| 1. Ma’naviyat va ma’rifatning mohiyati, ta’riflari
Fanning bahs yuritadigan yo’nalishlari, uning qonun-qoidalari va tushunchalarini aniqlash o’ta muhimdir. «Ma’naviyat asoslari» fanining shu jihatlarini mazkur mavzuda yoritish ayniqsa dolzarbdir.
«Ma’naviyat asoslari» fanining asosiy vazifasi komil insonni shakllantirishga asosiy hissani qo’shish bo’lib, bu fan xalqimizning boy ma’naviy va madaniy merosiga asoslanadi. Zero, komil inson tushunchasi insonning iqtisodiy, siyosiy, ilmiy faoliyatlari bilan bog’lanib ketadi. Komillik xarakteri bilan qurollangan shaxs jamiyatni barkamol qilib rivojlantiradi, o’zgartiradi. Insonlar faoliyatini ijobiy tomonlarga etaklaydi. Ana shu ezgu niyatlarni amalga oshirish maqsadida Prezident I.A.Karimov «Turkiston» gazetasi muxbiriga bergan javoblarida shunday fikrni aytgan edi: «Endi oldimizda nihoyatda muhim, kelajagimizni hal qiluvchi yangi vazifa turibdi. Bu vazifa erkin fuqarolik jamiyatining ma’naviyatini shakllantirish, boshqacha aytganda, ozod, o’z haq-huquqlarini yaxshi taniydigan, boqimandalikning har qanday ko’rinishlarini o’zi uchun or deb biladigan, o’z kuchi va aqliga ishonib yashaydigan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlarni xalq, Vatan manfaatlari bilan uyg’un holda ko’radigan komil insonlarni tarbiyalashdan iboratdir1».
Bu fikrlardan ayon bo’ladiki, Prezident etuk insonning ichki va tashqi qiyofasini nazarda tutib, ozod, erkin, o’z haq- huquqlarini ajrata oladigan, munosib yashash uchun, o’zining kuch-qudrati va bilimlarini harakatga keltiradigan, o’z manfaati bilan jamoa, jamiyat manfaatlarini mushtarak holda biladigan inson faoliyatini izohlaydi. Binobarin, yuksak ma’naviy, barkamol, a’lo ahloqiy hususiyatlarga ega bo’lgan bunday shaxslarda adolat his-tuyg’usi takomillashgan bo’lib, yaxshilik, shafqat va muruvvat, savobu-sahovat, hurmatu-kamtarinlik jiddiy xislatga aylangan bo’ladi.
Tarixdan ma’lumki, bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga o’tish davri har qanday mamlakatda ham osonlikcha kechgan emas. Mamlakatlarda moddiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy o’zgarish bo’lishi bilan birga ma’naviy o’zgarishlar ham ro’y bergan. Ayniqsa, ma’muriy-buyruqbozlik tizimiga asoslangan totalitar tuzumdan bozor munosabatlariga asoslangan demokratik jamiyatga o’tish davrida bu jarayon yaqqol seziladi. Chunki, bu davrda insonlarning nafaqat turmush tarzi, balki ularning ongi ham o’zgara boshlaydi. Binobarin, demokratik jarayonlar yuqori bosqichga ko’tarila borgani sababli, ularning dunyoqarashi ham o’zgaradi.
Bu paytda vijdon erkinligi masalasiga yondashish ham kun tartibida turli muammolarni keltirib chiqaradi. Siyosiy jarayonlarni oladigan bo’lsak, ko’p partiyaviylikka ehtiyoj tug’iladi. Yagona mafkuraviylikka chek qo’yilib, turli mafkuralar haqida fikr yuritila boshlanadi. Ya’ni plyuralizm (ko’p fikrlilik) yo’nalishi paydo bo’ladi. Xususiy mulkning roli kuchayadi. Ijtimoiy guruhlar tuzilishi jihatidan ham, xarakteri jihatidan ham o’z mavqeini o’zgartiradi. Yangi sinf, tadbirkorlar sinfi shakllanishi uchun zamin yaratila boshlanadi. Jamoat, davlat, xususiy mulk tuzilishi ham makonda, ham zamonda yangi xarakterga ega bo’la boshlaydi.
Jamoat tashkilotlarining nafaqat miqdori, balki ularning vazifalari, sifati ham o’zgaradi. O’ziqarlisi shuki, insonlarning qalbida yangicha yashash ehtiyoji kuchli tus oladi. Mustaqil fikrlashga o’tadilar. Insonlarning ongida tabiiy holda o’z qadriyatlarini, ma’naviy merosini qayta qurish va tahlil qilish ishtiyoqi tug’iladi, shuningdek, o’zlikni anglash, kim edigu, kim bo’lamiz, degan savollar qiziqtira boshlaydi, ma’naviy siljish ro’y beradi. Qadriyatlarning nima ekanligi, milliy iftixor, Vatan tuyg’usi, ozodlik, tenglik, birodarlik, O’zbekiston davlati kabi tushunchalar shu vaqtga qadar ham o’z mazmuniga ko’ra keng bo’lgan bo’lsa ham, ular yanada serjilo, serqirrali bo’la boshlaydi.
Endilikda o’zbek tiliga munosabat o’zgarib unga davlat tili maqomi berilgandan so’ng millionlar qalbini ijobiy to’lqinlantirib yubordi. O’n yilliklar davomida o’z tili, san’ati, dini, urf-odatlari, qadriyatlari, o’z-o’zligi, foydali qazilma-yu boyliklaridan ajralayozgan xalq qaddini ko’tara boshladi. Bu jarayonlarning barchasi inson faoliyati bilan bog’langanligi endilikda turli muammolarni keltirib chiqardi. Ta’lim-tarbiya sohasini tubdan isloh qilishga to’g’ri keldi. Yangi davrda ishlaydigan xodimlarni tarbiyalash, voyaga etkazish sohalari dolzarb bo’lib qoldi. Barcha xatti-harakatlar inson faoliyatiga ko’ra qayta ko’rib chiqishga qaratila boshlandi. Uning turmush tarzini qayta ko’rib chiqish uchun respublika Prezidenti va hukumati barcha imkoniyatlarni ishga sola boshladilar. Mamlakatning ichki va tashqi siyosatini tubdan o’zgartirishga to’g’ri keldi. Sobiq ittifoq davridagi o’zaro munosabatlar yangicha xarakterga ega bo’la boshladi. Respublika qanchalik boy salohiyatga, boyliklarga ega bo’lmasin, sobiq ittifoq davrida ijtimoiy sohalar bo’yicha 15 ta respublika ichida eng oxirgi o’rinlardan biridaligi sezilib qolindi. Xullas, respublika xalqining turmush tarzini qayta qurish uchun jiddiy harakat boshlanib ketdi. Yosh, mustaqil davlat o’z Konstitutsiyasiga ega bo’lib, Birlashgan Millatlar Tashkilotidan ham munosib o’rin egalladi.
Bu o’zgarishlarga tepasida I.A.Karimov bosh-qosh bo’ldi. «Karimov jamiyat osoyishtaligini buzishga olib keladigan, bilibmi-bilmaymi qilingan har qanday harakatni, ijtimoiy omillarni, kuchlarni payini qirqish bo’yicha juda ham pishiq-puxta, bir tekis ish ko’rdi...»1. Ushbu fikrda ko’proq I.A.Karimovning xalqimiz barqarorligi, tinch va osoyishta hayotini ta’minlashga qaratilgan harakati to’g’risidagi ma’no yotadi ma’naviy, ma’rifiy sohalar ham shu harakat bilan bog’liqdir. Aytish joizki, hali mustaqillikning ilk davridayoq «Xalqning ma’naviy ruhini mustahkamlash va rivojlantirish O’zbekistonda davlat va jamiyatning eng muhim vazifasidir»2 – deb ta’kidlandi.
Shu boisdan ham «Ma’naviyat asoslari»ga e’tibor kuchaydi. Uning aholini tarbiyalashdagi o’rnini belgilash kun tartibiga kiritildi.
«Ma’naviyat» so’zi ancha qadimiy tushuncha bo’lib, «Ma’naviyat» so’ziga sobiq ittifoq davrida e’tibor qaratilmadi, nazardan chetda qoldirildi. Hatto, ilmiy, ilmiy-ommabop kitoblarda bu so’zga jiddiy e’tibor berilmagan. «Ma’naviyat» so’zi arab tilidan olingan bo’lib, unda insonning ruhiy, aqliy jihatlari, o’z xususiyati, mohiyati, g’amxo’rligi, qayg’urish, quvonish kabi jarayonlarni o’zida mujassamlashtirgan. Hozirgi davrda ma’naviyat tushunchasining falsafiy mazmuni to’g’risida juda ko’p ta’riflar berilgan. Biz ularning ba’zilarini o’quvchiga havola qilamiz: «Ma’naviyat-insonning, xalqning, jamiyatning, davlatning kuch-kudratidir»3. «Ma’naviyat-insonning zot belgisi, uning faoliyatining ajralmas tarkibiy qismi, ongi, aql-zakovatining mahsuli»4, «Ma’naviyat-jamiyatning, millatning va yoki ayrim bir kishining ichki hayoti, ruhiy kechinmalari, aqliy qobiliyati, idrokini mujassamlashtiruvchi tushuncha5», «Ma’naviyat-inson axloqi va odobi, bilimlari, ist’edodi, qobiliyati, amaliy malakalari, vijdoni, iymoni, e’tiqodi, dunyoqarashi, mafkuraviy qarashlarining bir-biri bilan uzviy bog’langan, jamiyat taraqqiyotiga ijobiy ta’sir etadigan mushtarak tizimdir»1. «Ma’naviyat-insonning ijtimoiy-madaniy mavjudot sifatidagi mohiyatidir, ya’ni insonning mehr-muruvvat, adolat, to’g’rilik, sofdillik, vijdon, or-nomus, vatanparvarlik, go’zallik, sevish, zavqlanish, yovuzlikka nafrat, iroda, matonat va shu kabi ko’plab asl insoniy xislatlar va fazilatlarining uzviy birlik, mushtaraklik kasb etgan majmuasidir»2. «Ma’naviyat inson qalbida aks etgan ilohiy nur. Oliy haqiqat nuridir. Shu sababli inson ko’nglini «haqiqat asrorining ganjinasi»-demishdir. Faqat inson qalbi o’zida haqiqat nurini aks etira olishi uchun unga sayqal bermoq zarur»4. «Ma’naviyat insonni hayvondan farqlab turadigan oliy qadriyat»5. Ko’rib turganimizdek, ma’naviyatga berilgan ta’riflar turlicha shaklda bo’lsa ham ularning barchasi inson faoliyatiga borib taqaladi. Inson faoliyatining turli tomonlarini baholaydi. Insonning ichki va tashqi xatti-harakati, go’zalligi, his-tuyg’ulari, kechinmalarini aks ettiradi. T.Mahmudov fikricha: «Ma’naviyat-insonning ma’lum darajadagi jismoniy, aqliy, ahloqiy va ruhiy balog’ati va dunyoqarashini ifodalovchi tushunchadir6». Yoki boshqa manbalarda shunday ta’riflar bor: «Ma’naviyat-odamning ruhiy va aqliy olamining majmuidir» (Vatan tuyg’usi kitobidan), «Inson barcha tirik mavjudotning gultoji, hayot guli deyilganda uning yuksak ma’naviyat egasi ekanligi nazarda tutiladi. Ma’naviyat insoniylikka olib boradigan, insonni inson, millatni millat qiladigan ajoyib xislat va fazilatlarning yig’indisidir»1. «Ma’naviyat insonning bilimi, tajribasi va mehnat malakasi, odob-axloqi, iymon va e’tiqodi, mafkuraviy qarashlarining yaxlit tizimidir.»2. «Ma’naviy etuklik shunday bir xazinaki, uni egallagan odam insoniy qadr-qimmatni hamma narsadan ustun qo’ya oladi, o’z manfaatini o’zgalar manfaati bilan qo’sha oladi, hayot-mamot masalalari hal bo’layotgan damlarda aql-idrok doirasidan chiqmaydi3». Bizningcha, ma’naviyat insonlarda yuqori darajada takomil topgan insonparvarlik xislatlarining yig’indisidir. Ta’riflardan ko’rinib turibdiki, ma’naviyat keng qirrali sermazmun va insondagi nozik tomonlarni qamrab olgan falsafiy tushunchadir. Ma’naviyat keng qamrovli bo’lganligi tufayli tor va keng ma’noda qo’llaniladi. Tor ma’noda ishlatilganda uning alohida holati inson ko’z oldida gavdalansa, keng ma’noda esa inson ma’naviyatining keng, umumiy qirralari, unga amal qilish jarayonlari tushuniladi.
Ha, yuqoridagi ta’riflarda insoniy fazilatlarga e’tibor qaratilgan bo’lsada, yuksak ma’naviylilik jihatlarni nihoyatda noyob xislat ekanligini I.A.Karimovning «Turkiston» gazetasi muxbirining savollariga javoblarida atroflicha aks etganligini ko’ramiz. Unda: «Ma’naviyat deganda avvalambor odamni ruhan poklanishga, qalban ulg’ayishga chorlaydigan, inson ichki dunyosini, irodasini baquvvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg’otadigan kuchni tasavvur qilaman»5.
Haqiqatdan ham, ma’naviyat deganda insonlarda shu xislatga oid jarayonlarni mujassamlashganligini e’tirof etibgina qolmasdan, balki insonlarni ruhan poklanishga, turli nojo’ya xususiyatlardan uzoq bo’lishga yordam beradigan xislatlarni ham tushunish kerak ekan. Binobarin, har bir inson nafaqat jismonan ulg’ayish balki, uning qalbidagi insoniylik xislatlarini o’sib ulg’ayishi, kengaya borishi, sermazmun bo’lishi talab etiladi. Ma’lumki, insonning ichki dunyosi ham bir ummondir. Bu ummondagi ijobiy sohalar kuchliroq, baquvvatroq bo’lgandagina yuksak ma’naviyatli bo’la oladi. Yuksak ma’naviyatlilik saviyasiga ega bo’lgan qanchalik ko’p bo’lsa, bu o’z navbatida qurilayotgan yangi jamiyatni poydevorini ham mustahkam bo’lishga yordam beradi. Demak, yuksak ma’naviyat bu, Prezident aytganlaridek, iymon-e’tiqodni butun qiladigan insonparvarlik, jamiyatparvarlik, vijdonini kuchli qiladigan his-tuyg’u fazilatlaridir.
Yuksak ma’naviyatli bo’lish ma’rifiy sohalarini qamrab oladi. Ha, insoniy fazilatlarning aksariyat qismi bilimdonlikka bog’liq. Bilimdonlik esa ma’rifatga borib taqaladi.
Inson hayoti o’ta ko’p qirralidir. U juda ko’p his-tuyg’u kechinmalar va harakatlarga boy. Shu ma’noda aytish mumkinki, bu holatlar insonni ma’naviyati bilan chambarchas bog’langan. Shu bilan birga insonning jismoniy, biologik va fiziologik tomonlari ham borki, ular tashqaridan qaraganda ma’naviyatga bog’liq emasdek tuyuladi. Lekin bu xislatlar ham ma’naviyatdan tashqarida emas. Masalan, ba’zi bir insonlarda jahl chiqishi, jaholatparastlik xislatlari bor. Bunday insonlar vaqti kelganda o’zini vaziyatdan chiqib ketishi uchun boshqalarga nisbatan jismoniy kuch ishlatib yuksak ma’naviylik holatini unutadi. Natijada, boshqa kishini, ya’ni muxolifini (murosa yo’lini tanlamasdan) yo’q qilishgacha boradi. Bunday kishining faoliyatini yuksak ma’naviyatlilik holatiga kiritish mumkin emas. Yoki ba’zi bir kishi qo’shnisi yoki tanishining yutuqlarini ko’rib, uning ijobiy harakatini o’ziga ijobiy singdira olmaydi. Ko’raolmaslik girdobiga qadam qo’yadi. Bu holat biologik jarayon bilan bog’langan desak, xato bo’lmaydi. Sababi bunday holat hayvonot olamida ko’proq uchraydi. Masalan, bir it o’ziga berilgan o’ljani qorni ochligidan jon-jahdi bilan iste’mol qila boshlaydi. Shu paytda unga halaqit beruvchi boshqa it yaqinlashsa unga qarab irillaydi va boshqa itni yo’liqtirmaydi. Insoniy fazilatlarda shunday xislatlar yo’q deysizmi? Albatta, bor. Faqat o’z manfaatidan kelib chiqib, o’zgalar bilan hisoblashmaydigan insonlarni yuksak ma’naviyat sohibi deb bo’lmaydi. Shu o’rinda savol tug’iladi. Insonni firibgar yoki biologik mavjudotdek xarakterda bo’lishida ma’no bormi? Bor, albatta. Chunki shu holat ham ma’naviyat. Lekin qanday ma’naviyat. Ma’noli ma’naviyatmi yoki ma’nosiz? Shuning uchun ham inson faoliyatidagi har qanday ma’naviyat haqida emas, balki yuksak ma’naviyat haqida fikr yuritish lozim. Zero, insonning ijobiy xislatlari faqat yuksak ma’naviyatlilik bilan bog’langan.
Har bir insonni qamrab olgan ma’naviyat oddiylikdan murakkablikka qarab borishi, ya’ni yuksak ma’naviyatlilikni mujassamlashtirishi lozim. Inson yashashining mohiyati yuksak ma’naviyatlilikdadir. Yuksak ma’naviyatlilikni qirralari esa o’ta sermazmundir. Yuksak ma’naviyatni hali yo’rgakdagi go’dakdan talab qilinmasada uni shunga tayyorlash, inconiylik xislatlarini shakllantirish o’ta dolzarbdir. Shu sababli ham «go’dak ma’naviyati» degan ibora xalqimiz o’rtasida yo’q. «Go’dak odobi» haqida fikr yuritiladi. Demak, odobli bo’lishni o’zi yuksak ma’naviyatli bo’lish uchun kifoya bo’la olmaydi. Ammo yuksak ma’naviyatni insonda shakllanishida odob-axloqning o’rniga teng keladigan jarayon kamroq. Odobli, axloqli bolalar yuksak ma’naviyatli shaxs bo’lishga intiladilar. Bola shaxsga aylanishi uchun u o’zini chuqur taniy bilishi «men»ligini ko’rsatishi kerak. Bu «men»lik asta-sekinlik bilan amalga oshadi. Bola o’zini tanishi, ya’ni inson bo’lishi uchun avvalo o’z ona tili, millati, millatining an’analari, qadriyatlari bilan tanisha borishi, o’tmishdagi ijodiyot, tarixi, iqtisodiyoti, ijtimoiy faoliyatini, madaniy-ma’naviy turmush tarzi bilan o’z «men»ligini boyitib borish uchun yuksak ma’naviyatli bo’lishiga zamin hozirlaydi.
Inson ma’naviyatining mohiyati dialektik xarakterdadir. Uning turli tomonlari bir-biri bilan bog’langan. Shu sababli ma’naviyatning mohiyatini I.A.Karimov quyidagicha izohlaydi: «Bizning ma’naviyatimiz asrlar davomida million-million kishilar taqdiri bilan shakllangan. Uni o’lchab ham, poyoniga etib ham bo’lmaydi. U inson uchun butun bir Olam… Er, oila, ota-ona, bolalar, qarindosh-urug’lar, qo’ni-qo’shnilar, xalq, mustaqil davlatimizga sadoqat, insonlarga hurmat, ishonch, xotira, vijdon, erkinlik-ma’naviyatning ma’nosi ana shunday keng. Inson uni inson darajasiga ko’taradigan asoslarning asosini o’z aqli bilan tom ma’noda qamray olmaydi. Inson o’zini xalqning bir zarrasi, deb sezgandagina, u haqda o’ylab, mehnat qilib yashagandagina ma’naviyat bilan tutashadi. Bizning odamlarimiz Vatandan uzoqlashganda juda iztirob chekadilar, chunki ularning ma’naviyat chashmasi go’yo uzoqlashib ketganday bo’ladi. Shuning uchun ham xalq Vatandan yiroqlikni og’ir qabul qiladi, chunki unda har bir qadrdon kishi uchun qayg’uradigan umumiy qalb bor»1.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, insonning ichki va tashqi olamini namoyon etuvchi murakkab jarayon va his-tuyg’ular yig’indisi ma’naviyatdir. Bu ma’naviyat hali to’liq ma’naviyat emas. To’liq ma’naviyat yuksak ma’naviyatni inson tomonidan qanchalik singdirilganligiga bog’liqdir. Yuksak ma’naviyat insonni, millatni aqliy salohiyatini o’zlashtirganligi bilan o’lchanadi. Yuksak ma’naviyatni insonda namoyon bo’lishi insonni tabiatlashuvi, jamiyatlashuvi, insonlashuvi kabilarni taqozo etishi kerak. Bu jarayon insonning ma’rifatlashuviga, ilmiyligiga bog’liqdir. Ilmdan to’g’ri foydalanish undan to’g’ri xulosa qilish hammaning ham qo’lidan kelvermaydi. Ba’zilar o’zlari bilgan, e’tiqod etgan ilmdan o’zgalarni bahramand etmaydilar.
Shu o’rinda aytish lozimki yuksak ma’naviyatli bo’lish, ilm, ma’rifatlikka bog’liq. Yuksak ma’naviylilik ilm orqali ham shakllanar ekan, u ham o’zining xususiyatlariga ega. Zero, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 41-moddasida «Har kim bilim olish huquqiga ega» deb bejiz aytilmagan.
Rasululloh sallalohu alayhi va sallam aytganlar: «Olloh taolo menga yuborgan hidoyat (Olloh taolo bandalariga ko’rsatgan to’g’ri yo’l, yo’llanma) singari ilm ham ko’p yoqqan yomg’irga o’xshaydir: ba’zi er sof, unumdor bo’lib, yomg’irni o’ziga singdiradir-da, har xil o’simliklar va ko’katlarni o’stiradir va ba’zi er qurg’oq, qattiq bo’lib, suvni emmasdan o’zida to’playdir, undan Olloh taolo bandalarini foydalantirgaydir. Odamlar suvdan ichgaydirlar, hayvonlarni va ekinlarni sug’orgaydirlar. Ba’zi er esa tekis bo’lib, suvni o’zida tutib qolmaydir, ko’katni ham ko’kartirmaydir. Bularni quyidagicha muqoyasa qilish mumkindir: bir kishi Olloh ilmini (islomni) teran o’rganadir, teran tushunadir va undan ma’rifaatlanadir va Olloh yuborgan hidoyatni o’zi o’rganib, o’zgalarga ham o’rgatadir. Ikkinchi bir kishi ilm o’rganib, odamlarga o’rgatadir. Ammo o’zi amal qilmaydir. Uchinchi bir kishi mutakabbirlik qilib, o’zi ham o’rganmaydir, o’zgalarga ham o’rgatmaydir. Bulardan birinchisi mo’’min, ikkinchisi fosiq, uchinchisi kofirdir». Bu sermazmun hadislarni o’rganish ham ma’rifatga borib taqaladi. Demak, ma’naviyat tushunchasi ma’rifat bilan hamohangdir. Yoki tushuncha ma’rifat tushunchasi bilan ham uzviy bog’langan. Shu tufayli, ma’rifat, ma’naviyat tushunchalari bir-birini to’ldiruvchilardir deyish mumkin. Ular dialektik bog’langan. «Ma’rifat» so’zi yakka va ko’plik ma’noda ishlatiladi. Bu so’z arab tilidan olingan bo’lib, «bilish», «bilim», «tanish» kabi ma’nolarni bildiradi. Ko’plik ma’noda maorif, ta’lim jarayonlarini eslatadi. Ma’rifat «ma’ruf» so’zi bilan aloqadadir. «Ma’ruf» so’zi oliy himmat, yaxshilik qiluvchi ma’nolarini anglatadi. Bu so’zni Evropada birinchi marta atoqli nemis faylasufi I. Kantning «Ma’rifat nima?» nomli maqolasi bosilib chiqqandan so’ng keng qo’llanila boshlangan. Ma’rifat-insonning bilim darajasi va unga aloqador bo’lgan jihatlarni aks ettiruvchi tushunchadir. Ma’rifatli inson-so’zi ishlatilsa, demak, u yoki bu inson bilimli, bilimdon, o’qimishli, ko’p narsani mushohada qiladigan inson sifatida gavdalanadi. «Ma’rifat»-siz, deganda shu jarayonlardan xabarsiz kishi tushuniladi.
Demak, ma’rifat deb, insonning umumiy ma’naviy-madaniyati, saviyasini yuksaltirishga qaratilgan ta’lim va tarbiyaviy bilimlarga aytiladi.
Ma’rifat turli sohalar, uslublar orqali insonlarga singdiriladi. Bular oila, maktabgacha tarbiya muassasalari, maktab, akademik litsey, kasb-hunar kollejlari, oliy o’quv yurtlari, jamoalar va boshqalardir. Maorif so’ziga kelsak ko’plik ma’noda har-xil bilim, axborotlarni qamrab olsa ham ma’rifat so’ziga nisbatan torroqdir. Ma’rifat tom ma’nosi bilan inson faoliyatining aksariyat qismini qamrab oladi.
Ma’rifatli inson bilimlidir. Bilim insonning fazilatini ulug’lovchi xususiyatlardan biridir. Bilim olish, ma’rifatli bo’lish, turli sohada ma’naviy va moddiy g’alaba qilish uchun zarur. Bilimsiz, ma’rifatsiz kishi himoyasizdir. Ma’rifat orqali inson o’z ongini boyitadi va barcha moddiy, ma’naviy boyliklardan bahramand bo’ladi. «Ma’rifatning maqsadi xarakterni tarbiyalashdan iborat» degan edi ingliz faylasufi Gerbert Spenser. Ayniqsa, bozor munosabatlariga o’tish jarayonlarida insonlar ma’rifatli bo’lmas ekanlar, ular hayot qiyinchiliklariga bardosh bera olmay, qiynaladilar.
Bilimli, ma’rifatli kishilarning ko’payishi jamiyat boyligidir. Baxtiyor kelajak bilim bilan yaratiladi. Istiqbolning kafolati bilimli kishilardadir. Ma’naviyatni yuksaltirish ham ma’rifatga bog’liqdir. Milliy qadriyatlarni uning tarixini, kelajagini anglash ma’rifat orqali amalga oshadi. Buning uchun bilim bilan qurollanmoq kerak! Yaxshi yashash, baxtli bo’lmoq ham bilim orqali amalga oshadi! Inson qanchalik ko’p bilsa, uning kuch-qudrati shunchalik oshaveradi. Bilim orqali inson ulug’vor bo’ladi. Tevarak-atrofni bilish, jamiyat taraqqayotini tushunish, hodisalarga baho berish ham bilim va ma’rifat orqali amalga oshadi. Mashhur faylasuf F. Bekon fikricha, «Bilim-kuch, kuch esa bilimdir». A. Rudakiy aytadiki: «Bilim-barcha kulfatlarga qalqon».
Ilmli va ma’rifatli bo’lish cheksizdir. Buyuk faylasuf Per Laplasning fikricha, -«Bilganlarimizning cheki bor, bilmagan narsalarimizning esa had-chegarasi yo’q». Yoki, alloma A. Firdavsiy ta’biricha:
Ilmdan bir shu’la dilga tushgan on,
Shunda bilursankim, ilm bepoyon.
Inson bilim orqali dunyoni qanchalik ko’p bilib borsa, o’z faoliyatini ham shunchalik yaxshi anglay boradi. Umrning ziynati, mazmuni ham insonning o’z bilimi orqali yuqoriga qarab intilishidadir. Bilim olish uchun vaqtni ayamaslik, vaqtdan foydalanish lozim. Xulosa qilib aytganda inson ma’rifat va bilim orqali yuksak ma’naviyatlilik cho’qqilarini egallaydi, barkamol, komil inson bo’lib etishadi. Shu sababli «Ma’naviyat asoslari» fani komil insonni tarbiyalab voyaga etkazishda muhim vazifani tashkil etadi. Bu vazifa ma’naviyat qirralaridan tashkil topadi. Ma’naviyat asoslarining bahs yuritadigan sohalari ham shu qirralardan iborat. Bularga quyidagilar kiradi: axloq va umuminsoniy qadriyatlar, vatanparvarlik, insonparvarlik, diniy e’tiqod, ota-ona va farzand o’rtasidagi munosabat, mustaqillikni mustahkamlash tafakkuri, bilimdonlik, do’stlik, rostgo’ylik, adolatparvarlik, poklik, halollik, iymon-diyonat, mehr-shafqat, komil inson, barkamol avlod, siyosiy, huquqiy, iqtisodiy ma’naviyat, ma’naviy madaniyat, mehr-muhabbat, yovuzlik, zolimlik, shuhratparastlik, laganbardorlik, xayolparastlik, poraxo’rlik, xasislik, urf-odatlar, yolg’onchilik, qo’rqoqlik, botirlik, mardlik, odoblilik va odobsizlik, kamtarinlik, samimiylik, haqgo’ylik, do’stlik, soddalik, halollik, or-nomuslilik, insoniylik, baynalminallik, mehnatsevarlik, baxt-saodatlilik, sovuqqonlik, tuhmat va maqtov, donolik, olimlik, erkinlik, vijdonlilik, insoniylik, boylik-kambag’allik, oilaviy munosabatlar, sevgi va rashk, irodalilik, sabr-toqatlilik, ichkilikbozlik, ikki yuzlamachilik, takabburlik, ayyorlik, yoshlik, keksalik, maqtanchoqlik, milliy g’urur, minnatdorlik, mansabparastlik, g’arazgo’ylik, beodoblik, qadr-qimmat, suhbatlashish madaniyati, ezmalik, jur’atsizlik, dimog’dorlik, aqllilik, bekorchilik, o’git-nasihatlar, va boshqalar.
To’g’ri, ma’naviyatning qirralari bitmas-tuganmasdir. Biz bu erda inson ma’naviyatiga tegishli ba’zi bir faoliyatlarni keltirdik, xolos. Ma’naviyat fani mavzulariga kiritiladigan bu izohlovchi tushunchalar, asosiy mavzularni to’ldirishga yordam beradi. Mazkur tushunchalar «Ma’naviyat» fanining mohiyatini ochib berishga yordam beradi. Bu tushunchalardan asosiy mavzular tanlab olinib ma’naviyatning asosiy tarkibiy qismlari shakllantiriladi. Bular orqali har bir shaxsga «Ma’naviyat asoslari» o’rgatiladi.
|
