T1 kanaliga aylandi.
Bu raq am li m a ’lu m o tla rn i u zatu v ch i tijo ra t kom pyuter
tizim larini tashkillashtirish uchun qo ‘llaniladigan, shuningdek,
lokal tarmoqlarga kompyuterlarni birlashtirish uchun rivojlangan
kirish/chiqishli multipleksor tizimlariga ega, kirish/chiqishli kanal
7
konsepsiyasini olib keluvchi E H M lar uchinchi avlodining (IBM
System 360, 1963-yil) paydo b o ‘lgan vaqti edi.
1971-yilda Intel kompaniyasining birinchi mikroprotsessorlari
paydo b o ‘lishi bilan, faqatgina m ikroprotsessor texnikasi va
texnologiyalari rivojlanishiga b o ‘lgan intilish telekommunikatsiya
tizimlarida raqamli texnikani yaratish imkonini berdi va IKM asosida
m a’lum otlarni uzatish tarm oqlarini rivojlantirishda ikkinchi katta
turtki b o ‘ldi.
Tarm oqning um um iy vazifali E H M lar yoki m enfreym lar
asosida birinchi yaratilgan kom pyuter texnologiyalari m ana bir
necha yillardan buyon shaxsiy kompyuterlar tarm og‘iga birlashish
u chun q o ‘llanilib kelinm oqda. Aloqa tarm oqlarini boshqarish
b o ‘yicha talablarni qondirish uchu n m ikroprotsessorlarni ishlab
chiqish va ularning funksional im koniyatlari juda oshgan bir
paytda tarm oq texnologiyalarini keng q o ‘llashga im kon yaratildi.
Tarmoqning raqamli texnologiyalari global va lokal tarm oqlar
uchun parallel holda rivojlandi. G lobal tarm oq texnologiyalari,
asosan, ovozni uzatish u chun q o ‘llaniladigan raqam li telefon
tarm oqlarini rivojlantirishga yo‘naltirildi. Lokal tarm oq texnolo
giyalari, aksincha, asosan, m a’lum otlarni uzatish uchun q o ‘l-
lanildi.
Raqam li telefon tarm oqlarining rivojlanishi kanallarni liniya
b o ‘ylab zichlashtirish b o ‘yicha ketdi. Bu T1 past tezlikli birlam chi
kanallarni multipleksorlash hisobiga amalga oshgani kabi, anchagina
samarali b o ‘lgan modulatsiyalash usullarini q o ‘llash hisobiga ham
amalga oshdi. M asalan, bunday usulga 32, 16 va 8 kbit/s tezlikda
ovozni uzatishda q o ‘llash im konini beruvchi differensial IK M va
uning modifikatsiyasini q o ‘llash kiradi.
M ultipleksorlash sxemasining rivojlanishi, uzatish tezliklari
va kanallari ushbu usulda standartlashgan: DS2 yoki T2/E2, DS3
yoki T Z /E Z , DS4, yoki T4/E4, turli sathlarga ega (davlatlarning
turli guruhlari uchun) uchta raqam li iyerarxiyani yuzaga keltirdi.
Plezioxron (sinxron kabi) nom li, P D H (PRI) raqamli iyerarxiya
keng avj oldi va hozirgacha raqamli telefonlashtirishdagi kabi
m a’lum otlarni uzatishda ham qo ‘llanilib kelinmoqda.
So‘nggi yillarda, P D H asosidagi tezlikli telekommunikatsiya
texnoloriyalarining rivojlanishi, yetarli darajada yangi ikkita raqamli
texnologiyalar: sinxron optik tarm oqlar (SO N E T ) va sinxron
raqamli iyerarxiya (SD H )ning paydo b o ‘lishiga olib keldi, ayrim
8
hollarda bu uzatish tezligining diapazonini 40 G b it/s gacha
kengaytiruvchi, xuddi yagona texnologiya S O N E T /S D H kabi
qaraladi. Ushbu texnologiyaning uzatish m uhiti sifatida tolali optik
kabellarni qo ‘llash m o ‘ljallangan.
M a ’lum otlarni uzatish u ch u n m o ‘ljallangan lokal tarm oq
texnologiyalari nafaqat m atnni uzatish, balki grafik, hozirda esa
m ultim edia m a’lum otlarini uzatish kanallarining o ‘tkazuvchanlik
polosasini oshirish b o ‘yicha rivojlandi. N atijada boshlang‘ich
rivojlanish bosqichida q o ‘llanilgan, uzatish tezligi 2—16 M bit/s
b o ‘lgan yarim dupleks rejimda ishlovchi va uzatish tezligi 4—32
M bit/s b o ‘lgan dupleks rejimda ishlovchi ARCnet, Ethernet va
Token Ring, tarm oq texnologiyalari m a ’lum otlarni uzatish tezligi
100 M bit/s b o ‘lgan va tolali optik kabellar qo ‘llaniladigan yangi
F D D I, Fast Ethernet va 100VG-Any LAN texnologiyalariga o ‘z
o ‘rnini b o ‘shatib berdi.
Keyingi rivojlanish bosqichida tezligi 1 G bit/s li Ethernet
texnologiyasini q o ‘llash m o ‘ljallangan. Juda k o ‘p kom pyuter
tarm oqlarini bog‘lovchi, korxona, korporativ, regional va global
tarm oqlarning m a ’lu m o tlarin i uzatish m asshtabida kom pyuter
tarmoqlarini yaratish, o ‘z navbatida, m a’lumotlarni uzatuvchi X.25
kabi integrallashgan xizmatlarga ega raqamli tarm oqlarni (ISD N )
va Fram e Relay kabi kadrlarni retranslatsiyalash, 64 kbit/s —
144 k b it/s — 1,5/2 M b it/s tezlikka mos keluvchi m asalalarni
yechuvchi tran sp o rt texnologiyalarini yaratishga olib keldi.
Keyinchalik bu texnologiyalarning rivojlanishi uzatish tez-
liklarini rivojlantirish bo‘yicha amalga oshdi va uchta muhim natijaga
olib keldi:
• m avjud b o ‘lgan X.25 texnologiyasi asta-sekinlik bilan
yo‘qoldi;
• qo ‘llaniladigan texnologiyalar (Frame Relay)da m a’lum ot-
larni uzatish tezligi, TZ (45 M bit/s)gacha oshirildi;
• m a ’lu m o tla rn i inkapsulatsiyalash texnikasini q o ‘llash
hisobiga, turli tezliklarda q o ‘llash m um kin b o ‘lgan (1,5 M bit/s
dan 40 G bit/s gacha) keng polosali IS D N (B -IS D N ), asinxron
uzatish rejimi yoki ATM yangi texnologiyasi paydo b o ‘ldi.
SD H tizim lari shu qadar tez rivojlandiki, oxirgi yillarda
u la rn in g n a fa q a t n o m la ri, b a lk i ta rm o q n i h im o y a la s h n i
tashkillashtirishda bir qator yondashishlar va ularning W D M
9
texnologiyasi asosida optik tarm oqlar bilan o ‘zaro bog‘lanishi ham
o ‘zgardi.
T o‘lqin uzunligi b o ‘yicha multipleksorlovchi t izimlar — W DM
ham so‘nggi vaqtda yetarli darajada rivojlandi va to ‘lqin uzunligi
bo‘yicha kommutatsiyalash va marshrutlashtirish imkoniga ega optik
tizim larda evolutsiyalanmoqda. U lar nafaqat SD H tizim lari bilan
birgalikdagi bog‘lamlarda qo‘llanilmoqda (m a’lumotlarning sinxron
oqim lari m anbalari kabi), balki alohida o ‘zini yoki boshqa
texnologiyalar ishlab chiqqan (masalan, ATM , Ethernet, F D D I,
I P , T o k e n R in g ) m a ’lu m o tla r o q im in i s h a f fo f u z a tis h
im koniyatlarini qo ‘llash mumkin.
Va nihoyat, so‘nggi yillarda SD H /W D M tarm oqlarida optik
funksional elementlar: optik kuchaytirgichlar, kirish-chiqishli optik
m ultipleksorlar, optik m odulatorlar, optik kom m utatorlar va
marshrutizatorlar keng q o‘llanila boshladi. Bunday texnologiyalar
va optik elem entlarni qo ‘llash nafaqat ishlab chiqaruvchilardan,
balki SD H apparaturalaridan foydalanuvchi muhandislardan ham
optik texnologiyalar sohasida yetarli bilimni talab qiladi.
Y uqorida bayon etilganlardan k o ‘rinib turibdiki, raqam li
uzatish tizim larining jadallik bilan rivojlanishi, ularning analog
uzatish tizim lariga nisbatan ju d a k o ‘p afzalliklari bilan b og‘liq,
m isol u c h u n yuqori shovqinbardoshlik, signalni uzatish sifati-
ning aloqa liniyasi uzunligiga kam b og‘liqligi, aloqa kanallari
e le k trik p a ra m e trla rin in g m o ‘ta d illig i, d isk re t x a b a rla rn i
uzatishda o ‘tkazuvchanlik xususiyatidan sam arali foydalanish
va hokazolar.
Y urtim izda telefon zichligining soni kundan kunga oshib
b o rm o q d a . T e le g ra f a lo q asi o ‘rn ig a h u jja tli e lek tr alo q a,
m a ’lum otlarni uzatish, elektron pochta, faksimil aloqa turlari
kabilar yuzaga keldi. Internet tarm oqlarining segmenti kengayib,
tarm oq xizmatlarining hajmi oshmoqda. Aloqa xizmatlarining soni
oshishi bilan bir vaqtda, integral raqam li aloqa tarm oqlarini
ta ’m inlovchi oddiy telefon servislaridan to m ultim edia xizmat-
larigacha b o ‘lgan jarayonning ham sifati oshdi. Ayniqsa, butun
dunyoda, shu jum ladan, bizda ham mobil radio aloqa shiddat
bilan rivojlanmoqda.
Kelajakda bizni bu sohada nim alar kutm oqda? K o ‘pgina
m utaxassislarning fikri b o ‘yicha telekom m unikatsiya texno-
10
logiyalarining keyingi evolutsiyasi axborotlarni uzatish tezligini
oshirish, tarm oqni intellektuallashtirish va foydalanuvchilarning
mobilligini ta ’minlash yo‘nalishi b o ‘yicha ketadi.
Yuqori tezlik. Televizion tasvirni uzatish, multimedia ilovalarida
turli k o ‘rinishdagi axborotlar integratsiyasi, lokal, shahar va
hududiy tarm oq aloqasini tashkillashtirish zarur.
Intelektuallik. Tarmoqning moslashuvchanligi va ishonchliligini
oshirish, global tarm oqlarni yengil boshqarish im konini beradi.
Tarm oq intellektualligi tufayli foydalanuvchilar xizmatning passiv
iste’m olchisidan, zarur b o ‘lgan xizm atlarga buyurtm a bergan
holda, o ‘zi tarm oqni faol boshqaruvchi mijoziga aylanadi.
M obillik. E lektron vositalarni m aydalashtirish, ularning
narxini pasaytirish sohasidagi m uvaffaqiyatlar so ‘nggi m obil
vositalarning global tarqalish im konini yaratadi. Bu, h a r bir
mijozga istalgan vaqtda, har qanday joyda aloqa xizmatini yetkazish
vazifasini amalga oshiradi.
Shuni aytish joizki, dunyoning axborot-telekommunikatsiya
infratuzilm asi orqali uzatiladigan axborot hajm i h ar 2—3 yilda
ikki barobarga oshib boradi.
11
TELEKO M M U N IK A TSIY A U ZA TISH
| 