|
II-BAP. TÁRBIYALÍLÍQ TÁSIRDIŃ PSIXOLOGIYALIQ TIYKARLARI
|
| bet | 4/7 | | Sana | 16.05.2024 | | Hajmi | 170,5 Kb. | | #237377 |
Bog'liq Kursavoy Qundiz II-BAP. TÁRBIYALÍLÍQ TÁSIRDIŃ PSIXOLOGIYALIQ TIYKARLARI
2.1. Tálim procesinde tálim principi
Jámiyet rawajlanıwınıń barlıq basqıshlarında da dáwir talabına múnásip bolǵan. Jetkinshekti tárbiyalaw mashqalası bárháma aktual áhmiyetke iye bolıp kelgen.Tárbiya tárbiyashi tárepinen tárbiyalanıwshını turaqlı etikalıq qásiyet hám páziyletlerdi bekkemlew, qáliplestiriw maqsetinde tárbiyalanıwshınıń sanasına anıq maqset jolında tárbiyalıq tásir etiw procesi bolıp tabıladı. [14]
Tárbiya - balanıń social ortalıqta óz ornın tabıwdı úyreniwi hám de insannıń turmıslıq kónlikpe hám ilmiy tájriybe iyelewi bolıp tabıladı. Tálim procesiniń orayında Shaxstıń biliw hám ańlaw procesi, onıń qábileti, ilim úyreniwi, odan ayrıqsha bolıwı. Tárbiya insandı Shaxs sıpanda qáliplesiwine, onıń dúnyaǵa kóz qarası hám jámiyetke múnásiybetine qaratıladı. Tárbiya - bul bólek process emes, bálki oqıtıwdıń bir tárepi bolıp, ol menen ulıwma hám ayrıqsha táreplerge iye esaplanadı. Bilim beriw hám tárbiyaǵa, tiykarlanıp, insannıń social kónlikpe alıw mexanizminiń ayrıqsha táreplerin kirgiziw múmkin. Tárbiya processinde Shaxstıń sapa hám ózgesheligi, social turpayı hám formaları názerde tutılsa, oqıtıwda bilim, kónlikpe hám ilmiy tájriybeleri inabatqa alınadı.
Tárbiya procesiniń ilimiy tiykarları menen, psixologiyadan tısqarı filosofiya, sotsiologiya hám pedagogika pánleri shuǵıllanadı.Psixologiya pánisiz tárbiyanıń tiykarǵı máseleleri shemim tapqanı bul múmkin emes, sebebi olardı ańǵarıw negizinde shaxs psixologiyası, insaniy múnásibetler, hár túrlı social jámáátler psixologiyasın biliw jatadı. Barlıq ushın ulıwma bolǵan yamasa oqıwshılarǵa individual usınıslar beriwde ulıwma psixologiya hám Jas dáwirler psixologiyasına súyenedi.
Tárbiya processinde turaqlı jáne ózgermeytuǵın maqset qoyılmaydı, sebebi ózgermeytuǵın maqset hár qanday jámiyetke de uyqas bolabermeydi. Jámiyet dúzilisi jáne social múnásiybetler ózgeriwi menen tárbiya maqseti ózgeredi.
Tárbiya hár qıylı dáwirlerde hám hár qıylı jámiyetlerde ózgermeytuǵın process bolıp qalmaydı. Tárbiyanıń maqsetleri, mazmunı, forma hám metodları hár bir tarıyxıy dáwirde ayrıqsha ayrıqshalıqlarǵa iye boladı. Insan Shaxsın qáliplestiriwge hár bir social basqarıw princpı baǵdarına uyqas túrde talap qoyıladı. Tárbiyanıń barlıq tarıyxıy dáwirler ushın tán bolǵan birpara ulıwma belgileri de bar. Pedagogikalıq ideyalar hám tárbiyalıq jumıstı rawajlandırıwda arnawlı bir dárejede baylanıs hám málim bir dawam etiw waqti bar. Atap aytqanda, ásirler dawamında sabaq mektepte oqıw shınıǵıwların shólkemlestiriwdiń tiykarǵı forması bolıp keldi hám sonday bolıp qalıp atır. Qatar oqıw predmetleri mazmunı málim dárejede saqlanıp qalınadı[15]. Áyne waqıtta tárbiyada hám tálim beriwde ideologiyalıq tárepten betarafitibar berilmey qalatuǵın tárepleride bar ekenin de esten shıǵarmaw kerek. Tárbiya hám tálimniń shólkemlestirilgen formaların anıq toltırıw, mektep jumısınıń ol yamasa bul máselelerin túsindirme berip atır túrli dáwirlerde túrlishe jantasıwlar ámelge asırılǵan.
Eger jámiyet óz rawajlanıw dáwirinde málim bir rawajlanıwǵa, mádeniyatqa hám ruwxıylıqqa erisken bolsa jáne onı saqlap qalıwdı hám de kóteriwdi qálese, onıń tarıyxında hár qıylı ózgerisler júz beriwinen qaramastan, ol ótken zamannan berli saqlanıp kiyatırǵan eń jaqsı dástúr hám qádiriyatların qabıllawı, dawam ettiriwi kerek boladı. Ulıwma insanıylıq qádiriyatlar hám mádeniy baylıqlar tariyxıy hám aymaqlıq shegara hám aymaqlıq shegara bilmegen baylıqlar qatarına kiredi. Birinshi náwbette tap sol social tariyxtıń barlıq basqıshlarında tárbiya maqsetlerin ańlatadı. Bul maqsetler jaqsılıq hám jamanlıq, tuwrılıq hám tártiplilik, insaniylıq hám tábiyaǵa bolǵan muhabbat túsinikleri menen baylanıslı. Bul taǵı ruwxıylıq, erkinlik, shaxstıń ózi hám átirapında júz berip atırǵan waqıyalarǵa juwapkerlikti seziwi, kishipeyillik, insaniylıq kórinislerinde kórinetuǵın boladı.
Ruwxıylıq joqarı logikalıq oylawdıń bir minutlıq meyilligi hám mútajliklerden joqarı qoyılıwın ańlatadı.
Ósip kiyatırǵan hám rawajlanıp atırǵan shaxsda bul turaqlı túrde ahloqiy bárkámallıqqa umtılıwda kórinetuǵın boladı. Erkinlik bul insannıń ishki hám sırtqı azatlıqqa umtılıwı bolıp tabıladı, bunda basqa shaxstıń social kelip shıǵıwı, milleti, diniy hám siyasiy qarasları, qalıs múnásiybetleri hám basqa qásiyetlerine qaramastan, onıń huquqları álbette tolıq tán alınıwı kerek bolıp tabıladı[16].
Minnetleme yamasa juwapkerlikti seziw-erkinliktiń keri tárepi bolıp, bul shaxstıń máplerine xızmet etedi. Minnetlemesiz erkinlik - bul óz basımshalıq, juwapkershiliksizlik esaplanadı. Óz-ara bir-birin toltırǵanda yamasa baylanısqanda ǵárezsiz ámeldegi bolıwı múmkin. Minnetlemeni taǵı basqasha aytqanda, insannıń óz ıqtıyarı menen jámiyet turmısı hám basqa insanlar táǵdiri ushın juwapkerlikti óz moynına alıwı túsiniledi. Házirgi zaman tárbiyasınıń ulıwma maqseti balanı joqarı logikalıq, psixikalıq tárepten bay, shın qálbinen azat, erkin, minnet hám minnetlemeni sezetuǵın shaxs sıpatında qáliplestire aladı. Tárbiyanıń ulıwma maqseti menen bir qatarda arnawlı social maqsetleri de kelip shıǵıwı múmkin. Olar tariyxtıń málim dáwirinde ózgeriwshen talaplar menen jámiyet rawajlanıwınıń aktual máselelerin bayanlawı hám rawajlanıwına úles qosıwı kerek. Málim waqıttan keyin jámiyet rawajlanıwı óziniń bir basqıshınan ótkennen keyin rawajlanıw dawam etse, bul talaplar da ózgeriwi múmkin. Tárbiyanıń jámiyet rawajlanıwınıń zamanagóy rawajlanıw basqıshlarına juwap bere alatuǵın arnawlı maqset hám wazıypaları ilimli oqıwshılardı jetilistiriw, shaxstı óz-ózin húrmet etetuǵın hám umtılıwshan etip tárbiyalawdan ibarat esaplanadı.[17]
Abu Nasr Farobiy balalardı etikalı, ádepli etip tárbiyalawda muzıka biliminiń áhmiyeti haqqında bunday deydi: Bul pán usı mánisten alıp qaraǵanda paydalı, kimniń minez-qulıqı teń salmaqlılıqtı joǵaltqan bolsa, ol tártipke keltiredi, kámalǵa jetpegenlerdi kámalǵa jetkeredi hám teń salmaqlılıqtı uzaq múddetke saqlaydı. Muzika ruwhıy jaqtan hár qanday insandı tárbiyalaydı. Onıń sazlarınıń tásiri menen psixikalıq quwatlar óz substansiyasına uyqaslasadı hám tártipke, teń salmaqlılıqqa keledi”.
Farobiy óziniń “Iso-al-ulum” kitabınıń aqırǵı bóliminde: “Insan aqlı tek bilim menen sheklenbeydi, bálki ádet hám qaraslardı óziniń maqsetlerine boysındıra alıwı hám báǵdarlawı, ózgertiwi de múmkin,” -dep jazadı. Onıń pikrine qaraǵanda, hár bir insan bilimlerdi jaqsı hám bárkámal tárbiya, eń jaqsı páziyletlerge iye bolıwı kerek. Farobiy pikrine qaraǵanda, shaxs túpkilikli ideya bolıp tabıladı. Tárbiya quralı menen balalarda paydalanatuǵın barlıq insaniy, etikalıq páziyletler soǵan qaratılıwı kerek.
Balalardı tárbiyalaw natiyjeliligin asırıwda dástúr hám úrp-ádetlerdiń róli úlken. Xalıq úrp-ádetleri, dástúrleri úlken tárbiyalıq áhmiyetke iye esaplanadı. Olar adamlardı bir-birine jaqınlastıradı, doslıq-biradarlıq sezimlerin rawajlantıradı.
Tárbiya processinde ǵamxorlıqtıń funksiyası úlken bolıp tabıladı. Balalar bıyparq ata-analarǵa salıstırǵanda ǵamxor ata-anaǵa kóbirek elikleydi. Ǵamxor ata-analar balanıń unamsız turpayın qollap-quwatlamaǵanda, bala óz minez-qulqlarınıń áqibetin erterek tusinip jetedi.
Tárbiyalıq processin ámelge asırıwda ǵamxorlıq penen bir qatarda jaqsı kóriwge tiykarlanǵan ıntızamǵa ámel qılıw zárúr bolıp tabıladı. Bul bala menen turaqlı baylanıstı túsindiriwdi, talqılawdı, eger balanıń turpayı sonı talap qılsa, awızsha eskertiw beriwdi, jaqsı minez-qulıq ushın sıylawdı názerde tutadı.
Bala shaxsı rawajlanıwınıń ayrıqsha qásiyetlerin onıń dáslepki dáwirlerdegi rawajlanıwın anıqlamastan turıp túsiniw qıyın. Etikalıq rawajlanıw dáslepki márte shaxstıń ulıwma qásiyetleri hám sezimleri formasında qáliplesiwi haqqındaǵı ideyalar X.Hartshorn hám M.Meylar tárepinen ilgeri súrilgan bolıp, olardıń pikrine qaraǵanda, etikalıq minez-qulıqtı keltirip shıǵarıwshı hám iskerlikke úndewshi fenomenler anıqlanbaǵansha etikalıq rawajlanıwdı úyrenip bolmaydı. X.Hartshorn hám M.Meylar alıp barǵan izertlewleri tiykarǵı maqseti etika normalarına ámel qılıwda bala shaxsınıń ulıwmalasqan seimlerin qáliplestiriw zárúrli ról oynaydıma yamasa menshikli etikalıq ádetler áhmiyetli , degen sorawǵa juwap tabıw bolıp, izertlewlerden sol zat anıqlanadı, etikalıq normalardı bala sanasına sińdiriw menshikli ádetlerdi júzege keltiriw hám ayrıqsha tálim teoriyasına tıykarlanıw ústinligi ayqın kórinetuǵın boladı.
Oqıwshılar tárepinen birqatar etikalıq túsinikler hám qıyallardıń ózlestiriliwi hám olardıń bala shaxsına bolǵan tásirin psixologiyalıq kózqarastan úyrengen V.A. Krutetskiy óz izertlewinde 10 tiykarǵı túsinikti tańlap aladı. Bular: qatańlıq, maqtanıw, haqıyqatshıllıq, mártlik, bir sózlilik, qorqpaslıq, maqtanıw, minnet sıyaqlılar bolıp tabıladı. Alım ótkergen izertlewinen sonday juwmaqqa keledi, oqıwshılar bul túsiniklerdi jetilisken túsiniwleri hám turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw ushın:
Oqıwshılarda óz-ózin ańǵarıwda Shaxs etikalıq sezimleriniń birpara tárepleri máseleri P. I. Razmislov, jámáát aldında minnetti rawajlandırıw qásiyetleri A.L.Shnirman, minnet sezimin túsiniw máseleleri A.S.Alyakrinskaya, etikalıq tárepten ózin anıqlaw máseleleri V.I. SHardakovlar tárepinen úyrenilgen[18].
Balalıq hám mektep jasında shaxs tárbiyanıń sheshiwshi tásiri astında quraladı. Tárbiya arnawlı iskerlik sıpatında belgili programmanıń, ańlap alınǵan maqsettiń bar ekenligi menen tásir kórsetiwdiń arnawlı islep shıǵılǵan hám tiykarlap berilgen quralları, formaları hám de metodlarınıń tosınarlı yamasa stixiyali tásirinlerinen ajralıp turadı. Sonıda aytıw kerek, tárbiyanıń eń zárúrli wazıypası jetkinshekte bekkem sezimler hám de olarǵa tiykarlanǵan ruwxıy páziyletlerdi payda etiw bolıp tabıladı. Bul wazıypanı shaxstı aktiv hám arnawlı bir maqsetti gózlegen halda, sonıń menen birge balanıń individual qásiyetlerin esapqa alǵan jaǵdayda sheshiw múmkin.
Ataqlı alım Gerbart tárbiyanıń maqset hám wazıypaları haqqında tómendegi pikirlerdi alǵa súredi. Gerbart tárbiya maqsetin belgilep alıwǵa úlken áhmiyet beredi. Ol tárbiyanıń maqseti jaqsı páziyletli bolıwdan ibarat, dep esaplaydı. Gerbart tárbiya jumısında intellektual tálimge tárbiyanıń eń úlken hám tiykarǵı quralı dep bilip, tálimsiz tárbiya bolmaydı dep esaplaǵan.
Tárbiya áwele shańaraqta, keyinirek tálim- tárbiya mákemelerinde tálim menen birgelikte úzliksiz túrde berip barıladı. Shaxstıń qáliplesiwin eń zárúrli wazıypası oqıwshıda etika talaplarına juwap beretuǵın páziyletlerdi payda etiw bolıp tabıladı. Oqıwshı shaxsınıń qáliplesiwindegi process sonnan ibarat, júzege kelgen etikalıq ideallar sisteması, yaǵnıy onıń ruwxıy sanasına húkimranlıq etiwshi faktordan, onıń social aktivligin belgilep beretuǵın faktorǵa aylanadı.[7]
Shaxstıń unamlı baǵdarın taptırıw ushın mektep oqıwshıların barlıq jaǵday hám jaǵdaylarda tuwrı jol tutıwın qálewi hám de tuwrı joldan barıwı ushın onıń ne etiwin biliwi, ózi de tuwrı minez-qulıqlı bolıwdı shınıǵıw etiwi zárúr.
Oqıwshılardı sanasına sińirilgen qaǵıydalardı jaqsılap tiykarlap beriwi tastıyıqlanǵan bolıwı zárúrli áhmiyetke iye. Bul hámme zattı túsinip alıwǵa hám bunıń tiykarlanǵanlıǵına isenim payda etiwge, aqılǵa say kelisimge ılayıq bolǵan óspirimler hám úlken jastaǵı oqıwshılar menen ótkeriw waqıtta júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Oqıwshılarda maksimal aktivlik oyatıw yamasa janlı túrde pikir almaslaw qálewin oyatıw, olardıń pikirin háwij aldırıw hám ózlerin etika máseleleri ústinde oylap kóriwge májbúrlewleri zárúr. Oqıwshılarǵa tayın haqıyqattı zorlap qabılladırıw jaramaydı, etika normaları haqqındaǵı juwmaqlardı olardıń aktiv qatnasıwında shıǵartırıw kerek. Onıń ushın sáwbet processinde talqılawǵa qoyılıwı kerek bolǵan máselelerdi aldınan tayarlap qoyıw usınıs etiledi.
Oqıwshılarda tereń hám tásirli emociyalardı oyatıwǵa umtılıw kerek. Bunda oqıtıwshı sáwbetti bıyparq, suwıq emotsional tárzde janlı etip ótkerilgende erisiw múmkin. Oqıtıwshı óziniń intası oqıwshılarǵa ótiwin esten shıǵarmaw dárkar.
Joqarida aytılǵan pikirlerden oqıtıwshılar hám ata-analardıń ózlerine hám de óz minez-qulıqlarına salıstırǵanda júdá qattı talaplar qoyıwı, onlap balalardıń gúzetip turǵanlıqların hesh qashan esten shıǵarmawları kerek.
Kanfutsiy: “Eskini ózlestirgen hám jańanı túsiniwge ılayıq insanǵana tárbiyashı bola aladı” degen edi. Ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarında pútkil mámleket kóleminde tálim-tárbiya, ilim, kásip-ónerge úyretiw tarawların reformalawǵa asa úlken zárúrat sezila basladı. Búgingi kúnde tárbiya processinde de qatar ózgerisler ámelge asırılıp atır. Bilim xalqımız, milletimiz qanında bolıp tabıladı. Dástúriylik, bilimlilik tek bilim hám ilmiy tájriybe emes, usı waqıtta tereń ruwxıylıq hám gozzal etika ham bolıp tabıladı[19].
Bir social jámiettiiń ekinshisine almaslawı, Sonıń menen birge, milliy ǵárezsizlik, respublikamız puqaralarında túpkilikli ózgerislerdi vujudga keltirmoqda. Milliy sezim, tús, xarakter, ta'b, nama, oyın, ruwxıylıq, qádiriyat hám de ruwxıylıq tásiri astında óziniń túpkilikli mánisin sáwlelendire basladı. Ótken zamannıń bay miyrasları, onıń dástúrleri milliy ǵárezsizlik sebepli óz iyelerine qaytarıp berildi. Puqaralardıń social sanasın az-azdan ózgerip barıwı nátiyjesinde etnopsixologik ayrıqshalıqlar tiklene basladı, milliy, ulıwmalıq sezimler ortasında ádalatlılıq, teń haqılılıq baylanısları ornatılıp atır.
XXI asirde shaxs qáliplesiwinde, onıń «Ádis» ilmining áhmiyeti úlken bolıp tabıladı. Xalıqlar aralıq múnásiybette teńlik, ǵamxorlıq, shın júreklik, óz-ara járdem, simpatiya, antipatiya, muhabbat sıyaqlı milliy ayrıqshalıqlardı engiziwde ádislerdiń róli jáne de artadı.
Qaraqalpaq shańaraǵında tárbiya mánisi, mazmunı tárbiyanıń kúndelik jobası, balalarǵa tásir ótkeriw quralın tańlaw hám odan ónimli paydalanıw ayrıqsha ózgeshelikke iye, sebebi onıń tiykarında xalıq dástúrleri jatadı.
Jetkinshek tárbiyasında milliy ruwxıylıq, ulıwma insanıylıq, xalqshıl milliy qádiriyatlar, úrp-ádetler, dástúrler jetekshi orın tutıwı kerek (tárbiyada etnopsixologiyalıq hám etnopedagogikalıq múnásiybet). Bular arqalı jaslarda tómendegi páziyletlerdi tárbiyalaw kerek:
-jaslardıń ruwxıy-etikalıq tárbiyası menen shańaraq, máhelle, tálim mákemeleri, ǵalaba xabar quralları, huquqtı qáwipsizlendiriwshi shólkemler, ilimiy-pedagogikalıq kadrlar shuǵıllanadı. Tárbiya processinde barlıq qatnasıwshılardıń tatıwlıq penen júrgizetuǵın jumıslarına, óziniń unamlı nátiyjelerin beriwi múmkin.
|
| |
