namuna bo‘yicha so‘rovlar). Ikkala til ham juda yuqori darajadagi tilga kiradi; ular yorda
mida
14
foydalanuvchi ularni olish protsedurasini aniqlamay turib olinishi zarur bo„lgan ma‟lumotl
arni
ko„rsatadi.
2.1-rasm. MBBTdan foydalanganda dasturlar va ma‟lumotlar orasidagi bog„lanish
MBBT hamma foydalanuvchilarga jumladan:
− ma‟lumotlarning xotirada fizik joylashuvi va ularning bayoni;
− so„ralayotgan ma‟lumotlarni qidirib topish mexanizmi;
− bir xil ma‟lumotlarni, amaliy dasturlarni ko„p foydalanuvchilar bir vaqtning o„zida
so„raganda hosil bo„ladigan muammolar;
− ma‟lumotlarni noto„g„ri yangilashlar va (yoki) ularga ruxsatsiz kirishdan himoyalashni
ta‟minlash usullari;
− ma‟lumotlar bazasini dolzarb holda ushlab turish va h.k.lar haqida tushunchaga ega
bo„lmagan yoki ega bo„lishni istamagan foydalanuvchilarga ham, ma‟lumotlarga kirish im
konini
berish kerak.
MBBT o„zining ushbu funktsiyalaridan asosiylarini bajarayotganda ma‟lumotlarning turli
bayonlaridan foydalanishi kerak. Bu bayonnomalar qanday yaratiladi?
Ma‟lumotlar bazasi loyihasini predmet (mavzu) sohasini tahlil qilishdan va alohida
foydalanuvchilarning (tashkilot xizmatchilari; ma‟lumotlar bazasi ular uchun yaratiladi) un
ga
qo„yadigan talablarini aniqlashdan boshlash zarur. Bu jarayon keyinchalik batafsilroq ko„ri
ladi, bu
yerda esa quyidagini qayd qilamiz – odatda loyihalash bir odamga (bir guruh odamlarga)
–
ma’lumotlar bazasi adminstratorlariga (MBA) topshiriladi. U – tashkilot tomonidan maxs
us
ajratilgan xodim yoki ma‟lumotlarga mashina ishlovi berish bilan yaxshi tanish bo„lgan, ma‟lum
otlar
bazasidan kelajakda foydalanadigan odam bo„lishi mumkin.
Ma‟lumotlar bazasining mazmuni haqida foydalanuvchilar fikrini jamlash natijasida olinga
n
hamda bo„lajak ilovalarda zarur bo„lib qolishi mumkin bo„lgan ma‟lumotlar haqida o„zini
ng
15
tushunchalarini birlashtirib, MBA dastlab yaratilayotgan ma‟lumotlar bazasining umumlash
gan
noformal bayonini yaratadi. Ma‟lumotlar bazasini loyihalash ustida ishlayotgan hamma od
amlar
uchun tushunarli bo„lgan tabiiy til, matematik formulalar, jadvallar, grafiklar va boshqa vositalar
dan
foydalanib bajarilgan bu bayonnoma ma’lumotlarning infologik modeli deb ataladi (2.2-rasm).
Bunday insonga yo„nalgan model ma‟lumotlar saqlanadigan muhitning fizik parametrlarida
n
batamom mustaqil bo„ladi. Borib-
borib bunday muhit EHM emas, balki inson xotirasi bo„lishi
mumkin. Shuning uchun real dunyodagi qandaydir o„zgarishlar infologik modeldagi qanda
ydir
o„zgarishni taqozo qilmaguncha, bu model o„zgarmasligi kerak; qandaydir o„zgarishdan m
urod –
model predmet sohasini aks ettirishni davom ettirishi lozim.
2.2-rasmda ko„rsatilgan boshqa modellar kompyuterga yo„nalgan. Ular yordamida MBBT
dasturlar va foydalanuvchilarga saqlanayotgan ma‟lumotlarga ularning fizik joylashishini o
„ylab
o„tirmasdan, faqat ularning nomi bilangina kirish imkonini beradi. Zarur bo„lgan ma‟lumo
tlarni
MBBT tashqi xotirada saqlash qurilmalarida ma’lumotlarning fizikaviy modellari bo„yicha
qidirib
topadi.
Ko„rsatilgan kirish muayyan MBBT yordamida amalga oshirilgani uchun, modellar ushbu
MBBTning ma’lumotlarni bayon qilish tilida bayon qilingan bo„lishi kerak. Ma‟lumotlarni
ng
infologik modeli bo„yicha MBA yaratayotgan bunday bayonnoma ma’lumotlarning datalogik m
odeli
deb ataladi.
2.2-rasm. Ma‟lumotlar modellarining darajalari
Uch darajadagi arxitektura (infologik, datalogik va fizik darajalar) saqlanayotgan ma’lumotlar
mustaqilligini ulardan foydalanayotgan dasturlardan saqlash imkonini beradi. Zarurat bo„lg
anda
16
MBA saqlanayotgan ma‟lumotlarni boshqa informatsiya tashuvchilarga ko„chirib yozib ber
ishi va
(yoki) ularning fizikaviy strukturasini qayta tashkil qilishi (ma‟lumotlarning faqat fizikaviy mod
elini
o„zgartirib) mumkin.
Soda tashkil qilinganligi, mohiyatlar orasida oldindan belgilangan bog„lanishlarning
mavjudligi, ma‟lumotlarning fizikaviy modellari bilan o„xshashligi, xotira hajmi cheklanga
n, sekin
ishlaydigan EHMlarda ierarxik MBBTlar unumdorligi qabul qilsa bo„ladigan darajada bo„l
ishi
imkonini beradi. Lekin, agar ma‟lumotlar daraxtsimon strukturali bo„lmagan holda ierarxik mod
elni
qurishda va zarur bo„lgan unumdorlikka erishishda talay qiyinchiliklar tug„ilardi.
Paradox (Borland firmasining dasturaviy mahsuloti) – ma‟lumotlar bazasini boshqarish
tizimlari bozorida tan olingan lider. Oxirgi besh yil davomida (3,0 versiyasidan boshlab)
Paradox
mutaxassislar tomonidan personal kompyuterlar uchun eng yaxshi relyatsion MBBT deb ta
n
olinmoqda.
Paradoxning ko„p xususiyatlari orasida juda soddaligi va shaffofligining ma‟lumotlarni
boshqarishning funktsional tugal tizimining ulkan imkoniyatlari unikal hamohang ekanligini
ajratishadi («paradoks» ham ana shunda). Bunday paradoksli birikma natijasida baquvvat
MBBT
nafaqat professional dasturchiga, balki dasturlash yoki kompyuterda informatsiyaga ishlov
berish
haqida tushunchaga ega bo„lmagan foydalanuvchiga ham bo„ysunadi.
Tarmoqli modellar hamda kam resursli EHMlar yaratilar edi. Ular – «to„plamlar» – deb
nomlangan ikki darajali daraxtlardan tarkib topgan yetarli darajada murakkab strukturalardi
r.
«To„plamlar» «yozuv-
bog„lamlar» yordamida birikib zanjirlar hosil qiladi. Tarmoqli modellar
ishlanganda MBBT unumdorligini oshirish imkonini beradigan ko„p «kichik ayyorliklar» o
„ylab
chiqilgan edi; lekin ular MBBTni sezilarli darajada murakkablashtirgan edi. Amaliy dasturchi ko
„p
atamalarni bilishi va MBBTning bir nechta ichki tillarini o„rganishi, turli nusxalar, to„pla
mlar,
yozuvlar va h.k. orasida navigatsiya uchun ma‟lumotlar bazasini mantiqiy strukturasini iki
r-
chikirigacha ko„z oldiga keltirishi lozim. UNIX operatsion tizimini ishlovchilardan biri: «Tarmo
qli
baza – ma‟lumotlarni yo„qotishning eng ishonchli usuli» degan.
Ierarxik va tarmoqli MBBTdan amalda foydalanishdagi qiyinchiliklar ma‟lumotlarni
ifodalashning boshqa usullarini qidirishga majbur qildi. 60-
yillar oxirida inventirlangan fayllar
asosidagi MBBTlar paydo bo„ldi; ular tashkil qilishning osonligi va ma‟lumotlarni manip
ulyatsiya
qilishning juda qulay ishli mavjudligi bilan farqlanadi.
Lekin bunday MBBTlarda ma‟lumotlarni saqlash, ma‟lumotlar orasidagi bog„lanishlar
miqdori, yozuv uzunligi va uning maydoni miqdori uchun fayllar miqdori cheklangan.
Modullararo interfeysni tashkil qilish muammosi adapterlarning informatsion dasturlarni
yaratishiga sabab bo„ldi; bu ixtisoslashgan (maxsus) tizimlar va dasturaviy texnologiya ish
lab
chiqilishiga olib keldi. Tayyor modullardan yirik dasturaviy komplekslarni tuzishga yo„nal
gan
tizimlar bularga kiradi. Bu tizimda oraliq ma‟lumotlar yagona protsessor va ixtisoslashgan
modellararo informatsion dastur-
adapterlar yordamida unifikatsiyalanadi; dastur – adapterlar
quyidagi funktsiyalarni amalga oshiradi;
1) har bir alohida modul uchun boshlang„ich ma‟lumotlar mavjudligini nazorat qilish;
2) yetishmaydigan boshlang„ich ma‟lumotlarni berish;
3) ma‟lumotlar turlari, strukturasi va ketma-ketligininng chaqirilayotgan modulda qabul
qilingan ma‟lumotlarning o„xshash xarakteristikalariga muvofiqligini tekshirish;
4) turlar muvofiq bo„lmagan holda ma‟lumotlarni qaytadan tashkil qilish;
5) almashinish turiga mos ravishda chaqirilayotgan modulga ma‟lumotlar uzatilishini
ta‟minlash;
6) modulni dasturlash tili belgilaydigan muhitni tashkil qilish;
7) natijalarni tekshirish;
8) oraliq natijalarni saqlash uchun qabul qilingan ko„rinishga ma‟lumotlarning qaytadan
o„zgartirilishini bajarish;
9) modul ishi natijalarini keyinchalik foydalanish uchun saqlash.
Dasturlari katta miqdorda kiruvchi, oraliq va natijaviy o„zgaruvchilar bilan ishlaydigan yir
ik
ALTlarda almashish jabhasini qandaydir ma‟lumotlar banki ko„rinishida tashkil qilish qulay.
Bu adapter bajaradigan funktsiyalarning bir qismini MBBTga yuklash imkonini beradi;
natijada ALT informatsion va dasturaviy ta‟minotini ishlab chiqishga sarflanadigan
vaqt qisqaradi.
17
Shunday qilib adapter dasturaviy modullar orasida informatsion o„zaro ta‟sirni tashkil qili
sh
bo„yicha operatsiyalar majmuini bajaradi.
| 