|
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali iqtisodiyot fakulteti
|
| bet | 7/19 | | Sana | 06.06.2024 | | Hajmi | 4,13 Mb. | | #260791 |
Bog'liq BMI GavsiddinInnovatsion koʻrsatkichlar. Kompaniyaning, mintaqaning yoki mamlakatning innovatsion salohiyatini baholash uchun ushbu tahlil qaysi koʻrsatkichlar asosida amalga oshirilishini koʻrsatish kerak. Ingliz tilidagi adabiyotlarda ushbu koʻrsatkichlar "innovatsion oʻlchovlar" (innovation metrics) umumiy atamasi bilan belgilanadi. Shunisi e’tiborga loyiqki, soʻnggi bir necha oʻn yilliklar ichida innovatsion koʻrsatkichlar tizimining oʻzi sezilarli oʻzgarishlarga duch keldi.
Milliy innovatsion baholash tizimlari. 2008 yilda Evropa Ittifoqi Komissiyasining taklifiga binoan Evropa Ittifoqi va a’zo davlatlar darajasidagi barcha innovatsion tashabbuslarni birlashtirgan yangi PRO INNO EUROPE innovatsion loyihasi boshlandi [37]. Ushbu loyiha Evropa Ittifoqidagi innovatsion rivojlanish darajasini aniqlash strategiyasining asosiy vositalarini taqdim etadi. Ular orasida Evropaning innovatsion koʻrsatkichlari (EIS), Innobarometr, Inno ma’lumotlar yigʻish bazasi va INNO-Appraisal mavjud. Amalga oshirilgan tahlillarimizga asosan, Ozbekiston GII da 2012- yildan boshlab qayd qilingan, lekin 2016 va 2019 - yillar davomida ma’lum sabablarga asosan roʻyhatdan chiqarilgan va 2020 yilgi roʻyhatga qayta qoʻshilgan(1-rasm). Tahlillarga asosan, 2013 -yilda 23,9 ball bilan jahon reytingida 133 oʻrinni egallagan. 2015 yilda O‘zbekistonning indeksi 25,9 ni tashkil etgan bo‘lsa, 2020 yilga kelib ushbu koʻrsatkich 1,5 punktga tushgan va 24,54 taskil etgan. 2022 va 2023 -yillarda mos ravishda 25,3 va 26,2 ballar bilan 82 oʻrinni egallagan. Indeksning pasayishiga asosiy sabab bu 2 ta asosiy koʻrsatkichlardan “Biznesning rivojlanganligi” 20 punktga va “Bilim va texnologiyalar natijalari” 8 punktga pasayganligi bilan izohlash mumkin (ilova 6).
2-rasmda 2013-2023 yillar Global innovarsiya indeksining 7 ta asosiy yoʻnalishlari boʻyicha Oʻzbekistinning ballar boʻyicha dinamikasi koʻrsatilgan boʻlib, Umuman barcha yoʻnalishlar boʻyicha ijobiy natijalarga erishilgan. Institutsional muhit 57,3 ball bilan, 2022 yilda Inson kapitali va tadqiqitlar 49,7 ball bilan 2020 yilda, Infratuzilma 63,9 ball 2022 yilda, Bozorning rivojlanganligi 56,9 ball 2021, Biznesning rivojlanganligi 25,5 ball 2023 yilda, Bilim va texnologiyalar natijalari 27,2 ball 2015 yilda, Ijodiy faoliyat natijalari 14,6 ball 2023 yilda maximumga erishgan. Ummumiy barcha yoʻnalishlari boʻyicha trend ijobiy boʻlgan. Oʻzbekiston ushbu GII 2020 reytingida 93-o‘rinni egallagan. 2021 yilda 86-oʻrinda edi. Soʻngi 4 yilda +11 punktga koʻtarilgan(1-jadval). Hozirgi paytda mamlaklar iqtisodiyoti oʻrtachadan past daromad (Lower middle) hisoblanadi [40, 341-b.].
GII boʻyicha retingni soʻngi 4 yildagi asosiy oʻzgarishi Institutsional muhit +40, Biznesning rivojlanganligi +49, Bilim va texnologiyalar natijalari +12. Ijodiy faoliyat natijalari +30 komponentlari boʻyicha oʻsishga erishilgan. Inson kapitali va tadqiqotlar -12, Infratuzilma -1, Bozorning rivojlanganligi -42, komponentlari boʻyicha esa afsuski kamayishga olib kelgan, bu esa oʻz navbatida retingni koʻtarilishiga toʻsqinlik qilgan. A.A.Abduvalievning tahlillariga koʻra GII boʻyicha birinchi oʻntalikni rivojlangan mamlakatlar egallagan. Buning sababi, innovatsiya sohasida ilgʻor boʻlgan mamlakatlar innovatsion tizimlarining uzviy aloqadorliklarini yaratishga erishishgan, ya’ni inson kapitaliga kiritiladigan investitsiyalar va innovatsion infratuzilmaning rivojlantirilishi yuqori darajadagi ijodiy faoliyatni ragʻbatlantirishga hizmat qiladi [41]. GII malumotlari tahlilidan xulosa chiqarish mumkinki, avvalo Oʻzbekistonning GII ga qaytishi iqtisodchi olimlar tomonidan ijobiy baholandi [42,43]. Bu esa oʻz navbatida Oʻzbekistonda innovatsiya faoliatini rivojlantirish strategiyasini belgilashda va rejalashtirishda muhim hisoblanadi. Ayni paytda mamlakatimizda raqamli texnologiyalar yutuqlari keng joriy etilmagan, ilmiy texnika bozori va unga hamroh boʻlgan infratuzilma kam rivojlangan. Innovatsion faoliyat bilan shugʻullanuvchi tashkilot va korxonalar hamda bu kabi tadbirlarni mablagʻ bilan ta’minlovchi kredit moliya muassasalari bu kabi ishlarni amalga oshirishga kam qiziqishadi.(ilova1, ilova2, ilova 3).
Innovatsion faoliyat-bu ilmiy, moliyaviy, texnik tadbirlarning butun majmuasini o‘z ichiga olgan ko‘p qirrali tushunchadir. Ular to‘plangan bilim, texnologiya va uskunalarni tijoratlashtirishga qaratilgan.
Ushbu xususiyatga ko‘ra innovatsiyalar quyidagilarga bo‘linadi:
Texnologik, ishlab chiqarish, iqtisodiy;
Savdo, ijtimoiy, boshqaruv sohasida.
Innovatsiyalarning eng to‘liq tasnifi taniqli rus olimi A. I. Prigojin tomonidan quyidagi xususiyatlar asosida ishlab chiqilgan:
* tarqalishi;
* ishlab chiqarish jarayonidagi joy;
* uzluksizlik;
* bozor ulushining kutilayotgan qamrovi;
* yangilik darajasi va innovatsion salohiyat.
Beshta guruhning har birida u quyidagi bo‘linmani taklif qildi:
Tarqalishi bo‘yicha innovatsiyalar turlari:
* yagona;
* diffuz;
Ishlab chiqarish tsiklidagi joy bo‘yicha innovatsiyalar turlari:
* xom ashyo;
* ta’minlash (bog‘lash);
* oziq-ovqat mahsulotlari;
Uzluksizlik bo‘yicha innovatsiyalar turlari:
* o‘rnini bosuvchi;
* bekor qilish;
* qaytish;
* ochuvchilar;
* orqaga qaytish;
Bozor ulushining kutilayotgan qamrovi bo‘yicha innovatsiyalar turlari:
* mahalliy;
* tizim;
* strategik;
Yangilik darajasi va innovatsion salohiyatiga ko‘ra innovatsiyalar ajralib turadi:
* radikal;
* kombinatorial;
* takomillashtirilgan.
Bozor uchun yangilik darajasiga ko‘ra innovatsiyalar quyidagilarga bo‘linadi:
* dunyodagi sanoat uchun yangi;
* mamlakatda sanoat uchun yangi;
* ushbu korxona uchun yangi (korxonalar guruhlari).
Bundan tashqari, innovatsiyalarni tasniflash mumkin:
* iqtisodiyotga ta’sir darajasi bo‘yicha;
* ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir darajasi bo‘yicha;
* ishlab chiqarish omillariga ta’sir qilish darajasi bo‘yicha;
* qo‘llash sohasi bo‘yicha;
* paydo bo‘lish sabablari bo‘yicha;
* qondirilgan ehtiyojlarning tabiati bo‘yicha.
Iqtisodiyotga ta’sir darajasi bo‘yicha innovatsiyalar turlari:
* asosiy;
* yaxshilash;
* psevdoinnovatsiyalar.
Asosiylari texnologiya va texnologiyaning yangi avlodlarining ilmiy kash-fiyotlari va yirik ixtirolariga asoslangan; ularning to‘planishi yangi texnologik darajaga olib keladi;
Innovatsiyalarni takomillashtirish asosiy innovatsiyalarning tarqalishiga, tarqalishiga yordam beradi;
Psevdoinnovatsiyalar-afsuski, eng keng tarqalganlari-asosiy va takomillash-tirilgan innovatsiyalarni biroz takomillashtirish orqali ularning maksimal samaradorligiga erishishga imkon beradi. Shu bilan birga, savdo bozori va innovatsiyalardan foydalanish doirasi kengaymoqda.
Ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir darajasi bo‘yicha innovatsiyalar turlari:
* kengaytirish;
* almashtirish;
* yaxshilash.
Innovatsiyalarni kengaytirish boshqa iqtisodiy sohalarda asosiy innovatsiyalar tamoyillari va usullaridan foydalanishga qaratilgan;
O‘rnini bosuvchi innovatsiyalar operatsiyalarni boshqa, samaraliroq usulda ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan;
Innovatsiyalarni takomillashtirish bajarilgan ishlarning sifatini oshirishga xizmat qiladi.
Ishlab chiqarish omillariga ta’sir qilish darajasiga ko‘ra innovatsiyalarni murakkab va mahalliy deb tasniflash mumkin. Integratsiyalashgan inno-vatsiyalar, qoida tariqasida, uskunalar, texnologiyalar, xodimlarning malakasi va boshqalarda sezilarli o‘zgarishlarni talab qiladi.
Qo‘llash sohasidagi innovatsiyalar turlari:
* texnologik, tashkiliy va boshqaruv, iqtisodiy, marketing, ijtimoiy, ekologik, axborot.
Texnologik xarakterdagi innovatsiyalar amalda eng ko‘p qo‘llaniladi-yangi mahsulotlar ko‘rinishidagi innovatsiya mahsuloti va yangi texnologiyalar, uskunalar va materiallarni kiritish jarayoni.
Tashkiliy innovatsiyalarga korxonani boshqarishning yangi tashkiliy tuzilmasini ishlab chiqish va joriy etish kiradi;
iqtisodiy-ilgari qo‘llanilmaydigan ish haqi tizimlari va shakllaridan foydalanish, ishlab chiqarish xarajatlarini boshqarish usullari;
marketingga-yangi bozorlar va reklama usullarini o‘zlashtirish;
ijtimoiy - ilgari foydalanilmagan mehnatni rag‘batlantirish usullaridan foydalanish;
atrof - muhitga - yangi texnologiyalardan foydalanish-atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida yangi texnologiyalarni amalga oshirish; axborotga-yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish.
Vujudga kelish sabablari bo‘yicha innovatsiyalar turlari:
* strategik;
* reaktiv.
Har bir mintaqaning innovatsion faollik darajasi innovatsion rivojlanishning asosiy segmentlariga mos keladigan uchta mezon guruhi yordamida aniqlanadi:
- innovatsiyalarni rivojlantirish uchun muhit;
- innovatsiyalarni ishlab chiqarish va ulardan foydalanish;
- huquqiy muhit.
Innovatsion loyihalar va startaplar turli sohalarda va turli xil shakllarda bo‘lishi mumkin. Ularni tashkil etish va rivojlantirishda muhim omil sifatida ularning maqsadi va foydalanuvchilarga taklif etiladigan qiymat ko‘riladi. Quyida innovatsion loyihalar va startaplar uchun umumiy shakllar va turlarni keltirib o‘tamiz (1-3-rasmlar):
1-rasm. Texnologik startaplar
2-rasm. Innovatsion loyihalar va startaplar shakllari
|
| |
