|
‘zbek tiliga o‘zlashgan ruscha-baynalmilal terminlarBog'liq H. Dadaboyev - O`zbek terminologiyasi0 ‘zbek tiliga o‘zlashgan ruscha-baynalmilal terminlar. Ruscha
so‘z + ruscha so‘z yoki
baynalmilal so
z +
ruscha so ‘z
strukturali qo‘shma
terminlar o ‘zlashish jarayonida o ‘zbek tili qonuniyatlariga bo‘ysunadi.
Ruscha-baynalmilal qo‘shma terminlaming o ‘zbek tilida o ‘zlashishi
tubandagi usullar bilan amalga oshadi:
1. Ruscha-baynalmilal terminlaming rus tiliga xos ikkinchi kompo-
nenti o ‘zbek tilidagi mos so‘z bilan emas, balki so‘z yasovchi affiks bilan
almashtiriladi. Oqibatda, ruscha-baynalmilal qo‘shma termin o ‘zbek tilida
yasama terminga aylanadi:
-
soz: mashina-soz
(mashinostroitel),
vagon-soz
(vagonostroitel),
sa-
molyot-soz
(samolyotostroitel),
raketa-soz
(raketostroitel),
shahar-soz
(gradostroitel)
va h. k.;
-sozlik:mashina-sozlik
(mashinostroyeniye),
shahar-sozlik
(grados-
troitelstvo)
vagon-sozlik
(vagonostroyeniye),
pribor-sozlik
(priborostroy-
eniye),
raketa-sozlik
(raketostroyeniye) va h. k.;
-shunos:
material-shunos
(materialoved),
mashina-shunos
(ma-
shinoved) va h. k.;
2. Ruscha-baynalmilal qo‘shma terminlaming ikkinchi komponen-
ti ayni o ‘zbekcha mutanosibi bilan almashtiriladi yoxud kalka usuli bi
lan taijima qilinadi:
bomba - qidirgich
(bomboiskatel),
bomba -pana
(bomboubejishe),
giper - tovush
(giperzvuk),
kino - qurilma
(kinousta-
novka),
elektr
-
hisoblagich
(elektroschetchik),
elektr-sim
(elektro-
provod),
radio-niqoblash
(radiomaskirovka),
mikro-qarz
(mikrokred-
it)
alfa-sinov
(alpha-testing),
kross-brauzerlik
(cross-browser) va sh.k.
Ushbu metod ruscha-baynalmilal xarakterdagi qisqartma qo‘shma ter
minlami o ‘zlashtirish jarayonida ham qo‘l keladi:
aero-chana
(aerosani),
tele-markaz
(teletsentr),
termo-qarshilik
(termosoprotivleniye),
gelio-qu-
rilma
(gelioustanovka),
tele-sharhlovchi
(telekommentator),
avia-soz-
lik
(aviastroyeniye),
avto-yo
7 (avtodoroga),
veb-hujjat
(veb-dokument),
veb-anjuman
(veb-konferensiya),
motoo ‘qchi rota
(motostrelkovaya rota)
va sh.k.
3. Ruscha - baynalmilal terminning har ikki komponenti o ‘zbekcha
mutanosibi bilan almashtiriladi (yoki kalka qilinadi):
ko'prikqo'ygich
(mostoukladchik),
havoisitgich
(vozduxonagrevatel),
havosovutgich
(vozduxooxladitel),
havotozalagich
(vozduxoochistitel) va sh.k. So‘nggi
paytlarda birinchi komponenti qisqartmalardan tashkil topgan ikki kom-
ponentli terminlaming o ‘zbek tili terminlar tizimida faol qo‘llanishi ku-
115
zatilmoqda. Chunonchi, internet tarmog‘ida qo‘llanayotgan
DNS serveri,
BGP bayonnomasi, NSFNET tarmog'i, ISDN standard, BRI interfeysi,
CASE tizimi
shular jumlasidandir.
Ruscha-baynalmilal murakkab qo‘shma terminlaming o ‘zlashishi.
Hozirgi o ‘zbek terminologiyasi tizimida haddan ziyod miqdordagi rus-
cha-baynalmilal murakkab qo‘shma terminlar qo‘llanmoqda. Ushbu
murakkab qo‘shma terminlaming m a’lum qismi o ‘zbek tili tomonidan
tayyor, asl holda o ‘zlashtiriladi:
general-mayor, unter-ofitser, shtab
-
kvartira, samolyot-snaryad, pistolet-pulemyot, marsh-parad, radiometr-
rengenometr, shtab-kvartira
va sh.k. Bunday o'zlashm alar o ‘zbek termi
nologiyasining salmoqli ulushini tashkil etadi.
Boshqa bir gumh murakkab qo‘shma terminlaming so‘z tartibi o ‘zbek
tiliga o ‘zlashish asnosida o ‘zgaradi:
uchuvchi -inspektor
(lyotchik-ins-
pektor),
kosmonavt- uchuvchi
(lyotchik - kosmonavt),
mexanik
|
| |
