Tanqidiy fikrlashning elementlari quyidagilardan iborat:
tanqidiy fikrlash – bu mustaqil fikrlashdir;
axborot – tanqidiy fikrlashning boshlanishidir;
tanqidiy fikrlash savolning qo‘yilishi va hal qilinishi zarur bo‘lgan muammoni aniqlashdan boshladi;
tanqidiy fikrlash ishonchli dalillarga intiladi;
tanqidiy fikrlash – ijtimoiy fikrlashdir.
Birinchidan, tanqidiy fikrlash – bu mustaqil fikrlashdir.
Mashg‘ulot tanqidiy fikrlash tamoyillari bo‘yicha yaratilar ekan, har bir ishtirokchi boshqalarnikidan mustasno holda o‘zining g‘oyasi, baholashi va ishonchiga ega bo‘ladi. Hech kim biz uchun tanqidiy fikrlab bermaydi. Biz faqat o‘zimiz uchungina bunday fikrlay olamiz. Demak, fikrlash yakka tartibli xarakterga ega bo‘lgandagina, uni tanqidiy fikrlash deb atash mumkin. Talabalar o‘z aqli, fikrlashi va eng murakkab savollarga ham o‘zlari javob topa olish erkinligiga ega bo‘lishi kerak. Qanday f ikrlash zarurligini har bir talaba o‘zi uchun o‘zi hal qiladi. SHunday qilib, mustaqillik tanqidiy fikrlashning eng muhim jihatlaridan biridir.
Ikkinchidan, axborot tanqidiy fikrlashning natijasi emas, balki uning boshlanishidir. Bilim odamni tanqidiy fikrlashga undovchi motiv bo‘lib hisoblanadi. Ba’zan «bo‘sh kalla bilan fikrlash qiyin», deb ham aytishadi. Murakkab fikrni yaratish uchun anchagina «xom ashyo» - dalillar, g‘oyalar, matnlar, nazariyalar, ma’lumotlar, konsepsiyalarni qayta ishlash zarur.
Har qanday yoshda ham tanqidiy fikrlash mumkin: faqat talabadagina emas, balki hatto birinchi sinf o‘kuvchilarida ham hayotiy tajriba va bilimlar mavjud bo‘ladi. Bolalarning fikrlash qobiliyatlari o‘kitish natijasida yanada takomillashib boradi. Hatto juda yosh bolalar ham tanqidiy fikrlash va butunlay mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega. Aynan tanqidiy fikrlash tufayli odatdagi bilish jarayoni alohidalik va anglashuvchanlik, uzviylik va samaradorlik kasb etadi.
Uchinchidan, tanqidiy fikrlash, savolning qo‘yilishi va hal qilinishi zarur bo‘lgan muammoni aniqlashdan boshlanadi. Insoniyat o‘z tabiatiga ko‘ra qiziquvchandir. Biz biron-bir yangilikni sezar ekanmiz, albatta uning mohiyatini bilishni xohlaymiz. Qandaydir tarixiy obidani ko‘rar ekanmiz, bizda uning ichkarisiga kirish istagi paydo bo‘ladi. «Barcha hayvonot olamida,- deb yozadi kimyogar va faylasuf Mikael Poloniy,- uning eng sodda shakli bo‘lgan chuvalchangdan, ehtimol hatto amyobadan boshlab, biz adabiy ehtiyotkorlik harakatini, ehtiyojni bevosita qondirishga bog‘liq bo‘lmagan izlanuvchanlik faoliyatini: har qanday jonli mavjudotni o‘z atrofini aql-zakovat bilan nazorat qilishga intilishini kuzatamiz». Qiziquvchanlik har qanday tirik mavjudotning ajralmas xususiyatidir. Bu xususiyat yosh bolalarda ayniqsa quchli bo‘ladi. Biroq, har qanday bosqichdagi haqiqiy bilish jarayoni talabaning muammoni hal qilishi, o‘zining shaxsiy qiziqishlari va ehtiyojlaridan paydo bo‘lgan savollarga javob izlashi bilan belgilanadi.
Amerikalik faylasuf va pedagog J.Dyuining aytishicha, agar talabalar muayyan muammo bilan shug‘ullana boshlasalargina, ularda tanqidiy fikrlash paydo bo‘ladi. «O‘quv jarayonining boshlang‘ich nuqtasi hisoblangan, biror vaziyat yoki hodisaga tegishli bo‘lgan eng muhim savol bu hodisa qanday muammoni vujudga keltirishini anglatadigan savoldir». «Faqatgina muayyan muammo bilan kurashib, murakkab vaziyatdan chiqish uchun o‘zining shaxsiy yo‘lini izlagandagina, o‘kuvchi haqiqatan ham fikrlaydi».
Bundan xulosa qilish mumkinki, o‘kituvchi darsga tayyorgarlik ko‘rar ekan, talabalar to‘qnashishi mumkin bo‘lgan muammolar doirasini aniqlashi, so‘ngra esa, talabalarni bu muammolarni o‘zlari mustaqil ravishda shakllantirishlariga tayyorlashi zarur. Tanqidiy fikrlash tufayli o‘qish eski «oliy maktab» ishidan aniq maqsadga yo‘nalgan, mazmunli faoliyatga aylanadi hamda bu faoliyat davomida talabalar haqiqiy aqliy ish bajarib, haqiqiy hayotiy muammolarni hal qiladilar. Ular dalillar to‘plab, matnlarni tahlil qilib, teng kuchli nuqtai-nazarlarni taqqoslab hamda jamoa imkoniyatlaridan foydalanib, o‘zlarini qiziqtirgan savollarga javob izlaydilar va uni topadilar.
To‘rtinchidan, tanqidiy fikrlash ishonchli dalillarga intiladi. Tanqidiy fikrlovchi kishi muammoning o‘z shaxsiy echimini topadi va bu qarorni oqilona, asosli dalillar bilan mustahkamlaydi. U boshqa qarorlar bo‘lishi mumkinligini ham tan oladi, lekin o‘zi tanlagan qaror boshqalarga nisbatan eng mantiqiy va oqilona ekanligini isbotlashga harakat qiladi.
Har qanday ishonchli dalil uch asosiy qismdan iborat bo‘ladi. Tasdiqlash – dalil markazi, uning mazmuni bo‘lib hisoblanadi (ba’zan u tezis, asosiy g‘oya yoki qoida deb yuritiladi). Tasdiqlash bir necha dalillar bilan mustahkamlanadi. Dalillarning har biri o‘z navbatida isbotlar bilan mustahkamlanadi. Statistik ma’lumotlar, matn parchasi, shaxsiy tajriba, umuman olganda, ushbu ishonchli dalillarni isbotlashga yordam beruvchi va muhokamaning boshqa ishtirokchilari tomonidan tan olinishi mumkin bo‘lgan barcha g‘oyalardan isbotlovchi sifatida foydalanish mumkin. Ishonchli dalillarning yuqorida qayd qilingan barcha qismlari tasdiq, dalil va isbotlash negizida, uning to‘rtinchi qismi bo‘lgan asos turadi. Asos – bu qandaydir yo‘naltiruvchi hisobning boshlang‘ich nuqtasi bo‘lib, u notiq uchun ham, yoki yozuvchi va uning muxlislari uchun ham umumiy bo‘ladi va u barcha ishonchli dalillar uchun asos bo‘lib hisoblanadi.
Ishonchli dalillar, unga qarama-qarshi dalillarni mavjud bo‘lishi, ularni yo oshirib ko‘rsatilishi, yoki qabul qilinishi mumkinligini ham hisobga olgandagina yutadi. Boshqacha nuqtai-nazarlarning tan olinishi ishonchli dalillarning ta’sir kuchini yanada oshiradi. O‘ta ta’sirchan dalillar bilan qurollangan tanqidiy fikrlovchi kishi, hatto katta obro‘ga ega bo‘lgan fikrga ham qarshi tura oladi, amaliyotda bunday kishining fikrini o‘zgartirish mumkin emas.
Beshinchidan, tanqidiy fikrlash – ijtimoiy bo‘lib ham hisoblanadi (har bir inson ijtimoiy organizmdir). Har qanday fikr, agar u boshqalar bilan o‘rtoqlashilgandagina o‘tkirlashadi yoki faylasuf Xanna Arendt yozganidek: «kimningdir huzurimda bo‘lishi, meni barkamollikka erishtiradi». Bahslashuvda, o‘qiganimizda, muhokamada ishtirok etganimizda, e’tiroz bildirganimizda, boshqalar bilan fikr almashganimizda biz o‘z nuqtai-nazarimizni aniqlashtiramiz va uni chuqurlashtiramiz. SHuning uchun ham tanqidiy fikrlash yo‘nalishida ishlayotgan pedagoglar o‘z mashg‘ulotlarida juftlikda yoki guruhlarda ishlashning turli shakllaridan foydalanishga, bunda debat va munozaralardan samarali foydalanishga hamda talabalar yozma ishlarini namoyish qilishning turli ko‘rinishlaridan foydalanishga intiladilar. Umuman olganda, har qanday tanqidiy fikrlovchi biron-bir jamoa bilan ishlaydi va faqat o‘z shaxsini konstruksiyalashga nisbatan anchagina keng ma’nodagi vazifalarni hal qiladi.
SHuning uchun ham tanqidiy fikrlash yo‘nalishida ishlaydigan o‘qituvchi: vazminlik, boshqalarni eshitishga o‘rganish, o‘z fikriga javobgarlik kabi o‘zaro samarali fikr almashish uchun zarur bo‘lgan sifatlarni shakllantirishga ko‘proq e’tibor beradi. SHunday qilib, bu o‘qituvchilar o‘quv jarayonini auditoriyadan tashqarida kechayotgan haqiqiy hayotga yaqinlashtirishga erishadilar.
Tanqidiy fikrlash yozma ishda yaqqolroq namoyon bo‘ladi. YOzuvda fikrlash jarayonini kuzatish mumkin bo‘ladi va bu o‘qituvchi uchun ham qulaylik yaratadi. YOzayotgan talaba doimo faol bo‘ladi. U doim mustaqil fikrlaydi va bunda u o‘zida mavjud bo‘lgan barcha bilimlardan foydalanadi. U o‘z fikrini mustahkamlash uchun etarli darajadagi ishonchli dalillarni qatorlashtirib tashlaydi. Bundan tashqari u o‘z tabiati jihatidan ijtimoiy xarakterga ega bo‘ladi. CHunki xat yozuvchi, uni o‘qiydiganga mo‘ljallab yozadi. Talaba uchun eng qimmatlisi - o‘qituvchining uning ishiga qiziqishi va unga hurmat bilan qarashi, o‘z fikrlari to‘g‘risida kursdoshlari, boshqa o‘qituvchilar, ota-onalar va hatto notanish kishilar bilan o‘rtoqlashish imkoniyatiga ega bo‘lganligidir. SHuning uchun yozishni tanqidiy fikrlashning eng muhim vositasi deb hisoblash mumkin.
Tanqidiy fikrlash asoslari uch bosqich (faza)dan iborat bo‘ladi, bular: chaqiriq (da’vat), anglash, fikrlash (mulohaza) bosqichlaridir.
Tanqidiy fikrlash CHAQIRIQ deb ataladigan bosqichdan boshlanadi, uning davomida talabalarning qiziqishi uyg‘onadi, zarur savollar tug‘iladi va bunday bilimlarni olish uchun sabablar shakllanadi. SHundan keyin ma’noni ANGLASH bosqichi keladi, uning davomida o‘kuvchilar izlash uchun rag‘bat oladilar, ba’zi hollarda bunga o‘rganadilar ham. FIKRLASH bosqichi kulminatsiya bo‘lib hisoblanadi, uning davomida talabalardan o‘z bilimlarini umumlashtirish, bilib olgan narsalarni bungacha bilgan narsalari bilan taqqoslash, ularning savollariga javoblarni qay darajada olganiga qarab baholash (va zaruratga qarab yangi savollarni shakllantirish), bilgan narsalarini yanada katta muammolarga qo‘llash, bilib olgan narsalarini munozara qilish va himoya qilish kabilar iltimos qilinadi.
|
