonun kafolatlarni anglash va unga amal qilish turmush tarzini barqaror o’tishiga yordam beradi. Demak, huquqiy madaniyatni anglab etish komillikka intilishning namunasidir. Shu munosabat bilan bu tamoyil har bir shaxsdan o’z ustida mazkur sohada doimiy ishlashni, bilim saviyasini oshirib borishni talab etadi. Shu bilan birga inson huquqlariga oid jarayonlarni, barcha huquqiy asoslarni xalq ommasi orasida keng targ’ib qilish mas’uliyatini yuklaydi. Mas’uliyat o’z navbatida insonning har bir amali, faoliyati mahsulini to’liq tasavvur qilgan holda insonning o’ziga va boshqalar oldida javobgar ekanligini tasdiqlaydi. Faoliyatni rivojlantiradi, oqibatlarni oldini olishga ko’maklashadi. Ana shu ma’noda ijtimoiy adolat, fuqarolar tinchligi uchun kurashda totuvlikni ta’minlaydi.

10. Milliy mustaqillik xalqimizning azaliy orzusi edi. Bu orzuni amalga oshirish yo’lida jon fido qilganlar oz emas. Endilikda milliy mustaqilik tufayli yangi tarixiy rivojlanish davriga qadam tashlanadi. Bu qadam avlodlarimiz uchun xizmat qiladi. Xalqimizning hozirgi davrda mustabid siyosatdan, qaramlik va itoatkorlikdan «ittifoq» paytidagi mayda millatlikdan xalos bo’lganligi quvonchli xoldir. Endilikda ko’p asrlik tarixga ega bo’lgan milliy davlatchiligimiz tiklandi. Zero, bu davlatchilikning ijobiy tomonlari saqlangan holda, zamon talablariga moslashgan holda yangidan qurilmoqda. Qisqa qilib aytganda, o’z Vatanimizda erkin va ozod yashash, farovon turmush qurishga kirishdik. Iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, madaniy-ma’naviy qullikdan ozod bo’ldik. Tabiiy va madaniy, ma’naviy boyliklarimizga erishdik. Ma’naviy merosimizdan, azaliy insoniy qadriyatlarimizdan bahramand bo’la boshladik. Erkin va mustaqil fikrlaydigan bo’ldik. Binobarin, shunday ekan, yangicha hayot bizdan yangicha harakat, yangicha anglash va fikrlashni, tashabbuskor va shijoatkor bo’lishni, mustaqillik g’oyalariga sodiq bo’lishni talab etadi. Yangicha mas’uliyat yuklaydi. Yuksak ma’naviyatlilik shunchaki bir talab bo’lib qolmasdan, balki uni yanada mustahkamlash uchun harakat qilish har bir shaxsning burchidir.

Har bir fan yoki kursni o’rganishning xususiy jihatlari bo’lgani singari «Ma’naviyat asoslari»ning ham xususiy jihatlari mavjud. Avvalo, bu fan ham fanlar metodologiyasiga suyanadi. Fanlarning metodologiyasi-(uslubiyat to’g’risida ta’limot) bu falsafadir, aniqrog’i dialektikadir. «Ma’naviyat asoslari» fani ham o’z mavzularini shu dialektik uslubga suyangan holda tahlil qiladi va nazariy xulosalar chiqaradi.

«Ma’naviyat asoslari» fanini o’rganishda asosan avlod-ajdodlarimizdan etishib chiqqan buyuk allomalar, sarkardalar, davlat va jamoat arboblaridan bizgacha etib kelgan ma’naviy merosidan, madaniyat va turmush tarzidan foydalaniladi.

Qadimiy ma’naviy meros, milliy urf-odatlar, qadriyatlar rang-barangdir. Ular hozirgi davr bilan bog’langan holda, fan va texnika taraqqiyotini hisobga olishni taqozo etadi. Shuni ta’kidlash lozimki, xalqimiz urf-odatlari, qadriyatlari umuminsoniy qadriyatlar bilan bog’liqdir. Har bir shaxs o’z tushuncha doirasidagina qolmay, balki dunyoviy ma’naviyatdan ham xabardor bo’lardi.

Bu jihatlarni yaxshiroq his etishi, uchun avvalo har bir inson ma’rifatli bo’lishi, unga intilmog’i lozim. Ma’rifatli bo’lgandagina inson umuminsoniy qadriyatlar bilan tanish bo’la oladi. Uning o’ziga kerakli tomonlarini olib o’z hayotiga tatbiq etadi.

Ma’naviyat asoslari fani ham alohida uslublarga amal qilsa-da, uning mavzu va tushunchalari boyib boradi. Bu uslublar ma’naviyat asoslarini mustahkamlashda, o’z qonuniyatlarini ishlab chiqishda yordam beradi. Shu sababli Ma’naviyat asoslari fani quyidagi uslublardan foydalanadi:

• 
  Dialektik falsafiy.
  
• 
  Tarixiy-mantiqiy.
  
• 
  O’xshatish va taqqoslash.
  
• 
  Kuzatuv.
  
• 
  Induktiv va deduktiv.
  
• 
  Tajriba o’tkazish.
  
• 
  Sotsiologik tadqiqot (so’rov, anketa to’ldirish).
  
• 
  Nazariy.
  
• 
  Izohlash.
  
• 
  Taxmin qilish uslublari va boshqalar.
  

«Ma’naviyat asoslari» hozir dunyoda o’qitilayotgan 2000 dan ortiq fanlar va maxsus kurslarning barchasi bilan aloqada desak, xato bo’lmaydi.

«Ma’naviyat asoslari» falsafa fani bilan bog’langan bo’lib, falsafaning kategoriya yoki tushunchalaridan, qonunlaridan foydalanadi. Falsafa bergan umumiy xulosalar «Ma’naviyat asoslari» uchun juda muhimdir.

Falsafada o’qitiladigan ijtimoiy ong shakllari san’at, madaniyat, axloq, estetika, din kabi sohalarsiz insonlarda yuksak ma’naviyatni shakllantirib bo’lmaydi. Bu sohalarda falsafa bergan umumiy, nazariy fikrlar «Ma’naviyat asoslari» uchun mushohada ob’ektlaridir. Shuningdek, «Ma’naviyat asoslari» fanini o’qitish jarayonida «Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar», dinshunoslik, tarix, siyosatshunoslik, adabiyot, ona tili, iqtisodiyot nazariyasi, odobnoma, mantiq, etika, psixologiya, axloqshunoslik, sotsiologiya, ekologiya va boshqa fanlarga ham murojaat qilinadi. Shuni ta’kidlash lozimki, bu «Ma’naviyat asoslari» fani tabiiy fanlar bilan aloqada emas, degan fikrni bildirmaydi. Binobarin, tabiiy fanlardagi o’zgarishlar, kashfiyotlar ham inson ma’naviyati bilan aloqadorligini unutmasligimiz kerak. Kashfiyot qiluvchi olimlarning faoliyati ma’rifat bilan bog’langan. Ma’rifat esa ma’naviyatning tarkibiy qismidir. Demak, «Ma’naviyat asoslari» fani tushuncha va qonuniyatlarni rivojlantirish uchun tabiiy fanlarga ham suyanadi.

«Ma’naviyat asoslari» fani tushunchalari xilma-xildir. Ularning ba’zi bir xarakter va xususiyati ham falsafiy, ham ma’naviydir. Ular o’zaro bog’langandir. Shunday bo’lishidan qat’i nazar, «Ma’naviyat asoslari» fanining o’ziga xos rivojlanish qonuniyatlarini quyidagicha aks ettirish mumkin: shaxs, jamoa, jamiyat va millat ma’naviyatlarini yuksaltirish.

Bular ma’naviy-ma’rifiy jarayonlar bilan bog’liq qonuniyatlardir. Bu sohalarni har biriga o’zgacha maxsus yondoshish yo’llari va uslublari, jarayonlari bor. Mazkur ma’naviy yuksalishlarga umumiy holda yondoshib bo’lmaydi. Lekin, ularning o’zaro aloqadorligini unutmasligimiz talab etiladi. Yuksak ma’naviyatli insonni shakllantirish qonuniyatlardan tashqari milliy va umuminsoniy ma’naviyat qonuniyatlari ham mavjud, jumladan:

a) turli ijtimoiy guruhlar ma’naviyatini yuksaltirish qonuniyatlari;

b) millatlar o’rtasidagi ma’naviyat xislatlarini yuksaltirish qonuniyatlari;

v) umuminsoniy urf-odatlar, qadriyatlarni yaqinlashtirish qonuniyatlari va hokazolar.

Bu ko’rsatilgan qonuniyatlar ham o’zlarining xususiy jihatlariga ega bo’lib, ba’zi sohalar chuqur tahlilni talab etadi. Shu sababli, bu qonuniyatlar keyingi mavzularda o’z aksini topadi, degan umiddamiz.

«Ma’naviyat asoslari» fani ko’proq insonning his-tuyg’usi, ichki kechinmalari, o’zaro insoniy munosabatlari, insonning tabiat va jamiyatga bo’lgan ixtiyoriy tuyg’ulari bilan bog’langan. Bu jarayonlarning har biri inson ongiga mukammal singdirilishi «Ma’naviyat asoslari» fani bilan bog’liq bo’ladi. Axloqshunoslik fanidagi tushunchalar «Ma’naviyat asoslari» fani tushunchalari bilan uzviy aloqada. «Ma’naviyat asoslari» ayniqsa, «Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoillar» fani bilan ham yaqindan aloqada va bog’lanishdadir. Ma’lumki, «Milliy istiqlol g’oyasi» fanida g’oya va mafkura tushunchalari, ularning insoniyat tarixi va taraqqiyotiga qanday ta’sir ko’rsatgani, hozirgi davrning mafkuraviy manzarasi, dunyoni bo’lib olish uchun kurash, yosh g’oyalarning mintaqa va mamlakatimiz aholisiga ta’siri, mamlakatda barpo etilayotgan jamiyat va bu jarayonda milliy va umuminsoniy g’oyalarning qay tarzda ahamiyat kasb etishi o’z aksini topgan. Lekin bu zikr etilgan sohalar insonning ruhiyati va ma’naviyati bilan bog’langan. Yuzaki qaraganda bu fanlar nisbatan bir-biridan uzoq tuyulsada aslida chambarchas bog’langandir. Bu fanlar tushunchalari o’zaro bog’langan holda tahlil qilinsa ularning ta’sirchanligi oshadi. O’quvchi tomonidan engilroq qabul qilinadi. Masalan, milliy istiqlol g’oyasi avvalo ma’rifat orqali singdiriladi. Ma’rifatsiz milliy istiqlol g’oyasining keng qirralari tushunilmaydi. Shu bilan birga milliy istiqlol g’oyasidagi Vatan ravnaqi, komil inson faoliyati, millatlararo totuvlik, diniy bag’rikenglik, xalq farovonligini ta’minlashdagi omillar haqida so’z yuritilganda, bu sohalarni yuksak ma’naviyatli kishilarda aks etishi haqida fikr yuritiladi. Zero, istiqlol g’oyasining oliy maqsadi ezgu g’oyalarga tayangan holda xalqni buyuk kelajagini bunyod etishga safarbar qilishdir. O’zbekiston aholisini hozirgi hayot talablariga javob beradigan, g’oya va mustahkam irodasi, yuksak e’tiqodi, ehtiyotli va vatanparvar, insonparvar shaxslarni tarbiyalab voyaga etkazish yuksak ma’naviyat bilan bog’langan. Yuksak ma’naviyatga ega bo’lgan kishilar yuqoridagi jarayonlarga xalq manfaati nuqtai-nazardan yondoshadi.

Ikkala fanda ham insonlarda ezgu niyatlarni tarkib toptirgan g’oya mujassamdir. Milliy istiqlol g’oyasi fani fuqarolarda mustaqillik dunyoqarashini va erkin fikr yuritish, mustaqil tafakkurga ega bo’lish, sog’lom ijtimoiy muhitni yaratishga yordam bersa, «Ma’naviyat asoslari» mazkur fan uchun zamin tayyorlaydi. Shu yo’nalishda barchani tarbiyalashda ko’maklashadi. Istiqlol g’oyasi jamiyatni yot va begona g’oyalar ta’siridan himoya qilish, fuqarolarimizda mafkuraviy immunitetni shakllantirishga harakat qilsa ma’naviyat asoslari fani insonlarda Vatan tuyg’usi, mehnatsevarlik, insonparvarlik, sahovat-yaxshilik, poklik, halollik kabi yuksak ma’naviylik tuyg’ulari nazariyalarini ishlab chiqadi va milliy istiqlol g’oyasini yoshlarga singdirishni tezlashtiradi. Bu fanlar o’rtasidagi munosabat va aloqadorlik nisbiy bo’lsada, ikkala fanning bahs mavzulari turlichadir. Yuqorida ta’kidlanganidek,… axloqshunoslik fani tushunchalarini ba’zilari bilan yaqin aloqadadir. Insonning ichki va tashqi go’zalligi, axloqiy xislatlari, donishmandlar hikmatlari, rivoyatlar, axloqshunoslik fanida ham o’rganiladi. Ammo, bunda ularning tarixiy kelib chiqishi, mansublik doiralari chuqurroq o’rganilsa, ma’naviyat asoslarida esa bularni amal qilishdagi natijalariga ko’proq e’tibor qaratiladi. Yoki siyosatshunoslik fanini olsak, u ham ma’naviyat asoslari bilan aloqadadir. Sababi, siyosat bilan shug’ullanuvchilarning ma’naviyati «Ma’naviyat asoslari» fanida muhokama qilinadi. Shu bilan birga, siyosatning o’zi ma’naviyat bilan aloqada bo’lib, jamiyatni ruhiy holatini shakllanishida bu ikkala soha muhim o’rinni egallaydi. Jamiyat siyosatini to’laligicha qabul qilmagan va o’z ma’naviyatini siyosatdan ustun qo’ygan shaxslar kam emas.

Siyosatda talablar o’ziga xos xususiyatga ega. Shaxsiy intilishlar, davlat va jamiyat-manfaatlariga mos tushmasligi mumkin. Shu jihatdan haqiqiy siyosatdonlar ma’naviyat asoslariga e’tiborni qaratib, undan o’z maqsadlarida foydalanishi zarurdir. Oqilona siyosat yurgizish uchun yuksak ma’naviyatlilik talab etiladi.

“Ma’naviyat asoslari” “Dinshunoslik” fani bilan ham yaqindan aloqadadir. Dinshunoslikdagi iymon, e’tiqod, halollik, insonparvarlik, ilm, mehnatsevarlik, yaxshilik va boshqalar to’g’risidagi sohalar «Ma’naviyat asoslari» fanida tahlil qilinadi va bu sohalar jamiyatning ma’naviy muhiti bilan bog’lanadi. Ma’naviy, diniy sohalar o’zaro munosabatda ekanligi, ularni aksariyat qismi mujassam bo’lgan shaxslar, jamiyatning kelajagi “Ma’naviyat asoslari” fanida ta’kidlanadi.

Yoki pedagogika fanini oladigan bo’lsak, bu fan ta’lim-tarbiyaning nazariy asoslarini hal etib bersa, bu nazariyalarning amaliyotdagi tasdiqlari «Ma’naviyat asoslari» fanida o’z aksini topadi va hokazolar. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, ushbu fanlar shaklan har xil bo’lsada, mazmunan bir-birini boyitadi va to’ldiradi.