Thomas A. Bauer, Marko Ivanisin, Bernd Mikuszeit (Hrsg.) Evaluierung von Bildungsmedien und Multimedia Kriterien und Weiterbildungsangebote Internetpublikation zum Projekt

1^Αναλυτικά για την νεωτερική έννοια του ανθρώπου ως έννοια πραγματικής αφαίρεσης: Χαραλάμπης, Δημήτρης: Παγκοσμιοποίηση και Δημοκρατία. Η έννοια του ανθρώπου στη Νεωτερικότητα: Πραγματική αφαίρεση και ορθός λόγος, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα /Εξάντας, Αθήνα, 1998.

2^Η έννοια της αξίας του ανθρώπου προϋποθέτει και απαιτεί την υπόσταση του ως φορέα δικαιωμάτων και ελευθεριών ως übergesetzliches (Radbruch), überpositives (Maus) Recht, ως υπερνομικό, υπερθετικό Δίκαιο που θετικοποιείται στην συνταγματική κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Υπό αυτή την έννοια η αρμοδιότητα της αρμοδιότητας του κυρίαρχου (Kompetenz- Kompetenz) δεν είναι απεριόριστη αλλά υπόκειται στις αξιακές προϋποθέσεις (αξία του ανθρώπου, ο άνθρωπος ως φορέας δικαιωμάτων και ελευθεριών) που αποτελούν το sine qua non των κατευθυντηρίων αρχών της θεμελίωσης του δημοκρατικού, συνταγματικού Κράτους Δικαίου. Άλλωστε ακριβώς γι αυτόν τον λόγο ο κυρίαρχος (λαός) έχει την ικανότητα της πλήρους νομικής αυτοδιάθεσης. Πρβλ. Maus, Ingeborg: Bürgerliche Rechtstheorie und Faschismus. Zur sozialen Funktion und aktuellen Wirkung der Theorie Carl Schmitts, Sink München 1980 και της ιδίας: Zur Aufkälrung der Demokratietheorie, Suhrkamp, Frankfurt a.M. 1994.

3^ Πρβλ.: Χαραλάμπης, Δημήτρης Η συγκρότηση του πολιτικού ως τέλος αλλά όχι ως έσχατον του κανονιστικού εγχειρήματος της νεωτερικότητας, στο: Στράγγας, Ι. Παπαχαραλάμπους,, Χαρ., Σκοπός, τελεολογία και Δίκαιο, Εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, Nomos Verlag, Baden-Baden, L΄ Harmattan,Paris 2010 σελ. 297-341.

4^Πρβλ: Χαραλάμπης, Δημήτρης: Η έννοια του πολιτικού και της πολιτικής. Σημασιολογικές αποκλίσεις και συγκλίσεις περιεχομένων, στο: Μεταξάς, Α.Ι.Δ.(επιμ.): Πολιτική Επιστήμη. Διακλαδική και θεματική προσέγγιση της πολιτικής πράξης, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα-Κομοτηνή 2012 (υπό έκδοση), όπου και ο συγκεκριμένος ορισμός της έννοιας του πολιτικού και της πολιτικής που παρατίθεται και εδώ.

5^ Πρβλ. Habermas, Jürgen: Faktizität und Geltung, Suhrkamp, Frankfurt a.M. 1992 σελ. 632κ.ε.

6^Schmitt, Carl: Der Begriff des Politischen. (Text von 1932), Duncker und Humblot, Berlin 1979.

7^στο ίδιο, ελληνικά στο πρωτότυπο σελ. 25.

8^στο ίδιο, σελ. 26.

9^στο ίδιο σελ. 33.

10^στο ίδιο, αγγλικά στο πρωτότυπο σελ. 67.

11 ^στο ίδιο, σελ. 109.

12^στο ίδιο, σελ. 106.

13^ στο ίδιο, σελ. 53, όπου και οι αναφορές στον Hobbes. Στο συστηματικότερο και ουσιαστικότερο έργο του Carl Schmitt, στην συνταγματική θεωρία του (Carl Schmitt: Verfassungslehre, (Text von 1928), Duncker und Humblot, Berlin 1993), τονίζεται ότι το κράτος είναι η πολιτική ενότητα του λαού και ότι το αναφερόμενο στα δικαιώματα και τις ελευθερίες μέρος του Συντάγματος είναι το α-πολιτικό του μέρος, το διαιρετικό για την ενότητα του έθνους -λαού (σελ. 3,125,200). Αναλυτικά γι αυτό το θέμα πρβλ. υποσ. 1 Χαραλάμπης, Δημήτρης: Παγκοσμιοποίηση και Δημοκρατία , κεφ. 7 και υποσ. 74. Για τον ανορθολογικό χαρακτήρα του Αντιδιαφωτισμού και της Αντίδρασης κατά τον 19^ο αιώνα και τις επιπτώσεις τους πρβλ. και Winkler, Heinrich August: Geschichte des Westens. Bd. 1, C.H. Beck, München 2009, Wolin, Richard: Η γοητεία του Ανορθολογισμού, Πόλις, Αθήνα 2007, Sternhell, Zeev: Ο Αντιδιαφωτισμός, Αθήνα 2009.

14^Η σχετική βιβλιογραφία είναι εκτενέστατη, ενδεικτικά α.α. Bowden, Brett: The Empire of Civilization.The Evolution of the Ιmperial Idea,The University of Chicago Press, Chicago and London 2009.

15^ Πρβλ. Winkler, Heinrich August: Geschichte des Westens. Bd. 2, Die Zeit der Weltkriege 1914-1945, C.H. Beck, München 2011, όπου αναλύεται η περίοδος του νέου τριακονταετούς πολέμου στην Ευρώπη τον 20^ο αιώνα και σε αντιπαράθεση προς τη θέση του Nolte περί ευρωπαϊκού εμφυλίου πολέμου.

16^Ενδεικτικό είναι και το γεγονός, ότι οι πρώτες δίκες ναζιστών εγκληματιών πολέμου ενώπιον γερμανικών δικαστηρίων άρχισαν διστακτικά μετά το 1966. Επίσης ο ρόλος της κυβέρνησης του Vichy παρέμεινε ουσιαστικά ταμπού μέχρι την τελευταία περίοδο της Προεδρίας του Mitterrand. Άλλωστε μόνο τα τελευταία χρόνια και μετά την πρωτοβουλία του Joschka Fischer στο Υπουργείο Εξωτερικών άρχισε η ιστορική επεξεργασία του ρόλου του στρατού, των διαφόρων υπουργείων και γενικότερα της δημόσιας διοίκησης της ναζιστικής Γερμανίας στο Ολοκαύτωμα και στην «αρειοποίηση» της Ανατολικής Ευρώπης όπως και της παρουσίας απλών ή και εξεχόντων μελών του ναζιστικού κόμματος σε όλα τα επίπεδα της δημόσιας διοίκησης και στο δικαστικό σώμα κατά την πρώτη μεταπολεμική εικοσαετία.

17^ Πρβλ. Winkler, Heinrich August: Der lange Weg nach Westen Bd.1 και 2, C.H. Beck, München 2000.

18^ Πρβλ.: Χαραλάμπης, Οι έννοιες του αγαθού και του συμφέροντος στην κανονιστική πολιτική θεωρία και οι επιπτώσεις της απορρύθμισης, στο: Στράγγας, Ι. Παπαχαραλάμπους,, Χαρ.: Αγαθό, συμφέρον και Δίκαιο, Εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, Nomos Verlag, Baden-Baden, L΄ Harmattan, Paris 2012.

19^ Πρβλ. υποσημείωση 4 και 18 όπου αναλύεται και η σχετική προβληματική και βιβλιογραφία.

20^ Πολιτική την οποία θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει ως μία μορφή πολιτικής «ποσοτικής χαλάρωσης» και την οποία ακολουθεί πλέον η ΕΚΤ υπό τη νέα προεδρία του Draghi (ήδη έχουν διοχετευτεί στις ιδιωτικές τράπεζες 1018 δις ευρώ). Τουλάχιστον με αυτόν τον τρόπο επανακτούν σε ένα βαθμό ρευστότητα οι τράπεζες και ανοίγει η προοπτική δανεισμού των επιχειρήσεων.

21^ Η σχετική βιβλιογραφία για τα ανορθολογικά στοιχεία της αμερικανικής συντηρητικής πολιτικής και την ενορχηστρωμένη δράση της αμερικανικής Δεξιάς σήμερα είναι ήδη ογκώδης. Ενδεικτικά για την προβληματική και την συνοπτική επεξεργασία της σχετικής βιβλιογραφίας πρβλ. υποσημείωση 18.

22^ Σύμφωνα με την Agenda 2010, που κωδικοποιεί την στρατηγική συρρίκνωσης των κοινωνικών παροχών και καθήλωσης ημερομισθίων, μισθών και συντάξεων για την επανάκτηση της ανταγωνιστικότητας της γερμανικής οικονομίας μέσω της προσέλκυσης κεφαλαίων, η κατηγορία εισοδημάτων Hartz4 αποτελεί το κατώτατο επίπεδο κοινωνικών παροχών για ανέργους που έχουν παραμείνει πέραν του έτους εκτός αγοράς εργασίας και πιθανολογείται ότι δεν πρόκειται πλέον να επανενταχθούν σε αυτήν. Η κατηγοριοποίηση αυτή των εισοδημάτων και παροχών ονομάστηκε έτσι λόγω του Peter Hartz, σύμβουλου του καγκελαρίου Schröder για θέματα μεταρρύθμισης των εργασιακών σχέσεων και του συνταξιοδοτικού συστήματος, ο οποίος είναι ο εμπνευστής των σχετικών προτάσεων. Ο Hartz, υπεύθυνος διαχείρισης ανθρώπινου δυναμικού της VW καταδικάστηκε αργότερα για διαφθορά.

23^ Η πληρέστερη θεωρητική προσπάθεια ανάλυσης του πολιτικού μορφώματος της Ε.Ε. και της θεσμικής ιδιαιτερότητας που συνιστά αυτό είναι η σχετική ανάλυση του Δημήτρη Τσάτσου. Πρβλ. Τσάτσος, Δημήτρης: Ευρωπαϊκή συμπολιτεία. Για μια ευρωπαϊκή Ένωση των Κρατών, των Λαών, των Πολιτών και του Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Πολιτισμού, Λιβάνης, Αθήνα 2007. Πρβλ. επίσης και Habermas Jürgen: Zur Verfassung Europas. Ein Essay, Edition Suhrkamp, Berlin 2011 όπου εξετάζεται η ίδια προβληματική μετά την έκρηξη της δημοσιονομικής κρίσης και τις μεταδημοκρατικού χαρακτήρα επιπτώσεις των αποτυχημένων προσπαθειών επίλυσής της.

24^ Η έννοια της αξίας του ανθρώπου προϋποθέτει και απαιτεί την υπόστασή του ως φορέα δικαιωμάτων και ελευθεριών ως übergesetzliches [Radbruch, Gustav (2003): Rechtsphilosophie, Heidelberg, C.F. Müller UTB], ή überpositives [Maus, Ingeborg (1994): Zur Aufklärung der Demokratietheorie, Frankfurt a.M., Suhrkamp] Recht (υπερνομικό ή υπερθετικό Δίκαιο), που θετικοποιείται στην συνταγματική κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Υπό αυτήν την έννοια η αρμοδιότητα της αρμοδιότητας του κυρίαρχου (Kompetenz- Kompetenz) δεν είναι απεριόριστη, αλλά υπόκειται στις αξιακές προϋποθέσεις (αξία του ανθρώπου, ο άνθρωπος ως φορέας δικαιωμάτων και ελευθεριών) που αποτελούν το sine qua non της θεμελίωσης του δημοκρατικού, συνταγματικού Κράτους Δικαίου. Άλλωστε, ακριβώς γι’ αυτόν το λόγο, ο κυρίαρχος (λαός) έχει την ικανότητα της πλήρους νομικής αυτοδιάθεσης.

25^ Αναλυτικότερα γι’ αυτήν την προβληματική πρβλ.: Χαραλάμπης (2010, σελ. 297-341)

26^ Αναμφίβολα τα έργα των Foucault και Agamben αποτελούν την πιο ουσιαστική μετανεωτερική προσέγγιση στην έννοια του πολιτικού. Ανατρέποντας τη λογική της «δομικής ταυτότητας» του φουκωικής προέλευσης παραδείγματος του Agamben περί βιοπολιτικής και κυριαρχίας, πρέπει να επισημανθεί, ότι το Auschwitz είναι η απόλυτη άρνηση του πολιτικού. Το στρατόπεδο συγκέντρωσης αποτελεί την υλική απαξίωση-απόρριψη του πολιτικού (ευ ζην – βίος) και την βιολογική αποϋποκειμενοποίηση (ζην) του ανθρώπου, ως έκπτωσης κάθε έννοιας της αξίας του ανθρώπου και της μεταβολής του (der “Muselmann”) σε απογυμνωμένο από κάθε ιδιότητα σώμα (das nackte Leben). Πρβλ. Agamben, Giorgio (2003): Homo sacer. Die souveräne Macht und das nackte Leben, Frankfurt a.M., Suhrkamp, σελ. 127 κ.ε. Η ίδια ανατροπή ισχύει και για την κατάσταση ανάγκης/εξαίρεσης (Ausnahmezustand). Πρβλ. και Agamben, Giorgio (2004): Ausnahmezustand, Frankfurt a.M., Suhrkamp. Το ψευδεπίγραφο π.χ. «θετικό» δίκαιο του Γ’ Ράιχ δεν είναι δυνατόν να χαρακτηριστεί θετικό δίκαιο (χαρακτηρισμός που αποτέλεσε το καθοριστικό επιχείρημα-άλλοθι για την αποενοχοποίηση της στάσης των δικαστών κατά την περίοδο της ναζιστικής δικτατορίας), αφού το βουλησιαρχικό-αναρθολογικό του υπόβαθρο υποκαθιστά τις αρχές (Grundnorm) και το κανονιστικό περιεχόμενο που όριζαν το δημοκρατικό θετικό δίκαιο (ενδεικτική η «καθαρή θεωρία του δικαίου» της Σχολής του Kelsen) με την αυθαιρεσία της ανορθολογικής/παρανοϊκής (καρλσμιανής) απόφασης της απόλυτης απαξίωσης της αξίας του ανθρώπου. Η βούληση του συντακτικού και του κοινού νομοθέτη μπορεί να εμφανίζεται και στον Kelsen αξιακώς ουδέτερη, υπό την έννοια της υποκειμενικής θεωρίας της αξίας και της αναφοράς σε επιμέρους κοσμοθεωρητικές αξιακές μήτρες, αλλά προϋποθέτει την αυτονομία και την ελευθερία αντιπροσωπευομένων και αντιπροσώπων. Ως εκ τούτων η «τυραννία των αξιών» του Carl Schmitt δεν είναι παρά ωμότατη άρνηση της Δημοκρατίας.

27^ Για μια άλλη ανάγνωση της διαφοράς πολιτικού και πολιτικής και ειδικότερα για τις διάφορες μορφές της «πολιτικής σκέψης ως σκέψης περί του πολιτικού» και την «εκθεμελίωση» του πολιτικού ως καθοριστικού στοιχείου της διαφοροποίησης μεταξύ πολιτικού και πολιτικής θα πρέπει κανείς να προσφύγει σε κριτικές μετανεωτερικές προσεγγίσεις, κυρίως μετά το 1989 και σε αναφορά με το έργο του Carl Schmitt και της Hanna Arendt υπό την επιρροή της «γαλλικής» ερμηνείας του έργου του Heidegger.

28^ Γι’ αυτήν τη σχέση αγοράς και εκκοσμίκευσης πρβλ. Vogl (2010, σελ. 31-82).

29^ Το Habeas Corpus δεν αποτελεί το κείμενο-θεμέλιο των ελευθεριών, αφού αυτές μόνο με τη διεύρυνση των πολιτικών δικαιωμάτων (από την κατάσταση του υπηκόου στην ιδιότητα του πολίτη) υπερβαίνουν πραγματικά την ολιγαρχικής μορφής οριοθέτησή τους (Χαραλάμπης, 1998), αλλά αποτέλεσε το θεμέλιο της ανάδειξης του δικαστικού σώματος ως διακριτής εξουσίας, η οποία έθεσε όρια στην αυθαιρεσία της απόλυτης μοναρχίας και θεμελίωσε την ανεξαρτησία της δικαστικής εξουσίας. Ειδικά: Halliday, D. Paul (2010): Habeas Corpus, Cambridge, Massachusetts and London England, The Belknap Press of Harvard University Press

30^ Πρβλ. και τα συγκριτικά στοιχεία που παραθέτει ο Max Otte στην εισαγωγή του στην επεξεργασμένη γερμανική επανέκδοση της πρώτης αμερικανικής έκδοσης του 1954 της ανάλυσης του Galbraith για την κρίση του 1929. Στο: Galbraith, John Kenneth (2008): Der grosse Crash. 1929, München, FinanzBuch Verlag, σελ. 13. Ειδικότερα για τα αμερικανικά οικονομικά στοιχεία: http://www.census.gov/hhes/www/income/income.html.

31^ Ο Thompson (Thompson, J. Michael (2007): The Politics of Inequality. A Political History of the Idea of Economic Inequality in America, New York, Columbia University Press) συστηματοποιεί τις πολιτικές της ανισότητας ως καθοριστικού πυρήνα της πολιτικής στις ΗΠΑ. Το έργο του Krugman [ενδεικτικά: Krugman, Paul (2008): Η συνείδηση ενός προοδευτικού, Αθήνα, Πόλις] αποτελεί την πιο συστηματική ανάλυση της πολιτικής της ανισότητας κατά την τελευταία τριακονταετία και της διαδικασίας συρρίκνωσης του κοινωνικού κράτους και των επιπτώσεων της πολιτικής της Δεξιάς στις ΗΠΑ. Σήμερα ο Krugman φαίνεται να είναι μια μοναχική εξαίρεση της κεϋνσιανής προσέγγισης στο πλαίσιο της κυριαρχίας του νεοφιλελεύθερου παραδείγματος.

32^ Ενδεικτική είναι η ανάλυση του Vogl για τον ανορθολογισμό του «καθαρού λόγου» της εξίσωσης διαφορικού λογισμού των Black, Scholes και Merton, η οποία ως εξίσωση Black-Scholes αποτελεί την κατ’ εξοχήν αναγνωρισμένη εξίσωση τιμολόγησης χρηματοπιστωτικών προϊόντων. Γι’ αυτό άλλωστε στους Scholes και Merton απενεμήθη το βραβείο Nobel 1997. Ο Fox [Fox, Justin (2009): The Myth of the Rational Market, New York, Harper Collins] αναδεικνύει και αναλύει ειδικότερα τον ανορθολογισμό των «ορθολογικών» θεωριών που καθόρισαν την χρηματιστηριακή και χρηματοπιστωτική αγορά.

33^ Der Spiegel, „Gelduntergang. Die zerstörerische Macht der Finanzmärkte“ No 34, 22-8-2011 σελ. 60 κ.ε.

34^ Habermas, Jürgen (2011) „Rettet die Würde der Demokratie“, Frankfurter Allgemeine Zeitung 5-11-2011, σελ. 31. Αναλυτικά για το επιχείρημα του Habermas για την κρίση και τις προοπτικές της Ευρώπης: Habermas, Jürgen (2011): Zur Verfassung Europas. Ein Essay, Berlin, Suhrkamp

35^ Η σχετική βιβλιογραφία και αρθρογραφία είναι αχανής. Για μία συνοπτική ανάλυση των φαινομένων αυτών στις ΗΠΑ και των αντιδράσεων στην Ευρώπη βλ. Χαραλάμπης (2012).

36^ Στη Γερμανία το τραυματικό σύνδρομο του υπερπληθωρισμού της Βαϊμάρης διακατέχει την πολιτική και την οικονομική σκέψη κυρίως του συντηρητικού χώρου. Υποβαθμίζονται όμως συνειδητά οι λόγοι που οδήγησαν στον υπερπληθωρισμό. Το γεγονός δηλαδή ότι ο υπερπληθωρισμός ήταν α) αποτέλεσμα της οικονομικής κατάρρευσης (1920-1922), λόγω των καταστροφικών/ληστρικών όρων της συνθήκης των Βερσαλλιών και β) αποτέλεσμα της αποπληθωριστικής πολιτικής του Brüning (1930-1932). Προφανώς αυτή η υποβάθμιση καθίσταται αναγκαία, ώστε να αποενοχοποιηθεί η σήμερα εφαρμοζόμενη πολιτική λιτότητας και αποπληθωρισμού ως η μοναδική μέθοδος για τον υποτιθέμενο εξορθολογισμό της οικονομίας. Η ιστορία δεν είναι όμως η μόνη εξήγηση. Η αγωνία για το μέλλον των υψηλών αποταμιεύσεων της μεσαίας τάξης στη Γερμανία αναπαράγει με πολύ συγκεκριμένο τρόπο το φόβο του πληθωρισμού.

37^ Στην πράξη πρόκειται για τον γαλλογερμανικό άξονα στον οποίο η Γαλλία είναι ουσιαστικά το άλλοθι της γερμανικής ηγεμονικής θέσης. Το ενδεικτικότερο ίσως δημόσιο κείμενο για τις θέσεις των συντηρητικών δυνάμεων στη Γερμανία είναι οι «16 θέσεις για την κατάσταση της Νομισματκής Ένωσης» των φίλων του Ινστιτούτου Ifo του Μονάχου (Bogenberger Erklärung), που δημοσιοποιήθηκαν στην Frankfurter Allgemeine Zeitung δύο ημέρες πριν τη συμφωνία των Βρυξελλών (09-12-2011) στις 07-12-2011, σελ. 12 και 13. Όπως ασφαλώς και οι τοποθετήσεις των Axel Weber (τέως Πρόεδρος της Bundesbank), Jürgen Stark (τέως επικεφαλής οικονομολόγος της ΕΚΤ), Jens Weidmann (νυν Πρόεδρος της Bundesbank), Jörg Asmussen (υπεύθυνος διεθνών οικονομικών σχέσεων της ΕΚΤ) και Hans-Werner Sinn (Διευθυντής του Ινστιτούτου Ifo).

38^ «Schädliche deutschnationale Kraftmeierei» (σε ελεύθερη απόδοση: επιζήμια και υπερφίαλη επίδειξη ισχύος γερμανικού μεσοπολεμικού εθνικιστικού τύπου) χαρακτήρισε ο Helmut Schmidt αυτή τη στάση του χριστιανοδημοκρατικού-φιλελεύθερου συνασπισμού στην εισαγωγική ομιλία του στο συνέδριο του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος στις 4-12-2011.http://www.spd.de (http://www.youtube.com/watch?v=OYQxYuU6GwI&feature=player_embedded)

39^ Ήδη η στροφή της ΕΚΤ, υπό τη νέα προεδρία του Draghi, προς μία μορφή πολιτικής ποσοτικής χαλάρωσης (quantitative easing), ώστε να επανακτήσουν ρευστότητα οι ιδιωτικές τράπεζες (έχουν ήδη διοχετευθεί ένα δις ευρώ) σηματοδοτεί ίσως την αρχή μιας σταδιακής αλλαγής της πολιτικής της ΕΚΤ παρά τις αντιδράσεις της Bundesbank που φοβάται πληθωριστικές επιπτώσεις. Παρόλα αυτά η πολιτική αυτή δεν αναιρεί το γεγονός της εμβάθυνσης της εξάρτησης των κρατών-μελών της Ένωσης από τις ιδιωτικές τράπεζες τη διατήρηση των υψηλών επιτοκίων του δημόσιου δανεισμού (αύξηση ελλείμματος και χρέους), αφού οι τράπεζες δανειζόμενες με ελάχιστο επιτόκιο δανείζουν με πολύ υψηλότερο και την αύξηση της δύναμης των οίκων αξιολόγησης αφού είναι οι κριτές της δανειοληπτικής φερεγγυότητας των κρατών της Ευρωζώνης.

40^ Sikorski, Radoslaw (2011) “I fear Germany’s power less than her inactivity” Financial Times 29-11-2011, σελ. 13.

1