|
Takrorlash uchun savollar
|
| bet | 71/128 | | Sana | 13.05.2024 | | Hajmi | 3,22 Mb. | | #230053 |
Bog'liq ХФХ маърузалар матниTakrorlash uchun savollar
1. SHovqin to’g’risida tushuncha bering.
2. SHovqinning turlarini sanab bering.
3. SHovqinning qaysi dB da tarqalish manbalarini tushuntirib bering.
4. SHovqinga qarshi muhofaza chora-tadbirlar nimalardan iborat.
5.Texnologik jarayonlarda shovqinni keltirib chiqaruvchi manbalar nimalardan iborat.
6. Titrashdan himoyalanish usullari va vositalarini tushuntiring.
7. Titrashni pasaytirishda eng samarali usullarinitushuntirib bering.
MAЪRUZA№ 17.
RADIOAKTIV (IONLOVCHI) NURLANISHLAR, ULARNING
KELIB CHIQISH MANBALARI
Reja:
Umumiy tushunchalar.
Ionlovchi nurlanish manbalaridan foydalanish.
Berk ionlovchi nurlanish manbalari o’rnatilgan joylarda ishlashdagi xavfsizlik choralari
.
Tayanch so’zlar:
rentgen nurlari, nur qaytarish ekranlari, gamma, beta, alьfa, nurlanishning yutilgan dozasi, nurlanish kasalligi, ionlashish, ichki va tashqi nurlanishlar, rad, ber, indukciya zonasi, elektromagnit, energiya oqimi intensivligi, nurlanish, atom, molekula, manfiy, kutb, diapozon, chastota, grafit, dielektrik, podevorirolь, optik, kvant, lazer, impulьs, lampa.
Umumiy tushunchalar.
Ionlovchi nurlanishlar radiaktiv izotoplar parchalanganda chikadigan alьfa va beta nurlardan iborat. Rentgen va gamma nurlanishlar ayniksa kiruvchan buladi. Gamma nurlar bilan nurlanish natijasida inson organizmida kaytar va kaytmas processlar yuz berishi mumkin. Ionlovchi nurlanish okibatida teri shikastlanishi, xatarli shishlar, katarakta, kamkonlilik paydo bulishi, xatto odam ulishi mumkin. Nurlanishning xavfli tomoni shundaki, dastlab u birorta xam sezish organida sezilmaydi.
Ionlovchi nurlanishlarni mikdoriy baxolash uchun doza tushunchasidan foydalaniladi. Biologik hujayralarga bir xil dozada ionlovchi nurlanish yutilganda nurlanish turiga qarab ularning ta’siri har xil bo’lishi mumkin. SHuning uchun har bir nurlanish turiga ma’lum nisbiy biologik samaradorlik (NBS) mos keladi. U nurlanish energiyasiga boglik. Rad yoki rentgenning biologik ekvivalenti (ber) – biologik xujayraga yutilgan, 1 rad yoki 1 R ga teng rentgen yoxud gamma-nurlar ta’sirida ekvivalent bo’lgan xar kanday nurlanish energiyasining mikdoridir. Ber birligining xosilalari – milliber (mber) va mikrober (mkber) : rentgen xosilalari – millirentgen va mikrorentgen. Ber kattaligi mikdoriy jixatdan yutilgan energiyaning NBS-nisbiy biologik samaradorlik koefficientiga kupaytmasiga teng. Vakt birligi ichida atom yadrolarining parchalanish mikdori radioaktiv izotopning aktivligi xisoblanadi.
Nurlanish uch xil buladi: organizmdan tashkaridagi nurlanish manbalaridan tashki nurlanish; organizm ichiga kirgan nurlanish manbalaridan ichki nurlanish; ichki va tashki nurlanish manbalaridan umumiy nurlanish. Nurlanish dozasi yul qo’yilgan chegaraviy doza (PDD) dan oshib ketmasligi kerak. Nurlanishning effektiv ta’siri okibatida organizmda kaytmas processlar yuz bermaydigan eng katta doza nurlanishning yul qo’yilgan chegaraviy dozasi xisoblanadi. Nurlanishning yillik, xaftalik, bir gallik va xokazo yul qo’yilgan chegaraviy dozasi belgilangan.
Odamlarga nurlanishning 3 kategoriyasi aniklangan:
“A” kategoriya – bevosita ionlovchi nurlanish manbalari bilan ishlaydigan shaxslarning kasbiy nurlanishi. Bunday shaxslar jumlasiga manba solingan konteynerlarni o’rnatadigan, radioizotopli priborlarni tekshiradigan, ularni ishlatadigan kontrol o’lchov priborlari va apparatlari (KIPiA) laboratoriyalarining xodimlari kiradi. Bu shaxslar uchun nurlanishning yul qo’yilgan chegaraviy dozasi xaftasiga 100 mber yoki 0,1 rentgen.
“B” kategoriya – ionlovchi nurlanish manbalari bo’lgan priborlar o’rnatilgan xonaga kushni xonada ishlaydigan yoki shu xonaning uzida vaktincha ishlagan shaxslarning va sanitariya-ximoya zonasida bo’lgan xamma shaxslarning nurlanishi. Bu shaxslar uchun nurlanishning yo’l qo’yilgan chegaraviy dozasi xaftasiga 10 mber yoki 0,01 rentgen.
“V” kategoriya – xamma yoshdagi kishilarning nurlanishi. Nurlanishning yul qo’yilgan chegaraviy dozasi xaftasiga 100 mkber yoki 0,001 rentgen.
Ionlovchi nurlanish manbalaridan foydalanish.
Korxonalarda hozir berk ionlovchi nurlanish manbalari kullanilmokda. Berk ionlovchi nurlanish manbai radioaktiv moddadir. SHu sababli u ishlatish vaktida yoki u solingan idish eyilganda (shikastlanganda) atrof-muhitga radiaktiv modda tarkalmasligi uchun bunday modda qobiq ichiga olinadi yoki muayyan fizik xolatga keltiriladi. Berk gamma-nurlanishlar manbalari bo’lgan P tipidagi ceziy-137, izotopli E-3M, E-2M, E-1M markali kontrol ulchov priborlari, yarim emirilish davri 28 yil bo’lgan natriy-90, stronciy-90 izotopli gamma-nurlanishlar, plutoniy 239 izotopli nurlanishlar; tez harakatlanuvchi neytronli plutoniy-berilliy manbali “Neytron-3” tipdagi neytron nam ulchagichlardan foydalaniladi. Kontrol-ulchash priborlari laboratoriyalari va korxonalarining ma’muriyati 1972 yil 10 aprelda kabul kilingan 950-72 sonli “Radioaktiv moddalar va boshka ionlovchi nurlanish manbalari bilan ishlashning sanitariya qoidalari” (OSP-72) talablariga muvofik, ionlovchi nurlanishlar manbalarini xavfsiz ishlatish, tashish, saklash xamda xisobga olib borish qoidalari xakida instrukciya ishlab chikilgan. Berk ionlovchi nurlanishlar manbalarini o’rnatishda akt tuzilib, unda korxona ma’muriyati pribor o’rnatiladigan joyni, priborni o’rnatish sharoitlari yukorida aytilgan sanitariya qoidalariga mos kelishini ko’rsatadi.
Yoshi 18 dan kichik bo’lmagan, dastlabki medicina ko’rigidan o’tgan shaxslargina radioaktiv moddalar va ionlovchi nurlanishlar manbalari bilan ishlashga qo’yiladi.
Radioaktiv moddalar va ionlovchi nurlanishlar manbalari bilan ishlovchi barcha kishilar xavfsiz ish metodlariga urgatilgan bulishlari, ximoya moslamalaridan foydalanish va shaxsiy gigiena qoidalarini bilishlari zarur. Ularning bu boradigan bilimlari xar 6 oyda tekshirib turilishi kerak.
Ionlovchi nurlanishlar manbalar o’rnatilgan jixozlar, konteynerlar, transport vositalari, apparatlar va priborlarda radiacion xavfsizlik belgisi bulishi lozim.
Ionlovchi moddalar manbalari bilan ishlash xavfsiz bulishiga javobgarlik laboratoriya, korxona ma’muriyati, ishlar raxbari (korxona buyicha chikarilgan buyrukka muvofik tayinlangan javobgar shaxs) zimmasiga yuklanadi.
Ionlovchi nurlanishlar manbalarining mikdori kirim-chikim jurnali buyicha xar kuni xisobga olib boriladi. Ionlovchi nurlanishlar manbalari ortilgan konteynerlarni kabul kilib olishda upakovkasining butligini, plombalar borligini tekshirish xamda konteyner sirtida va konteyner sirtidan 1 m narida moddaning kuvvati va dozasini kontrol tarzda tekshirib kurish kerak. Agar qoidalar buzilganligi aniklansa, bu xakda darxol miliciya va sanitariya nazorat organlariga ma’lum kilinadi.
Berk ionlovchi nurlanish manbalari o’rnatilgan joylarda
ishlashdagi xavfsizlik choralari.
Berk ionlovchi nurlanishlar manbalari o’rnatilgan joylarda ish kunini kiskartirishni, ishchilarga kushimcha mexnat otpuskasi berishni yoki ularni individual dozimetrlar bilan ta’minlashni talab kiladigan zararli mexnat sharoitlari vujudga kelmaydi, chunki korxonalarda 1 m masofada berk ionlovchi nurlanishlar manbalaridan nurlanish 0,3 mR/soatdan oshmaydi. Binobarin, kishilar bunday joylarda to’liq ish haftasi davomida doimiy bo’lishlari mumkin. Quyidagilar taqiqlanadi:
1) manba blokidan o’z o’rnida emas, balki qandaydir boshqa maqsadlarda foydalanish;
2) bloklardan 0,8 m dan yaqin masofada uzoq vaqt bo’lish;
3) manba ish holatida turgan bo’lsa, o’lchash ob’ekti ichida montaj-remont va boshqa ishlarni bajarish.
Ikkita manba bloki yonma-yon o’rnatiladigan bo’lsa, xavfsiz masofa manba xarakteristikasida ko’rsatilganidan 1,5 marta katta bo’lishi lozim. Agar ish o’rinlari manba bloklaridan xavfsiz masofadan yaqinrok joylashgan bo’lsa, manba bloklarini qo’shimcha biologik himoya (qo’rg’oshin, po’lat, cho’yan, beton, g’isht) bilan ekranlash zarur.
Ionlovchi nurlanishlar bilan ishlayotganda individual ximoya vositalari: ip gazlamadan (satin va boshkalar ) tikilgan kostyumlar, xalatlar, beretlar, medicinada ishlatiladigan rezina qo’lqoplar, SHB-1 respiratorlaridan foydalanish kerak.
|
| |
