|
Tárbiya metodları hám qurallarınıń psixologiyalıq mazmunı
|
| bet | 5/7 | | Sana | 16.05.2024 | | Hajmi | 170,5 Kb. | | #237377 |
Bog'liq Kursavoy Qundiz 2.2. Tárbiya metodları hám qurallarınıń psixologiyalıq mazmunı
Tárbiya quralları sıpatında islengen hám shólkemlestirilgen tásirler túsinilip, olar járdeminde bir gruppa insanlar - tárbiyashılar basqa gruppa adamlarına – tárbiyalanıwshılarǵa málim psixologiyalıq sapalar payda etiw maqsetinde tásir ótkeredi. Shaxsqa psixologiyalıq tásir jardeminde tárbiyashı tárepinen tárbiyalanıwshiniń ózligin ózgertiw ushın qollanılǵan háreketler túsiniledi. Olar qatarına tálimniń barlıq túrlerinde isendiriw, májbúrlew, social talaplar, sırtqı tásirlerdi hám insan háreketleri formasın ózgertiw menen baylanıslı bolǵan jaǵdaylar kiredi. Tárbiya quralları sıpatında ayrıqsha orındı kompleks, global hám hár tárepleme ótkeriletuǵın tásirinler iyeleydi. Olar qatarına, mısalı, psixoterapiyanı, social-psixologiyalıq trenińdi hám basqa psixokorreksiya túrlerin kórsetiw múmkin.
Tárbiya quralı bolıp, tárbiyashınıń jeke ibrat bolıwı, átirapdaǵı adamlardıń kórsetip atırǵan turpayı, minez-qulqı, pedagogikalıq, kórkem, ǵalabalıq hám basqa ádebiyatlarda keltirilgen hám joqarı bahalanǵan taxtalar da esaplanadı. Insanǵa tásir etip, onıń psixologiyası hám turpayın ózgertiwi múmkin bolǵan hár qanday zat tárbiyalıq tásir kórsete aladı.
Tárbiya quralların adamǵa tásir etiw xarakterine kóre eki gruppaǵa: tikkeley hám tikkeley bolmaǵan tásirinlerge ajıratıw múmkin. Bulardan birinshisi bir adamdıń basqasına tikkeley tásiri, yaǵnıy bir-biri menen tuwrıdan-tuwrı ushırasıwı esaplansa, ekinshisi, qanday da qurallar arqalı ótkeriletuǵın tásir, yaǵnıy bunda tárbiyashi hám tárbiyalanıwshı óz-ara baylanıspaydı (mısalı, kitap oqıw hám b.).
Tárbiyashı hám tárbiyalanıwshınıń ańǵarıwı kózqarasınan kelip shıqsa, tárbiya processinde onıń quralların anıq hám abstrakt túrlerge bolıw múmkin.Tárbiya tásiri qanday tárbiya obektine qaratılǵanlıǵına kóre onıń quralları tómendegishe bólinedi: emotsional, kognitiv hám qulqına qarap. Tájiriybede kóbirek olar kompleks tárzde ushraydı. Hár bir kórsetilgen tárbiya quralları óziniń kúshli hám ázzi táreplerine iye. Mısalı, bir adamdıń ekinshi bir adamǵa tárbiyalıq tásiriniń ayrıqshalıǵı hám jetiskenlikleri sonnan ibarat bunda tárbiyanıń tómendegi túrleri isletiledi: túsindiriw, eliklew hám májbúrlew, óz gezeginde bul usıllar tiykarında tálimniń effektiv mexanizmi jatadı. Bul usıl qollanılǵanda tárbiyashı sóz qurallarınnan paydalanbawıda múmkin, tárbiyalanıwshını tuwrı hám kerekli minez-qulıqtı úlgi sıpatında kórsetiwi hám órnek bolıwı kerek.
Tárbiyashı mudamı ózi qálegeni sıyaqlı barlıq zattı sóz benen ańlatıp bere almaydı. Sol sebepli de tuwrıdan-tuwrı tárbiya tásiri tárbiya múmkinshiliklerin keńeytiredi. Bunnan tısqarı, bul qural bala rawajlanıwınıń dáslepki basqıshında múmkin bolǵan birden-bir usıl bolıp tabıladı.Bul jaǵday balalardıń jasına qaramastan úlken áhmiyetke iye esaplanadı. Pedagogikada bul usıl jeke úlgi dep ataladı. Bul tárbiya quralınıń kemshiligi jeke hám waqıt boyınsha qollanılıwınıń shegaralanǵanlıǵı bolıp tabıladı.
Tárbiyalaytuǵın tárbiyalanıwshını tek ózi iye bolǵan bilimlerdi bere alıwı múmkin. Bunnan tısqarı tárbiyashı mudamı tárbiyalanıwshı menen baylanısta bola almaydı.
Tuwrıdan - tuwrı bolmaǵan yamasa tikkeley bolmaǵan tárbiya jardeminde kitap arqalı, ǵalaba xabar quralları hám kodlanǵan sistema arqalı bir adamnan basqa adamǵa informaciya uzatıladı. Bunday informaciyalardı saqlaw hám bir neshe márte qollaw múmkin. Bunday insan tákirar hám tákirar material dáregine múrajat ete aladı. Biraq bunday tárbiya ádetde insanǵa tán bolǵan janlı turmıslıq kúshlerden ayra boladı. Bunnan tısqarı bul qural tásiri Jası boyınsha da shegaralanǵan. Bul usıl sóylep berilgen temanıń etikalıq mazmunın ańlatatuǵın bolıwı kerek.
Tikkeley tárbiyalıq tásirdiń jetiskenlikleri sonnan ibarat, ol basqarılatuǵın, aldın oylap joybarlastırılǵan hám qadaǵalaw etip turıw múmkin bolǵan nátiyjeler, tikkeley bolmaǵan tárbiya processinde kórilgen, baqlanǵan kemshilikler bunda da bar bolıp tabıladı.
Miynet - shaxs hám jámiyettiń materiallıq hám ruwxıy mútajliklerin qandırıw ushın zárúr bolǵan social ónimlerdi jetistiriwge qaratılǵan iskerlik bolıp tabıladı.
Miynet shaxstıń rawajlanıw shárti bolıp tabıladı. Adamnıń psixologiyalıq processleri tek iskerlik processinde payda boladı. Sol sebepli iskerliginiń túrli kórinislerin úyreniw keń psixologiyalıq áhmiyetke iye esaplanadı. Miynet processinde adam óz tábiyatın ózgertirdi.
Insannıń sanalı hám maqsetke qaratılǵan miynet iskerligi hár waqıt málim motivlardıń bolıwın talap etedi hám ol adamdı málim iskerlikke jóneltiredi.
Miynet iskerligi ayrıqsha ózgeshelikke iye esaplanadı. Miynet iskerliginiń hámme túrleri (intellektual, fizikalıq, social paydalı miynet) bir-birlerine tásir etedi, bir-birin toldıradı, bunıń menen adamdıń miynet iskerligi tolıq boladı.
Miynet iskerligi insan sanasına hár tárepleme qáliplestiredi. Hár tárepleme rawajlanıw shaxstı tárbiyalawdıń tiykarǵı shárti Shaxstıń sanalı aktivligi bolıp tabıladı. Psixologiyalıq izertlewlerdiń kórsetiwinshe, adam qandayda bir maqsetti gózlep miynet qılsa, bul miynettiń nátiyjesin aldınan oyda sawlelendirse, sol miynet ónimli boladı[20]. Miynette oqıwshı shaxsınıń xarakteri hám shıdamlılıǵı tárbiyalanadı, dıqqatı rawajlanadı, analiz hám sintez etiwge úyrenedi, ulıwmalastıradı hám salıstıradı.
Miynet iskerligi oqıwshınıń etikalıq rawajlanıwı hám tolıq jetilistiriwinde úlken áhmiyetke iye esaplanadı. Miynet balalardı fizikalıq jaqtan shınıqtıradı, estetik talǵamları, nerv sistemasınıń bekkem bolıwın támiyinleydi.
Tálim - tárbiya procesi adamdı social paydalı miynettiń hár túrlı túrleri ushın zárúr bolǵan bilimler, ilmiy tájriybe hám de kónlikpeler menen qurallantıradı.
Miynet iskerligi tek shaxstı tárbiyalaydı degen ulıwma juwmaq shıǵarıp bolmaydı. Tuwrı, miynet barlıq sharayatlarda bárháma shaxstı quram taptıradı, biraq bul jerda gáp ulıwma shaxstı quram tabıwı tuwrısında emes, bálki shaxstı arnawlı bir jámiyetke, dúńyaǵa kózqarasların, múnásiybetlerin tuwrı jóneltirgen komplekske - sistemaǵa iye bolǵan ǵárezsiz jámiyet shaxsın quram taptırıw haqqında baradı. Miynet procesi shaxstı miynetsúygish, aktivlik, puxtalıq sıyaqlı miynetke bolǵan múnásiybetti ańlatıw sezimlerin quram taptırıwǵa, qıyınshılıqlardıń , kúsh-ǵayratın, aktivlik, qatańlıq sıyaqlı arnawlı bir maqsetti gózlew sezimlerin ósiriwge; jalqawlıq, biyparqlıq, passivlikke noqat qoyıw sıyaqlı jetkinshekti hár tárepleme jetik, bárkámal tárbiyalawǵa qaratılǵan bolıp tabıladı.
Insan shaxsın jetik, bárkámal tárbiyalaw quralı bolǵan miynetti mánisi onıń mektep oqıwshısı yamasa jaslar turmısında qanday orın tutqanlıǵı emes, bálki oqıwshınıń, Jaslardıń - eń zárúrli social túsinik múnásiybetin qandaylıǵınan, qanday xarakterde ekenliginen, oqıwshınıń miynet processinde úlkenler menen qanday múnásiybette bolıwlarınan ibarat esaplanadı[21].
Jaslardı miynetke unamlı múnásiybette bolıw, jámiyetke húrmet, óz minez-qulqların kerekli tárzde jolǵa salıw hám ońlaw processlerin quram taptırıw, bulardıń hámmesi hár qanday miynet processinde de emes, bálki arnawlı uyımlastırılǵan, arnawlı bir quramlarda ámelge asıratuǵın miynet iskerliginde júz beredi. Sol sebepli jaslardı, oqıwshılardı, balalardıń miynet tárbiyasın tuwrı shólkemlestiriw oǵada zárúrli bolıp tabıladı. Miynet tárbiyasınıń jetiskenlikgi kóp tárepten oqıwshı shaxsın quram taptırıw tabısına baylanıslı.
|
| |
