|
Tema: TÁlim prinsipi mazmuní kirisiw i-bap. TÁLim tárbiya haqqinda shiǵis oyshillariniń miynetleri
|
| bet | 2/7 | | Sana | 16.05.2024 | | Hajmi | 170,5 Kb. | | #237377 |
Bog'liq Kursavoy Qundiz Kurs jumısı wazıypaları: Temaǵa tiyisli pedagogikalıq, psixologiyalıq, filosofiyalıq baǵdardaǵı dereklerdi úyreniw, analizlew hám ulıwmalastırıw;
-tálim hám tárbiya beriwdi shólkemlestiriwde pedagogikalıq texnologiyanıń aktuallıǵı;
-tálim-tárbiya processinde pedagogikalıq texnologiyalardan proektlestiriwde paydalanıwdıń ámeldegi shárt-shárayatları hám zamanagóy múmkinshiliklerin analizlew hám de pedagogikalıq tárepten klassifikaciyası.
Kurs jumısınıń obekti: Bilimlerge tikkeley-logikalıq «bezek beriw» ushın, izertlenip atırǵan obiektlerdi displey ekranında sxemalar, grafiklar, kesteler formasında sáwlelendiriw, múmkinshiliklerin rawajlandırıw. Shaxstıń ámeldegi informaciyaǵa, informaciya texnologiyasına múnásibeti, tekǵana onıń maǵlıwmatlardı túsiniw, dóretiwshiligin ulıwmalastırıw dárejesine, usı informaciyanı klassifikaciyalaw, prognozlar qılıw qábiletine de baylanıslı. Jámáátte demokratiyalıq múnásibetler ornatılıw. Jámáátte ishki ortalıqtı sáwlelendiriwshi ayrıqshalılıq, psixologiyalıq ıqlım, jámáát arasındaǵı jámáát aǵzalarınıń qarım qatnasın saplastırıw. Jámáátti basqarıw shólkemlerine jámááttiń abroylı aǵzaların tuwrıdan-tuwrı, ashıq saylap alıw tiykarında qáliplestiriw.
Kurs jumısınıń predmeti: Jámááttegi biz jasap atırǵan ortalıq-bul social áhmiyetke iye birden-bir maqsetti názerde tutatuǵın, birgeliktegi iskerlikti quraytuǵın, ulıwma saylap qoyılǵan organına iye bolǵan, bekkemlik, ulıwma juwapkerlik penen ajralıp turıwshı, barlıq aǵzalardıń huqıq hám minnetlemelerde teńdey bolǵan sharayatında májburiy baylanıslılıqqa iye bolǵan shaxslar toparı bolıp tabıladı.
Kurs jumısınıń dúzilisi Kirisiw, 2 bap, 4 paragrf, juwmaqlaw hám paydalanılǵan ádebiyatlardan ibarat.
I-BAP. TÁLIM TÁRBIYA HAQQINDA SHIǴIS OYSHILLARINIŃ MIYNETLERI
Alisher Nawayı hám Voiz Koshifiy dóretpelerinde tálim tárbiyanıń tutqan ornı.
Ilimde sonday temalar bar, olar zaman hám mákan haqqındaǵı qaǵıydalarǵa boysınbaydı. Olar barlıq xalıqlar, barlıq mámleketler ushın ortaq bolıp tabıladı. Sonday temalardan biri insan hám insaniylıq máselesi bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikası Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2022-jıl 22-dekabrdegi Ózbekstan xalqına Bildiriw xatında 2023-jıldı “Insanǵa itibar hám sapalı bilim” jılı dep járiyaladı. “Biz Ózbekstanda alıp barılıp atırǵan mámleket siyasatınıń orayında insan jáne onıń máplerin támiyinlewde ústin turatuǵın wazıypa dep belgiledik. Insan qádri degen ideyanı hesh qashan umıtpawımız kerek. Nawayı miyrasları ásirler boyı úyrenip kelinse-de, qayta-qayta oqıwǵa arzıytuǵın ruwxıy-bilimlendiriw ǵáziynesi esaplanadı[1]. Sol kózqarastan qaraǵanda, shayır dóretpesi mánis hám mazmun, ideyalar dúnyası bolıp tabıladı. Avtor onıń miyraslarındaǵı insaniy paziylet haqqında bahalı áhmiyet berip, onıń ayırım qırların úyreniwge itibar beriw kerek dep kórsetedi. Álemniń jaratılıwı, ósimlikler dúńyası, haywanat álemindegi ózgerisler, insannıń dúnyaǵa keliwi hám jasawdan maqseti, turmıstıń mazmunı sıyaqlı júdá keń kólemli máseleler shayır dóretpelerinen orın alǵan. Alisher Nawayı tekǵana shayır, dóretiwshi, bálki ullı bir oyshıl, filosof, alım bolıp júdá quramalı hám qıyın mashqalalardı jarıtadı. Olarǵa juwap izlewge, mánisin ańlap, aytıwǵa háreket etedi. Shayır pikrine qaraǵanda, insan álemniń jaratılıwı ushın tiykar bolǵan, pútkil bir bolmıstıń kórki hám húrmeti bolıp tabıladı. [2]
-Barlıǵın eger sulıw aylading,
Barlıqdin insandı sharıf aylading,- deydi shayır.
- Nawayı nazdida, dúnyanıń yaralmoǵidan túp maqset de insan edi.
Yamasa shayırdıń «Hayrat ul-abror» dástanındaǵı tómendegi qosıqtıń bir qatarına itibar bersak:
-Muncha ǵaroyibki mısal aylading,
Barshanı mir'oti jamol aylading.
Ganjing arasında naqdi párawan edi,
Lek baridin ǵaraz insan edi[3].
Ol insaniy páziyletlerdi ózinde jámlegen bolıwı kerek. Sol sebepli de oyshıl shayır nazmiy hám nasriy dóretpelerinde kámal, yaǵnıy hár tárepleme jetilisken insanǵa tán bolǵan paziyletlerdi jarıtadı. Shıǵarmanı shártli túrde insaniylıq haqqındaǵı dóretpe dep atasaq, asıra aytqan bolmaymız. Sebebi, dóretpe basınan aqırına shekem turmıslıq juwmaqlanǵan, insannıń psixikalıq-ruwxıy álemin kámalǵa jetken tárepke jetelew ózgesheligine iye qaǵıydalar kompleksi bolıp tabıladı. Bul miynettiń birinshi bólimi áyne insaniy gózzal paziyletlerden biri imanlı bolıw haqqında.
Dóretiwshi:-Kimdur bul jáhánde insan bolıp kelgen eken, onıń tiykarǵı shárti iyman bolıp tabıladı. Sabr, shukir hám iybeden ibarat bolǵan shaxsqa-insanǵa dańqlı atqa múnásip boladı, iymannan uzaq bolǵan insanlar bolsa bul at penen atap bolmaydı,-deydi.
“Hayrat ul-abror” shıǵarmasında shayır insan ómiri máwsimlerge teńeydi. Jigitlik dawirdi máwsimler gózzalı báhár menen salıstırıladı. Insan omiriniń gúzgi japıraq tógiliwi dáwiri menen ǵarrılıqqa tán jaǵdaylarǵa, gúzek máwsimine koefficient berip súwretlenedi. Sonday-aq, ullı sóz iyesi tábiyat súwretlerin tereń uqıp penen bayanlaw arqalı filosofiyalıq mánilerge bay poetikalıq tábiyat kórinislerin jarıtıp: quyash shıǵıwı, erte báhárgi jawın, tań sáwlesi, azada sıpırılǵan suw sebilgen baq, baqdaǵı gúller iyisi tutqanı, terek shaqaları say betine jayılǵanday tábiyat sáwlesi, samal terekler shaxın jerge búkkeni, aspan dúnya baǵın sıpırdı, bult bolsa suw sebiwshi bolǵanı, endi rayhanlar óne baslaydı. Jer júzin qaplaǵan otlar, maysalar kók júzin tósep juldızlarǵa bet tutadı. Tábiyat átirapqa bezew berip, qalıń tereklerdegi japıraqlar, gúller payda etedi. Keyin jasıl libastıń túymelerinen miyweler payda boladı.
Insannıń nápis jolındaǵı umtılıwları, háwesleri terektiń japıraǵına uqsatıladı. Ómirin bul sıyaqlı jeńil-jelpi háweslerge sarplaǵan adamlar ǵarrılıq dáwirine jetip,japıraǵı tóǵilgen terek sıyaqlı ma'nisiz ótkergen turmısınan ókinip qalmaydıma? Olardıń ǵarrılıqtaǵı jaǵdayı miywesiz baǵqa uqsamaydıma? Nawayı ómir mawsimleriniń qádirine jetiwge, olardı biykar ótkermewge shaqıradı. Ol óz dóretpesinde turmıslıq keshinmelerinen kelip shıǵıp bılay deydi:
-Ohki ómir ótti nadanlıq bila,
Qaldım o'lum waqtı uyat bila...
Ómir kúni uyquda qaldım tamam,
Emdiki uyǵondim, o'lib erdi keshki payıt.
Az ǵanası qılıw kerek jumıs, etpeedim
Jumıs ete almas kúnin bilmedim... Jaqsılaw ul umrdin óliw jıraq,
Ómir nekim, andin ólim jaqsıraq! [4]
Ullı oyshıl turmıs sıyaqlı ullı ǵániymetimizdi qádirlewge, onı paydasız sarplamawǵa, ómir mawsimlerin jaqsı isler jaratıwǵa, mazmunlı ótkeriwge hám úlken maqsetler ushın jasawǵa shaqıradı. Ómirdi jaqsı kóriwge, jaqsı ámellerdi islewge shaqıradı. Sonıń menen birge, Alisher Nawayınıń “Xamsa”, “Til ut-tayr”, “Xazoyinul bilim”, “Mahbub ul-qulub” [5] sıyaqlı dóretpelerinde de álemge shıraylı kóz benen qaraw, turmıslıq basqıshlardan ótiw sırları haqqında keń talıqlap bergen. Solay eken, etikalıq kámillik, bilim, ıshqı, gózzallıq hám oylawdı, túp haqıyqat ideyasın alǵa súrgen. Insandı pútkil bolmıstıń, pútkil janzattıń eń áhmiyetlisi, dep esaplaydı, pútkil haqıyqatlıq onıń (insannıń) tilekleriniń obekti bolıp tabıladı, sol tileklerge xizmet etiwi kerek dep aytadı. Insaniylıqtı sheksiz qımbat bahalı ekenligin uqtıradı, insaniylıqtı qorǵawda hesh nárseden qaytpawǵa tayar ekenligin ańlatadı.
Sonıń menen birge, wopa, sadaqat páziyletlerin Nawayı júdá tereń mániste hám keń kólemde aladı[6]. Onı jalǵız ápiwayı, er hám hayl arasındaǵı múnasiybetinde emes, málim dárejedegi ulıwma insanıylıq kórsetkishine, social qádiriyatqa aylandıradı.
Opalılıqtı pútkil insaniylıqqa, adamgershilikke haqıyqıy insaniy páziyletlerge salıstırǵan. Opalılıq - opolı bolıw, tap usılarǵa qanday jol menen bolmasın sadıq bolıw, olar ushın umtılıw, gúresiw túsinigin óz ishine aladı, usınıń menen Nawayı opalılıq ápiwayı filosofiyalıq túsinik bolmay, aktiv social, filosofiyalıq kategoriya bolıp tabıladı, yaǵnıy ol nelerge salıstırǵanda alınǵan bolsa, sol ushın hesh nársege qaramastan sadıq bolıwdıń, umtılıwlarında zárúriyatında óz ishine aladı. Nawayınıń Farhod, Shıyrın, Iskandari, Shopuri sıyaqlı bas qaharmanları mine usı aytqanlarımızdıń ayqın mısalı bola aladı, olar sadıqlılıqtıń úlgisi esaplanadı. [7]
Alisher Nawayıday ullı shaxstıń dóretiwshiligi, dúnyaǵa kóz qarası, aqıl zakawatına bolǵan isenimi haqqındaǵı teoriyaǵa iye bolǵan oqıwshı ruwxıy kúshli, qabiletli bolıp jetilisedi. Bul bolsa Nawayı dóretpesiniń qunlılıǵınan derek beredi.
Jetkinshekti tárbiyalaw boyınsha ústin turatuǵın wazıypalardı ámelge asırıwda babalarımız miyraslarınıń, atap aytqanda, Alisher Nawayı shıǵarmalarınıń ornı kútá úlken.
Voiz Koshifiy Oraylıq Aziya elleriniń mánawiy qádiryatlarınıń etikasınıń rawajlanıwında óziniń dóretpelerin órnek etip qaldırǵan. Ilim hám mádeniyatımızdıń barlıq tarawları boyınsha úlken miyraslar qaldırǵan. Ásirese, babalarımız tárepinen ádep-etika filosofiyaǵa tiyisli jazıp qaldırılǵan dóretpeler shet el ilimpazları tárepinen elede joqarı bahalanıp kelinedi.
Filosofiyasına tiyisli jetilisken dóretpelerdi jaratqan ulamalardan biri-Husayn waz sóylewshi Koshifiy bolıp tabıladı. Koshifiydiń ilimiy miyraslarında etika filosofiyası zárúrli áhmiyetke iye boladı. Koshifiydıń barlıq dóretpelerinde shıǵıs etikası ádep etiketlerine úlken áhmiyet qaratadı. Koshifiydiń etika filosofiyasın bayanlawında haqıyqatlıq principine súyeniwi ilimiy miyraslarımızdaǵı tabıs bolıp tabıladı.
Husayn waz sóylewshi Koshifiydiń pikrine qaraǵanda insan óziniń etikalıq paziyletlerin mudamı rawajlandırıp barıwı kerek, yaǵnıy aqıl, parasat hám aqıl arqalı ózin ózi tárbiyalap barıw kerek. Sol sebepli etika ádep ikramlılıq qaǵıydaları haqqındaǵı dóretpelerinde etikalıq paziyletti túsindirip insannıń hár birin etikalıq paziyletlerın tárbiyalap barıwǵa hám usı paziyletlerge qarsı bolǵan illetlerden jıraq bolıwıńa shaqıradı. Onıń salmaqlı ilimiy miyrasları arasında etika filosofiyasına tiyisli «Etikası Muhsiniy» shıǵarması ayrıqsha áhmiyetke iye boladı [8]. Shıǵarmanı Shıǵıs etikası filosofiyasınıń kemnen-kem ushraytuǵın eń jaqsı ǵáziynesi dep bahalaw múmkin. Koshifiy usı shıǵarmasında etika ádep temasında jarıtılǵan dóretpelerdi tereń analizlep mazmunı bayıtılıp berilgen. Bul dóretpe 1495-jılda jazılǵan bolıp, Husayn waz sóylewshi Koshifiy Sultan Husayn Mırzanıń ulı, Marv húkimdarı Abdumuhsin Mırzaǵa (1472-1507/08) baǵıshlanıp jazılǵan. Miynet 40 baptan ibarat ekenligin tómendegishe táriypleydi: «Patshax 40 páziyletke ámel etiwi zárúr bolıp, olardan ayırımları patshax penen qun (pák hám joqarı) ortasında,ayrımları patshax penen xalıq arasında bolǵan sapalı qatnas bolıp tabıladı. Hár bir bapta adamlar xulqı haqqında óz waqtında esitilgen hám jazıp alınǵan ráwiyat hám soǵan múnásip gúrrińler keltirilgen». Bul 40-bapta tómendegi sıyınıw, ıqlas, pátiya beriw, shukr, taqat, kelisim, táwekel, uyat, pákizelik, ádep, qayır saqawatlılıq, ádalat, avf, ǵamxor, shıraylı qulıq hám álpayımlıq, shápáát hám marhamat, tańlanıw hám qasıs ámeller, saqawat hám ehson, amanat hám ar-namıs, opa hám ahd, rastgóylik, keńes qılıw, ándiyshe qılıw, siyasat, parasat, sır saqlaw, pursattı ǵaniymet biliw, qararǵa ámel qılıw, jaman kimseden jıraq júriw sıyaqlı temalardı jaqtılandırıwǵa háreket etilgen.
Husayn waz sóylewshi Koshifiy bul 40 páziyletlerdi insan iskerligindegi áhmiyetin tiykarlap, hár bir hukmdardi bul páziyletlerge iye bolıwǵa shaqıradı. Aytılǵan páziyletler tek hukmdarlar ushın emes, bálki hár bir puqara ushın da zárúr tárepler bolǵanlıǵı, temalar qızıqlı hám ibratlı ráwiyat hám gúrrińler menen baytılǵanlıǵı sebepli Shıǵıstıń eń ataqlı pánt násiyxat temasındaǵı etikalıq qomusnoma tiykarındaǵı dóretpelerden biri bolǵan. Bul bolsa jámiyet turmısındaǵı etikalıq qádiriyatlar, shaxslar menen mámile mádeniyatı normaları hám qaǵıydaları, minez-qulıq hám huqıqıy mádeniyatın kóteriwde zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Husayn waz sóylewshi Koshifiydiń filosofiya, etika, sheshenlik, qosıq, kórkem óner, medicina salasında tekǵana ózine tán mektep jaratqan hám ol óz shákirtlerine ózine tán ustaz-shákirt boyınsha úlken mánawiy-mádeniy miyraslar qaldırǵan. Koshifiydiń keleshek áwladlarǵa qaldırǵan ilimiy hám mádeniy miyrasları shaxstıń mánawiy dúnyasın rawajlandırıw, onıń ádep-etikası, jámiyettegi mámile mádeniyatı hám ózin tutıw, insandı tolıq jámiyet aǵzası bolıwǵa qaratılǵan.
“Tárbiya” páninen sabaqlıqlar quramına jaslar bilim qábiletin rawajlandırıw, dúnyaǵa kóz qarasın qáliplestiriw, mádeniyat dárejesin kóteriw hám jetilistiriwge úles qosıwda Husayn waz sóylewshi Koshifiydıń mánawiy-etikalıq temadaǵı dóretpelerinen úlgiler kiritilse jánede nátiyjeli dúziliwine úles qosqan boladı.
|
| |
