Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kafedrasi

Jamoat birlashmalari aholining ma'lum qismini o‘zida birlashtirgan bo‘lib, ularning ma'lum bir sohadagi manfaatlarini amalga oshirish uchun tashkil etiladi.

Masalan, kasaba uyushmalari o‘z a'zolarining ijtimoiy, iqtisodiy huquq va manfaatlarini ifoda etadilar va himoya qiladilar.

Siyosiy partiyalar esa turli tabaqa va guruhlarning siyosiy ifodasini ifodalaydi va o‘zlarining demokratik yo‘l bilan saylab qo‘ygan vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etadilar. Shu kabi boshqa boshqa jamoat birlashmalari ham o‘z nizomlarida belgilangan vazifalarni bajaradilar.

Prezident islom karimov oliy majlis birinchi chaqiriq birinchi sessiyasida so‘zlagan nutqida: «yaqin kelajakda fuqarolarning siyosiy jarayonlarda, davlat boshqaruvida qatnashuvini ta'minlaydigan huquqiy asoslarini takomillashtirishga alohida e'tibor berish zarur. Bunda men siyosiy partiyalar, birlashmalar, kasaba uyushmalari, yoshlar tashkilotlari, turli xil xayriya va ijodiy jamharmalar hamda uyushmalar faoliyatini nazarda tutyapman»¹⁸, - degan edi. Demak, jamoat birlashmalarining davlat va jamiyat hayotidagi ahamiyati yanada ortib boradi.

Jamoat birlashmasi ustavni davlat ro‘yxatiga olish haqidagi ariza u topshirilgan kundan boshlab ikki oy muddatda ko‘rib chiqiladi. Ustavda quyidagilar ko‘zda tutilishi kerak:

1) jamoat birlashmasining nomi, maqsadi va vazifasi;

2) jamoat birlashmasining ichki tuzilishi, uning o‘z faoliyatini amalga oshiradigan hudud;

3) jamoat birlashmasi a'zoligiga qabul qilish shartlari va tartibi, agar birlashma ro‘yxatda qayd etiladigan a'zolarga ega bo‘lsa, bunday hollarda undan chiqish shartlari va tartibi;

4) jamoat birlashmasi a'zolari (qatnashchilari)ning huquqlari va burchlari;

5) jamoat birlashmasi hamda uning tashkilotlari rahbar idoralarining vakolatlari va ularni tuzish tartibi, ularning vakolat muddati;

6) jamoat birlashmasi hamda uning tashkilotlarining mablag‘lari va boshqa mol-mulkini hosil qilishning pul bilan taminlanish manbalari;

7) jamoat birlashmasining rahbar idorasi qaerda joylashganligi;

8) jamoat birlashmasi ustaviga o‘zgartishlar, qo‘shimchalar kiritish tartibi;

9) jamoat birlashmasi faoliyatini to‘xtatish tartibi. Ustavda jamoat birlashmasi faoliyatiga taalluqli boshqa qoidalar ham ko‘zda tutilishi mumkin. Jamoat birlashmasining ustavi amaldagi qonunlarga zid bo‘lmasligi kerak.

Ustavni ro‘yxatga olish rad etilgan taqdirda bu haqda taqdim etilgan ustav qaysi qonunning qoidalariga zid ekanligi ko‘rsatilib, ariza beruvchiga yozma ravishda xabar qilinadi. Jamoat birlashmasining ustavini ro‘yxatdan o‘tkazining rad etilishi ustidan sudga shikoyat qilish mumkin.

Jamoat birlashmalari qonun oldida teng huquqlarga ega bo‘lib, ularning huquqlari nizomlarida belgilab qo‘yiladi:

1) o‘z faoliyati va maqsadlari to‘g‘risidagi axborotni erkin tarqatadi;

2) qonunga muvofiq davlat hokimiyati va boshqaruv idoralarini tuzishda qatnashadi;

3) davlat hokimiyati va boshqaruv idoralarining qarorlarini tayyorlashda ishtirok etadi;

4) davlat va jamoat idoralarida o‘z a'zolari nomidan ish yuritadi va qonuniy manfaatlarini himoya qiladi.

Jamoat birlashmalari to‘g‘risidagi qoidalarni buzish amaldagi qonunlarga muvofiq jinoiy, ma'muriy-moddiy yoki o‘zga javobgarliklarga sabab bo‘ladi.


Siyosiy partiyalar turli tabaqa va guruhlarning siyosiy irodasini ifodalaydilar va o‘zlarining dеmokratik yo‘l bilan saylab qo‘yilgan vakillari orqali davlat hokimiyatini tashkil etishda ishtirok etadilar.

O‘zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi 60-modda.

Demokratiyaning eng muhim belgilaridan biri bu – hokimiyat vakillik organlarining ko‘ppartiyaviylik asosida shakllanishidir. Respublikamizda siyosiy hayotni demokratlashtirish borasida konstitutsiyaviy huquqiy asos yaratildi. Bunga misol qilib, «jamoat birlashmalari to‘g‘risida», «siyosiy partiyalar to‘g‘risida», «nodavlat notijorat tashkilotlari to‘g‘risida», «siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to‘g‘risida»gi qonunlarni keltirish mumkin.

Hozirgi kunda respublikamizda o‘zbekiston xalq demokratik, «adolat» sotsial-demokratik, «milliy tiklanish» demokratik, fidokorlar milliy demokratik va tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – o‘zbekiston liberal-demokratik partiyalari faoliyat yuritib kelmoqdalar. Barcha siyosiy partiyalar o‘z faoliyatlarini konstitutsiya va qonunlar asosida amalga oshiradilar.

1996 yil 26 dekabrda qabul qilingan «siyosiy partiyalar to‘g‘risida»gi qonunning 1-moddasiga ko‘ra, siyosiy partiya o‘zbekiston respublikasi fuqarolarining qarashlar, manfaatlar va maqsadlar mushtarakligi asosida tuzilgan, davlat hokimiyati organlarini shakllantirishda jamiyat muayyan qismining siyosiy irodasini ro‘yobga chiqarishga intiluvchi hamda o‘z vakillari orqali davlat va jamoat ishlarini idora etishda qatnashuvchi ko‘ngilli birlashmasidir.

Mazkur qonunning 6-moddasiga muvofiq siyosiy partiyani tuzish uchun kamida sakkizta hududiy sub'ektda (viloyatda), shu jumladan qoraqalpog‘iston respublikasi va toshkent shahrida yashayotgan hamda partiyaga birlashish istagida bo‘lgan kamida yigirma ming fuqaroning imzosi bo‘lishi talab etiladi. Siyosiy partiya tuzish tashabbuskorlari kamida ellik kishidan iborat bo‘lishi, ular partiya ta'sis hujjatlarini tayyorlash, a'zolar tarkibini shakllantirish hamda ta'sis s'ezdi yoki konferensiyasini chaqirish bo‘yicha tashkiliy qo‘mitani tuzishlari lozim.

Tashkiliy qo‘mita o‘zi tuzilgan kundan boshlab etti kunlik muddatdan kechiktirmay adliya vazirligiga o‘z tashabbusi, qo‘mitaning tarkibi, rahbari (yetakchisi), joylashgan manzili hamda ta'sis s'ezdi yoki konferensiyasi chaqiriladigan sanani yozma ravishda xabar qilishi lozim. Tashkiliy qo‘mita tuzilgan kundan boshlab uzog‘i bilan uch oy faoliyat ko‘rsatish huquqiga egadir. Siyosiy partiya ta'sis s'ezdida yoki konferensiyasida tuziladi dastur qabul qilinadi, uning saylab qo‘yiladigan organlari tuziladi. Siyosiy partiyalar adliya vazirligi tomonidan ro‘yxatga olinadi.

Siyosiy partiyani ro‘yxatdan o‘tkazish to‘g‘risidagi ariza u tushgan kundan boshlab bir oy muddat ichida ko‘rib chiqiladi. Ko‘rib chiqish natijalariga binoan siyosiy partiyani ro‘yxatga olish yoki rad etish to‘g‘risida qaror qabul qilinadi va uzog‘i bilan uch kun muddat ichida u siyosiy partiya rahbar organiga beriladi yoki pochta orqali jo‘natiladi. Siyosiy partiya ro‘yxatdan o‘tgan kundan e'tiboran yuridik shaxs maqomini oladi va u o‘z faoliyatini amalga oshirishi mumkin. Siyosiy partiya ro‘yxatga olinganligi to‘g‘risidagi xabar ommaviy axborot vositalarida e'lon qilinadi, agar siyosiy partiyaning ustavi, maqsadlari, vazifalari va faoliyat uslubi o‘zbekiston respublikasi konstitutsiyasiga, «siyosiy partiyalar to‘g‘risida» qonunga hamda boshqa qonun hujjatlariga zid bo‘lsa yoki oldinroq xuddi shunday nomdagi siyosiy partiya yoki jamoatchilik harakati ro‘yxatga olingan bo‘lsa, bu partiya ro‘yxatga olinmaydi. Rad etish ustidan oliy sudga belgilangan tartibda shikoyat qilish mumkin.

Respublikamiz fuqarolari o‘zlari xohlagan bir paytning o‘zida faqat bitta siyosiy partiyaga a'zo bo‘lishlari mumkin.

Fuqarolarning partiyaga mansubligiga ko‘ra huquqlarini har qanday cheklash, xuddi shuningdek unga imtiyozlar yoki ustunliklar berish taqiqlanadi.


Siyosiy partiyalar quyidagi huquqlarga ega:
siyosiy partiyalarga a'zolik yakka tartibda qayd etilib, quyidagilar siyosiy partiyalarga a'zo bo‘la olmaydilar: sudyalar, prokurorlar va prokuratura tergovchilari, ichki ishlar organlari, milliy xavfsizlik xizmati xodimlari, harbiy xizmatchilar, xorijiy davlatlarning fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar.

- o‘z faoliyati to‘g‘risidagi axborotni erkin tarqatish, o‘z g‘oyalari va qarorlarini targ‘ib qilish;

- saylab qo‘yiladigan davlat organlaridagi o‘z vakillari orqali tegishli qarorlarini tayyorlashda ishtirok etish;

- qonunda belgilab qo‘yilgan tartibda o‘zbekiston respublikasi prezidenti, davlat hokimiyati organlari saylovlarida ishtirok etish;

- partiya faoliyati bilan bog‘liq yig‘ilishlar, konferensiyalar va boshqa tadbirlarni o‘tkazish;

- qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda ommaviy axborot vositalari ta'sis etish va boshqa ommaviy axborot vositalaridan foydalanish;

- o‘zbekiston respublikasining siyosiy partiyalari bilan ittifoq tuzish, ular bilan va boshqa jamoat birlashmalari bilan shartnoma munosabatlari o‘rnatish.


Ommaviy axborot vositalari erkindir va qonunga muvofiq ishlaydi. Ular axborotning to‘g‘riligi uchun bеlgilangan tartibda javobgardirlar.

Sеnzuraga yo‘l qo‘yilmaydi.

Ushbu konstitutsiyaviy prinsipda uchta jihat o‘z aksini topgan:

• 
  Ommaviy axborot vositalarining erkinligi;
  
• 
  Ular faoliyatida qonun ustivorligi;
  
• 
  Senzura qilishga yo‘l qo‘ymaslik.
  

Ommaviy axborot vositalari va jurnalistlar berilayotgan axborotning to‘g‘riligi uchun javobgar bo‘lib, ularning mavjud konstitutsiyaviy tuzumni, hududiy yaxlitlikni zo‘rlik bilan o‘zgartirishga da'vat qilishi, urush va zo‘ravonlikni, shafqatsizlikni, milliy, irqiy va diniy adovatni targ‘ib etishi, davlat sirini yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan o‘zga sirni oshkor qilishi, jinoiy javobgarlikka sabab bo‘ladigan xatti-harakatlar sodir qilishni targ‘ib qilishi, fuqarolarning sha'ni va qadr-qimmatini tahqirlash, ularning shaxsiy hayotiga aralashishi taqiqlanadi.

Ushbu qonunning 5-moddasida aytilishicha, jurnalist o‘z kasbiga doir faoliyatni amalga oshirish chog‘ida:

- axborot to‘plash, uni tahlil etish va tarqatish;

- axborot olish uchun davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga murojaat etish;

- davlat siri yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan boshqa sirni istisno etgan holda hujjatlar, materiallar va axborotdan foydalanish;

- jurnalist tekshiruvi o‘tkazish;

- o‘zi tayyorlagan xabarlar va materiallarni ommaviy axborot vositalari orqali imzosini yoki taxallusini qo‘yib tarqatish, ularda o‘z fikr-mulohazasini ifodalash;

- jurnalistlik faoliyatini amalga oshirish yuzasidan mansabdor shaxs qabulida bo‘lish;

- ma'lumotlarni belgilangan tartibda yozib olish, shu jumladan zarur texnika vositalaridan foydalangan holda yozib olish;

- sudlarning ochiq majlislarida, harbiy harakatlar maydonlarida, tabiiy ofat yuz bergan hududlarda, ommaviy tadbirlarda hozir bo‘lish;

- e'lon qilishga tayyorlangan ma'lumotlarni tekshirish uchun mutaxassislarga murojaat qilish;

- basharti qonunni buzishga olib keladigan bo‘lsa, ommaviy axborot vositasi tomonidan berilgan topshiriqni bajarishni rad etish;

- o‘zi tayyorlagan xabar yoki materialning mazmuni tahrir jarayonida buzilgan degan fikrga kelsa, unga imzo qo‘ymaslik yohud uni nashrdan olib qolishni (efirga bermaslikni) talab etish;

- axborot manbai yoki muallifning nomi sir saqlanishini talab qilish;

- taqdim etgan xabarning mazmunini ommaviy axborot vositasi buzib e'lon qilishi oqibatida o‘ziga etkazilgan ma'naviy zarar va moddiy ziyon qoplanishini sud orqali talab qilish;

- jamoat birlashmalariga, shu jumladan jurnalistlarning xalqaro tashkilotlariga kirish huquqlariga ega.

Qonunning 6-moddasida jurnalistning majburiyatlari quyidagicha bayon qilingan:

- qonun hujjatlari hamda o‘zbekiston respublikasining xalqaro shartnomalari talablariga rioya etishi;

- o‘zi tayyorlayotgan materiallarining to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini tekshirishi va xolis axborot taqdim etishi;

- aybsizlik prezumpsiyasi prinsipiga amal qilishi;

- shaxsning huquqlari va erkinliklarini, sha'ni va qadr-qimmatini hurmat qilishi shart.

Jurnalist o‘z kasbiga doir axborotdan shaxsiy maqsadlarda foydalanishi, axborot manbai yoki muallif roziligisiz jismoniy shaxsning shaxsiy hayotiga taalluqli ma'lumotlarni e'lon qilishi mumkin emas.

Muharrir yoki jurnalist ommaviy axborot vositalarida haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan materiallarni tarqatganligi uchun, agar ma'lumotlar: rasmiy xabarlardan olingan bo‘lsa; axborot agentliklari yoki davlat organlarining matbuot xizmatlari orqali olingan bo‘lsa yohud muallifning oldindan yozib olinmay, to‘g‘ridan-to‘g‘ri efirga berilayotgan nutqlarida aytilgan bo‘lsa, javobgar bo‘lmaydi.

Demokratik jamiyatda ommaviy axborot vositalari «to‘rtinchi hokimiyat», deb ta'riflanadi. Bu «hokimiyat»ni ro‘yobga chiqarishda jurnalist, uning kasb mahorati, umumiy saviyasi va madaniyati katta rol o‘ynaydi. Jurnalistlik faoliyatning davlat darajasida muhofazalanishi, jurnalistning huquq va majburiyatlari tartibga solinishi «to‘rtinchi hokimiyat» uchun mustahkam zamindir.


Oila jamiyatning asosiy bo‘g‘inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo‘lish huquqiga ega.

Nikoh tomonlarning ixtiyoriy roziligi va tеng huquqliligiga asoslanadi.

O‘zbekistonda oila masalasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgandir. Chunki oilalardan bir butun jamiyat paydo bo‘ladi. Prezident islom karimov bu borada shunday deydi: «eng muhim vazifa – xalqchil, adolatparvar jamiyatni vujudga keltirish. Bu jamiyat poydevorini, eng avvalo, boy va badavlat, mehnat qadrini biladigan, ma'naviy sog‘lom hamda madaniy saviyasi baland minglab va millionlab oilalar tashkil etadi»¹⁹. Natijada mustaqillik yillarida 2,5 million oila birinchi marta er uchastkalari oldilar va o‘z er uchastkalarini kengaytirdilar.

1998 yilda qabul qilingan oila kodeksida 8 bo‘lim, 30 bob, 238 modda mavjud bo‘lib, uning ii bo‘limi «nikoh» (13-56-moddalar)ga bag‘ishlangan. Chunki oilaning vujudga kelishi asosi nikoh hisoblanadi. Kodeksining 13-moddasiga binoan nikoh fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlarida tuziladi. Shunday nikohgina huquq va majburiyatlar vujudga keltiradi. Nikohning tegishli davlat organida qayd eitilishi uning vujudga kelganligini isbotlovchi birdan-bir dalildir. Diniy rasm-rusumlarga binoan tuzilgan nikoh esa, huquqiy ahamiyatga ega emas.

Nikohni tuzish ariza berganidan keyin bir oy muddat o‘tgach, shaxsan tomonlarning ishtirokida amalga oshiriladi. Bunday muddatni belgilashdan maqsad bir-birlari bilan yaxshi tanish bo‘lmagan shaxslarning yengiltaklik qilib, shoshmashosharlik bilan nikohdan o‘tishlariga yo‘l qo‘ymaslikdan iborat.

Nikoh davlat va jamoat manfaatlarini ko‘zlab, shuningdek, er bilan xotinning va bolalarning shaxsiy va mulkiy huquqlari hamda manfaatlarini muhofaza etish maqsadida qayd etiladi.

Nikohga qo‘yilgan talablar bo‘lib, ular quyidagilardan iborat: nikoh tuzish ixtiyoriydir; nikoh tuzish uchun bo‘lajak er-xotin o‘z roziligini erkin ifoda etish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak; nikoh tuzishga majbur qilish taqiqlanadi (14-modda).

Nikoh yoshi erkaklar uchun 18, ayollar uchun 17 yosh qilib belgilangan. Uzrli sabablar bo‘lganida alohida alohida hollarda nikohga kirishni xohlovchilarning iltimosiga ko‘ra, davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladigan joydagi tuman, shahar hokimi nikoh yoshini ko‘pi bilan bir yilga kamaytirishi mumkin (15-modda).

• 
  Loaqal bittasi ro‘yxatga olingan boshqa nikohda turgan shaxslar o‘rtasida nikoh tuzishga yo‘l qo‘yilmaydi. Respublikada har bir fuqaro faqat yakka nikohda bo‘lishi mumkin;
  
• 
  Nasl-nasab shajarasi bo‘yicha to‘g‘ri tutashgan qarindoshlar o‘rtasida, tug‘ishgan va o‘gay aka-ukalar bilan opa-singillar o‘rtasida, shuningdek, farzandlikka oluvchilar bilan farzandlikka olinganlar o‘rtasida nikoh tuzishga yo‘l qo‘yilmaydi.
  
• 
  Loaqal bittasi ruhiyat buzilishi (ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi) sababli sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxslar o‘rtasida nikoh tuzishga yo‘l qo‘yilmaydi (16-modda).
  

Qonunga binoan nikohlanuvchi shaxslarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish, shuningdek, tibbiy irsiy hamda oilani rejalashtirish masalalari bo‘yicha maslahat berish nikohlanuvchi shaxslarning roziligi bilan davlat sog‘liqni saqlash tizimi muassasalari tomonidan amalga oshiriladi.

Nikohlanuvchi shaxsni ko‘rikdan o‘tkazish natijalari shifokor siri hisoblanadi va u nikohlanuvchi shaxsga faqat ko‘rikdan o‘tgan shaxsning roziligi bilan bildirilishi mumkin. Basharti nikohlanuvchi shaxslardan biri tanosil kasalligi yoki odam immuniteti taqchilligi virusi (oits infektsiyasi) borligini boshqasidan yashirgan bo‘lsa, shu shaxs nikohni haqiqiy emas deb topishni talab qilib, sudga murojaat etishga haqlidir.


Ota-onalar o‘z farzandlarini voyaga еtgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar.

O‘zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi 64-modda.

Ota-ona va bolalarning bir-biriga nisbatan huquq va majburiyatlari bolalarning nasl-nasabiga qarab belgilanadi.

Ota-ona va bolalar o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarni kelib chiqishiga asos bo‘lib bolaning otadan paydo bo‘lganligi va onadan tug‘ilganligi qonun bilan belgilanganligi hisoblanadi.

Bolaning shu onadan tug‘ilganligi (onalik) fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish organi tomonidan tibbiy muassasaning hujjatlariga ko‘ra, bola tibbiy muassasada tug‘ilmagan holda esa, boshqa dalillarga asosan belgilanadi. Agar bola tibbiy muassasadan tashqari joyda tug‘ilgan bo‘lsa, u holda bu yuridik fakt guvohlar ko‘rgazmalari va boshqa dalillar bilan belgilanadi (60-modda).

Bolalarning huquqlari ularning tug‘ilishi bilan vujudga keladi. Bola o‘z huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilish huquqiga ega. Bolaning huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilish uning ota-onani (ularning o‘rnini bosuvchi shaxslar), qonunda nazarda tutilgan hollarda esa vasiylik va homiylik organi, prokuror va sud tomonidan amalga oshiriladi.

Voyaga etmagan bolalar o‘z ota-onasidan va boshqa shaxslardan qonunda nazarda tutilgan miqdorda va tartibda ta'minot olish huquqiga ega. Voyaga etmagan bolalar ta'minoti uchun olingan mablag‘, pensiya, nafaqa uning otasi yoki onasi tasarrufida bo‘lib, bolaning ta'minoti, tarbiyasi va ta'lim olishi uchun sarflanadi (90-modda).

Ota-ona o‘z bolalariga nisbatan teng huquq va majburiyatlarga ega. Ota-ona o‘z bolalarining tarbiyasi, kamoloti uchun javobgardir. Ular o‘z bolalarining sog‘liqi, jismoniy, ruhiy, ma'naviy va axloqiy kamoloti haqida g‘amxo‘rlik qilishlari lozim. Ota-ona o‘z bolalarini tarbiyalashda boshqa barcha shaxslarga nisbatan ustunlik huquqiga ega.

Ota-onalar o‘zlarining ota-onalik majburiyatlarini bajarmasalar u holda ular ota-onalik huquqidan mahrum etiladilar. Ota-onalik huquqidan mahrum qilish ularga ta'sir qiladigan hamma tadbir-choralar tegishli natija bermagandan so‘ng qo‘llaniladi (79-modda).

Ota-ona voyaga etmagan bolalarga ta'minot berishi shart. Agar voyaga etmagan bolalariga ta'minot berish haqida ota-ona o‘rtasida kelishuv bo‘lmasa, ularning ta'minoti uchun aliment sud tomonidan ota-onaning har oydagi ish haqi va (yoki) boshqa daromadlarining bir bola uchun to‘rtdan bir qismi; ikki bola uchun uchdan bir qismi; uch va undan ortiq bola uchun yarmisi miqdorida undiriladi. Bu to‘lovlarning miqdori taraflarning moddiy yoki oilaviy ahvolini va boshqa e'tiborga loyiq holatlarni hisobga olgan sud tomonidan kamaytirilishi yoki ko‘paytirilishi mumkin (96-modda).

Har bir bola uchun undiriladigan aliment miqdori qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam ish haqining uchdan bir qismidan kam bo‘lmasligi kerak (99-modda).


Voyaga еtgan, mеhnatga layoqatli farzandlar o‘z ota-onalari haqida g‘amxo‘rlik qilishga majburdirlar.

O‘zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi 66-modda.
onalik va bolalik davlat tomonidan muhofaza qilinadi.

Voyaga etgan farzandlarning ota-onalari to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishlari nafaqa

majburiyati vujudga kelganmi yoki yo‘qmi undan qat’i nazar, paydo bo‘ladi. Ko‘pincha ota-onalar qarilik yoki kasal bo‘lgan davrlarida yaxshigina pensiya olib moddiy tomonidan yaxshi ta'minlangan bo‘lsalar-da, ammo ular o‘z farzandlarining ular to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishlariga, ma'naviy e'tiborlariga muhtoj bo‘ladilar. Aksariyat holatlarda ota-onalar bunday bolalardan nafaqa undirish haqida da'vo qilmaydilar. Ammo bolalarni muhtoj va mehnatga layoqatsiz ota-onalari to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilmasliklari ularni nafaqa undirish haqida sudga da'vo arizasi bilan murojaat etishga majbur etadi.

Farzandlar ota-onalari to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilmasalar, ularga nisbatan qonuniy kafolatlar belgilanmaydi. Biroq insofsiz, ota-onalariga nisbatan o‘z farzandlik burchlarini eslaridan chiqarib qo‘ygan bolalarga nisbatan ular to‘g‘risida sud xususiy ajrim chiqarib, ularning yashash yoki ishlash joylarida ma'naviy qiyofasini muhokama qilishlikka yuborishi mumkin.

MAVZU: O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING MA'MURIY-HUDUDIY VA DAVLAT TUZILISHI

1. Davlatning ma'muriy-hududiy tuzilishi tushunchasi.

Dunyodagi har bir mustaqil davlatning umumiy e'tirof etilgan asosiy belgilaridan biri – o‘z chegarasi doirasidagi yagona ma'muriy hududiga ega bo‘lishidir.

Shunga muvofiq o‘zbekiston respublikasi 1991 yil 31 avgustda bo‘lib o‘tgan oliy kengashning xii chaqiriq, navbatdan tashqari 6-sessiyasida qabul qilingan «o‘zbekiston respublikasining davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risida»gi konstitutsiyaviy qonunining 4 va 17-moddalariga binoan respublikamiz davlat chegarasi va hududi daxlsiz va bo‘linmas, deb belgilangan. O‘zbekiston xalqi o‘z xohish-irodasini erkin bildirmasdan turib, davlat chegarasi va hududining o‘zgartirilishi mumkin emas. O‘zbekiston tarkibida bo‘lgan qoraqalpog‘iston respublikasining hududiy butunligi va mustaqilligi ham e'tirof etiladi. Ushbu huquqiy holat birlashgan millatlar tashkiloti nizomiga va mustaqil davlatlar hamdo‘stligining 1991 yil 21 dekabrdagi olmaotada imzolangan xalqaro shartnomasiga to‘la ravishda mos tushadi.

1999 yil 20 avgustda qabul qilingan «o‘zbekiston respublikasining davlat chegarasi

Davlat chegarasi quyidagicha belgilanadi:

- quruqlikda – o‘ziga xos nuqtalar, relefning chiziqlari yoki aniq ko‘rinib turadigan joylar bo‘yicha;

- kema qatnaydigan daryolarda – daryoning asosiy farvateri yoki talvegi o‘rtasi bo‘ylab;

- kema qatnamaydigan daryolarda, jilg‘alarda – ularning o‘rtasi yoki daryoning asosiy o‘zanining o‘rtasi bo‘ylab;

- ko‘llar yoki boshqa suv xavzalarida – ko‘l yoki boshqa suv xavzasi qirgo?lariga chi?kan joylarni tutashtiruvchi to‘g‘ri yoki boshqacha chiziq bo‘yicha. Daryo, jilg‘a ko‘l yoki boshqa suv havzasi orqali o‘tadigan chegara ular qirg‘oqlarining ko‘rinishi yoki suv sathi o‘zgarganda ham, daryo, jilg‘a oqimi u yoki bu tomonga burilganda ham o‘zgarmay qolaveradi;

- suv omborlarida va boshqa sun'iy suv xavzalarida – ular suv bilan to‘ldirilgunga qadar chegaraning mazkur joydan o‘tgan chiziqiga muvofiq ravishda;


Davlat chеgaralari joylarda aniq ko‘rinib turadigan chеgara bеlgilari bilan ko‘rsatib qo‘yiladi.
- daryolar, jilg‘alar, ko‘llar va boshqa suv havzalari orqali o‘tuvchi ko‘priklarda to‘g‘onlar, va boshqa inshootlarda – chegara suvdan o‘tish-o‘tmasligidan qat’i nazar, shu inshootlarning o‘rtasi yoki ularning texnologiya o‘qi bo‘ylab.

yer yuzidagi har bir suveren davlatning yer kengliklarini ma'muriy-hududiy jihatdan

ma'lum bir qismlarga ajratib olish juda katta siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ma'naviy hamda huquqiy ahamiyat kasb etadi. Har bir davlatning maydoni, aholisining soni, milliy-etnik tarkibi, siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishi kabi omillarga ko‘ra uning er kengliklari ma'lum bir qismlarga ajratiladi. Bunday ma'muriy-hududiy qismlarga ajratish aksariyat hollarda davlatning markazdan turib ijtimoiy munosabatlarni samarali tartibga solish imkoni bo‘lmagan tarzda



Ma'muriy-hududiy tuzilish tushunchasi quyidagi masalalarni qamrab oladi:

amalga oshiriladi. Ajratilgan qismlar mexanik tarzda emas, balki biron bir maqsadni ko‘zlab va ma'lum bir prinsiplarga asoslangan holda bo‘linadi.

• 
  Ma'muriy-hududiy birliklar tizimi, ularni tuzish va tugatish;
  
• 
  Aholi punktlarini ma'muriy-hududiy birliklarning u yoki bu toifasiga kiritish;
  
• 
  Ma'muriy-hududiy birliklarning chegaralarini belgilash va o‘zgartirish;
  
• 
  Bir necha aholi punktini o‘z ichiga oladigan ma'muriy-hududiy birliklarning ma'muriy markazlarini belgilash;
  
• 
  Ma'muriy-hududiy birliklar, alohida aholi punktlari, ularning ko‘chalari, maydonlari va boshqa qismlariga nom berish va ularning nomini o‘zgartirish;
  
• 
  Aholi punktlarini ro‘yxatga olish va boshqalar.
  

Respublikamiz prezidenti islom karimov o‘z asarlarida hududlarni viloyat, tuman va shaharlarga bo‘linishi sun'iy ravishda, o‘z-o‘zidan kelib chiqqan «texnik» jarayon bo‘lmay, balki respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdagi asosiy strategik maqsadni amalga oshiruvchi tayanch qismlariga ajratilishi ekanligiga e'tiborni haratadi²⁰. Shuning uchun ham yurtboshimiz boshqaruvning markazdan quyi bo‘linmalarga tomon yo‘nalishini, aniqroq aytganda, markaziy boshqaruv organlari vakolatlarining anchagina qismini mahalliy hokimiyatlarga hamda mahalliy boshqaruv organlaridan qator vakolatlarni fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqaruv organlari va jamoat birlashmalariga berish kerakligini bir necha bor ta'kidlaydi.

Shunda davlatning markaziy boshqaruv organida umumiqtisodiy, umumekologik, umumsiyosiy masalalar qoladi. Bundan tashqari qolgan barcha masalalarning mahalliy boshqaruv organlari vakolatlariga kiritilishi hozirgi zamon asosiy talablaridan biri hisoblanadi.

Bunday masalalar qatorida konstitutsiyaviy tuzumni, mamlakat mustaqilligi va hududiy yaxlitligini saqlash, inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish, huquq-tartibot va mudofaa qobiliyatini, mulkchilik huquqi, iqtisodiy erkinlikni ta'minlash, samarali tashqi siyosat o‘tkazish, tabiatni muhofaza qilish kabi vazifalarni sanab o‘tish mumkin.

Aytib o‘tilgan umumiqtisodiy, umumekologik, umumsiyosiy masalalardan tashqari barcha masalalar mahalliy boshqaruv organlar vakolatlariga kiritilishini hozirgi zamon ma'muriy-hududiy tuzilishning asosiy jihatlaridan deyish mumkin. Bozor islohotlarini chuqurlashtirish, tadbirkorlikni qo‘llab quvvatlash, xususiy mulkni turli ko‘rinishlarini va shakllarini rivojlantirish, aholini ish bilan ta'minlash, iste'mol bozorini to‘ldirish, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, kishilarning yashash darajasi va hayot farovonligini oshirish, aholini ijtimoiy muhofaza qilish mahalliy-hududiy tuzilmalarda xal etilishi lozim bo‘ladi.

Konstitutsiyaviy huquq nuqtai nazaridan qaraganda kelajakda ma'muriy-hududiy tuzilmalarda, yuqorida sanab o‘tilgan vazifalarni amalga oshirish uchun qonun kuchiga ega bo‘lgan huquqiy-me'yoriy hujjatlarni qabul qilish va albatta, ularni amalga oshirishning ta'sirchan mexanizmini yaratish talab qilinadi. Binobarin, ma'muriy-hududiy tuzilmalarda konstitutsiyaviy tamoyillarga asoslangan huquqiy boshqaruv funktsiyalarini tadbiq qilish uchun ular yetarli moliyaviy resurslarga ega bo‘lishlari kerak. Buning uchun esa ularning moliyaviy jamharmalarini shakllantiruvchi huquqiy manbalarini muntazam kengaytirib borishimiz zarurdir. Mahalliy hokimiyat organlari va fuqarolarni o‘zini o‘zi boshqarish idoralari soliq kodeksi va unga asosan ishlab chiqilgan yoki ishlab chiqilayotgan normativ hujjatlarda barcha mahalliy soliqlardan tushadigan pul mablag‘larining ma'lum bir qisminigina emas, balki umumdavlat soliqlarining ham anchagina qismini mahalliy byudjetlarga yo‘naltirilishi kerak bo‘ladi. Natijada, davlat byudjeti barcha daromadlarining 60 foizdan ko‘proq qismini ma'muriy-hududiy tuzilmalarning byudjetiga tushishini ta'minlash davlat siyosatida ham ko‘zda tutilgan. Byudjet xarajatlarining ham xuddi shuncha qismini ushbu ma'muriy-hududiy tuzilmalarda amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir.

Davlatni nafaqat ma'muriy-hududiy jihatdan tashkillashtirish mumkin. Balki maqsad va vazifalardan kelib chiqib, iqtisodiy-hududiy (masalan, erkin savdo qiluvchi zonalar, navoiy viloyati kabi); harbiy-hududiy (masalan, toshkent, markaziy, shimoliy, janubiy, farbiy, sharhiy harbiy okruglar); siyosiy-hududiy (masalan, barqarorlikni saqlash va etnik masalalarni hal qilish uchun ajratiladigan mintahalar); ekologik-hududiy (masalan, orol va orol bo‘yi ekologik in?iroz holatidagi alohida muhofazaga muhtoj bo‘lgan er kengligining quruqlik qismi va suv akvotoriyasi) shakllarida ham hududiy tashkillashtirish mumkin.

2. O‘zbekiston respublikasining ma'muriy-hududiy tuzilmalari, ularni tashkil qilish, o‘zgartirish va tugatish tartibi.

Konstitutsiyamiz me'yorlariga asoslangan holda o‘zbekiston respublikasi yer kengligini ma'muriy-hududiy qismlarga bo‘linishi aholini davlat bilan yaqinlashuvida, fuqarolarni davlat va jamiyat qurilishidagi faolligini oshirishda, bozor iqtisodiyotini rivojlantirishda, aholining milliy-etnik huquqlarini tenglashtirishda va ularning xohish-irodalarini inobatga olishda xizmat qildi.


O‘zbеkiston Rеspublikasi viloyatlar, tumanlar, shaharlar, shaharchalar, qishloqlar, ovullar, shuningdеk Qoraqalpog‘iston Rеspublikasidan iborat.

O‘zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi 68-modda.

O‘zbekiston respublikasining ma'muriy-hududiy tuzilish tizimi hokimiyat va boshqaruv organlarining huquqiy holatiga, ularning huquq va majburiyatlarini ifoda etilishiga ko‘ra tashkil etilgandir. Unda har bir ma'muriy-hududiy birlik xo‘jalik yurgizishning o‘ziga xos tomonlari, aholisining milliy va etnik tarkibi, soni, madaniyati, azaliy urf-odatlari va an'analari, ishlab chiqarish salohiyati va ijtimoiy qudratiga qarab ham ajratilgandir.

Ma'muriy-hududiy tuzilmalarni huquqiy maqomiga ko‘ra, 3 toifaga ajratish mumkin: yuqori (qoraqalpog‘iston respublikasi, viloyatlar, toshkent shahri), o‘rta (qishloq va shahar tumanlari, viloyat bo‘ysunuvidagi shaharlar), quyi (tuman bo‘ysunuvidagi shaharlar, shaharchalar, qishloq va ovullarning fuqarolar yig‘inlari).


Unitar davlatlar markazlashgan (Buyuk Britaniya, Shvеtsiya, Daniya kabi) va markazlashmagan (Fransiya, Italiya, Ispaniya kabi) turlarga bo‘linadi.
Davlat tuzilishiga ko‘ra o‘zbekiston unitar davlatdir.

Qoraqalpog‘iston respublikasida 14 ta qishloq tumani, 7 respublikaga bo‘ysunuvchi shahar, 5 ta tumunga bo‘ysunuvchi shahar, 16 ta shaharcha hamda 329 ta ovul va 123 ta mahalla fuqarolar yig‘inlari bor.

Viloyatlar eng yirik ma'muriy-hududiy qismlardan bo‘lib, o‘zbekistonda ularning soni 12 ta. «viloyat» so‘zi ma'lum bir hududga nisbatan qo‘llanilib, milliy qadriyatlarimizni hamda tariximizni to‘liq aks ettiruvchi atamadir.

Respublika itoatidagi shaharga aholi soni 500 ming kishidan ortiq yirik iqtisodiy, madaniy, ma'muriy markaz bo‘lgan shaharlar kiradi. Toshkent shahri – o‘zbekistonning ma'muriy markazi. Umuman davlatga yoki uning respublika hisoblanuvchi sub'ektiga nisbatan olganda ma'muriy markaz «poytaxt» deb ataladi. Toshkent shahri aholisining soni 2,3 million kishidan ortiq bo‘lib, unda 100 dan ziyod millat va elatlar yashaydi. Markaziy davlat boshqaruvi idoralari, ilm-fan, madaniyat muassasalarining aksariyat qismi shu erda joylashgani uchun ham poytaxt shahar huquqiy maqomiga ko‘ra viloyat darajasidadir. Uning tarkibida 11 ta shahar tumani va 452 ta o‘zini o‘zi boshqaradigan fuqarolar yig‘ini – mahallalar mavjud.

«O‘zbekiston respublikasida ma'muriy-hududiy tuzilish, toponimik ob'ektlarga nom berish va ularning nomlarini o‘zgartirish masalalarini hal etish tartibi to‘g‘risida»gi o‘zbekiston resrublikasining qonuni viloyatlar, tumanlar, shaharlar, shaharchalar, qishloqlar, ovullarni tuzish, tugatish, ularning chegaralarini o‘zgartirish, ma'muriy markazlarni ko‘chirish hamda aholi punktlarini shahar, shaharchalar turkumiga o‘tkazish, ma'muriy-hududiy birliklar, aholi punktlari va ularning tarkibiy qismlariga nom berish va ularning nomini o‘zgartirish tartibini belgilaydi.

Ushbu qonunda «viloyat bo‘ysunuvidagi shaharlar turkumiga, qoida tariqasida, kamida 30 ming aholisi bo‘lgan, muhim ma'muriy ahamiyat kasb etadigan istiqbolli iqtisodiy va madaniy markazlar deb hisoblangan shaharlar kiritilishi mumkin» (10-modda) deyilgan. Bular viloyat markazlari bo‘lgan shaharlar va viloyat bo‘ysunuvidagi shaharlar bo‘lishi mumkin. Viloyat bo‘ysunuvidagi shaharlar o‘z huquqiy maqomiga ko‘ra ikki guruhga ajratiladi: 1) viloyat markazlari hisoblangan shaharlar; 2) viloyat bo‘ysinuvidagi shaharlar. Ulardagi boshqaruv idoralarining tuzilishi va tarkibi bir-biridan farq qiladi.

Tuman itoatidagi shaharlarga sanoat korxonalari, kommunal xo‘jaligi, davlat uy-joy fondi, rivojlangan ijtimoiy-madaniy muassasalari bo‘lgan, aholisi 7 mingdan kam bo‘lmagan va uning uchdan ikki qismini ishchi, xizmatchilar va ularning oilalari tashkil etgan shaharcha va boshqa manzillar kiradi.

Shaharchalar aholisining soni 2 000 kishidan kam bo‘lmagan sanoat korxonalari, qurilishlar, temir yo‘l stantsiyalari va boshqa muhim ob'ektlar yaqinida joylashgan aholi punktlari kiradi. Ularning soni birmuncha kamayib vazirlar mahkamasining 1997 yil 30 sentyabrdagi 459-sonli qaroriga muvofiq 113 tadan 108 taga tushib qolgan. Hozirda 117 ta shaharcha mavjud.

Qishloq va ovullarning shaharchalardan farqi ularda yashovchi aholi sonining eng kam miqdori belgilanmaganligi va mehnatga qobiliyatli kishilarning aksariyat qismi qishloq xo‘jaligi bilan band bo‘lganligidadir. Qoraqalpog‘iston respublikasi va navoiy viloyati aholi punktlarining aksariyati «ovul» deb nomlansa, qolgan viloyatlarda «qishloq» deb yuritiladi. O‘zbekistonda 1439 ta qishloq va ovul fuqarolar yig‘inlariga birlashtirilgan.

O‘zbekiston respublikasi konstitutsiyasining 69-moddasiga muvofiq qoraqalpog‘iston respublikasi, viloyatlar, toshkent shahrining chegaralarini o‘zgartirish, shuningdek viloyatlar, shaharlar, tumanlar tashkil qilish va ularni tugatish o‘zbekiston respublikasi oliy majlisining roziligi bilan amalga oshiriladi.

O‘zbekistonning yuqori toifadagi ma'muriy-hududiy qismlari – viloyatlar va qoraqalpog‘iston respublikasi chegaralarining aksariyat qismi davlat chegaralaridan iboratdir. Shu sabab 1999 yil 20 avgustda qabul qilingan «davlat chegarasi to‘g‘risida»gi qonunning 5-moddasiga binoan qoraqalpog‘iston respublikasi, viloyat, qishloq tumanlari chegaralari davlat chegaralaridan o‘tadigan bo‘lsa, ularni belgilash va o‘zgartirish xalqaro shartnomalarga asosan o‘zbekiston respublikasi oliy majlisi tomonidan amalga oshiriladi.

Davlat chegarasi delimitatsiya (lotincha «delimitatio» – chegaralash, ayirboshlash) va demarkatsiya (frantsuzcha «demacration» – chegara belgilarini qo‘yish) qilinadi, ya'ni ikki davlat o‘rtasida chegara chiziqlari o‘tkaziladi va tegishli belgilar qo‘yiladi. Davlat chegarasini belgilash, o‘zgartirish, himoya qilish va qo‘riqlash umumsiyosiy masalalar toifasiga kirib, o‘zbekiston respublikasi markaziy davlat organlari tomonidan belgilangan normalarda va tartiblarda amalga oshiriladi.

«o‘zbekiston respublikasida ma'muriy-hududiy tuzilish, topologik ob'ektlarga nom berish va ularning nomlarini o‘zgartirish masalalarini hal etish tarkibi to‘g‘risida» qonunda «aholi punktlarini ma'lum bir turkumdan ikkinchi bir turkumga o‘tkazish tegishli viloyat hokimlarining iltimosiga asosan o‘zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasining taklifiga muvofiq oliy majlis tomonidan amalga oshiriladi», - deyilgan. Ushbu holat haqidagi qarorlar, albatta, «o‘zbekiston respublikasi oliy majlis axborotnomasida e'lon qilinishi shart»ligi ta'kidlangan (30-modda).

Viloyatlar (zarur hollarda tegishli viloyatlarda referendum o‘tkazilishi mumkin) va tumanlarning chegaralarini o‘zgartirish tegishli viloyatlar, toshkent shahri hokimlarining iltimosnomasiga asosan o‘zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasining taklifiga muvofiq oliy majlis tomonidan amalga oshiriladi.

Shaharlarning chegaralarini belgilash va kengaytirish tegishli viloyat, toshkent shahri hokimlarining iltimosnomasiga asosan o‘zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasining taklifiga muvofiq oliy majlis tomonidan amalga oshiriladi.

Shaharchalarning chegaralarini belgilash va kengaytirish tegishli tuman hokimlarining iltimosnomasiga asosan xalq deputatlari viloyat kengashlari tomonidan, qoraqalpog‘iston respublikasida esa, jo‘qorg‘i kenges tomonidan amalga oshiriladi.

Qishloqlar va ovullar chegarasini o‘zgartirish, aholi punktlarini birlashtirish tegishli tuman hokimlarining iltimosnomasiga asosan xalq deputatlari viloyat kengashlari tomonidan, qoraqalpog‘iston respublikasida esa, jo‘qorg‘i kenges tomonidan amalga oshiriladi.

Qoraqalpog‘iston respublikasi chegaralarini o‘zgartirish juqorg‘i kenges qarori asosida oliy majlis tomonidan amalga oshiriladi. Chunki, o‘zbekiston respublikasi yagona unitar shakldagi mustaqil davlat bo‘lgani uchun ham qoraqalpog‘iston respulikasi uning davlat qurilishi, iqtisodiy rivojlanishi, xo‘jalik va ijtimoiy-madaniy qurilishi kabi barcha jabhalardagi umumiy masalalarni birgalikda hal qilishi maqsadga muvofiqdir.

Qoraqalpog‘iston respublikasida tumanlarning chegaralarini o‘zgartirish tegishli tuman hokimlarining iltimosnomasiga asosan qoraqalpog‘iston respublikasi hukumatining taklifiga muvofiq jo‘qorg‘i kenges tomonidan amalga oshiriladi.

Qoraqalpog‘iston respublikasida shaharlarning chegaralarini belgilash va kengaytirish tegishli tuman, shahar hokimlarining iltimosnomasiga asosan qoraqalpog‘iston respublikasi hukumatining taklifiga muvofiq jo‘qorg‘i kenges tomonidan amalga oshiriladi.

2007 yilga kelib respublikamiz 1835 ta (shaharlardagi mahallalar inobatga olinmaganda) ma'muriy-hududiy qismlardan iborat bo‘ldi. Jumladan, 12 tasi viloyat, toshkent shahri, va qoraqalpog‘iston respublikasi, bularning tarkibiga kiruvchi 159 tuman, 120 ta shahar, 117 ta shaharcha, 1439 ta qishloq va ovullar fuqarolar yig‘ini.

O‘zbekiston respublikasi konstitutsiyasining xvii bobi qoraqalpog‘iston respublikasiga bag‘ishlangan. 6 moddadan iborat ushbu bob qoraqalpog‘istonning huquqiy maqomi to‘g‘risidadir.

Aslida o‘zbekiston respublikasi unitar davlatdir. Shu bilan birga, o‘zbekiston respublikasining tuzilishida federalizmga xos belgilar mavjud bo‘lib, ular qoraqalpog‘iston respublikasi suverenitetga ega ekanligida ko‘rinadi. Quyida qoraqalpog‘iston suverenitetining bir qancha belgilarini ko‘rib chihamiz.

1) 1992 yil 9 yanvarda qoraqalpog‘iston respublikasi tashkil topgan va 1993 yil 9 aprelda uning konstitutsiyasi qabul qilingan. Ushbu kun xalq bayrami deb e'lon qilingan. Qoraqalpog‘iston respublikasi konstitutsiyasining i bobi «davlat suvereniteti» deb nomlanib, uning 1-moddasida qoraqalpog‘iston – o‘zbekiston respublikasi tarkibiga kiruvchi suveren demokratik respublikadir, deb belgilangan.

Sobiq ittifoq davrida avtonom maqomga ega bo‘lgan respublikalarda konstitutsiyaviy suverenitet masalasi ancha murakkab bo‘lgan. Lekin o‘zbekiston mustaqillikka erishgach bunga chek qo‘yib, qoraqalpog‘iston suveren respublikasi bilan mustaqil o‘zbekiston respublikasining bir-butun yaxlitligi mustahkamlangan. Shu sabab o‘zbekiston respublikasi konstitutsiyasining 71-moddasida, qoraqalpog‘iston respublikasining o‘z konstitutsiyasiga ega bo‘lishligi, shuningdek, uning o‘zbekiston respublikasi konstitutsiyasiga zid bo‘lmasligi aytilgan.

Qoraqalpog‘iston respublikasi konstitutsiyasining 70-moddasining 15-bandida «o‘zbekiston respublikasining oliy davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari hujjatlarining o‘zbekiston respublikasi konstitutsiyaga muvofiqligi haqida o‘zbekiston konstitutsiyaviy sudiga taklif kiritish» huquqi belgilangan. 81-moddasida esa qoraqalpog‘iston respublikasi jo‘qorg‘i kengesi raisining vakolatlari jumlasiga, «o‘zbekiston respublikasi qonunlarini va oliy majlisning boshqa qarorlari, o‘zbekiston respublikasi prezidentining farmonlari va boshqa hujjatlarini turmushga tatbi? Etishni tashkil qiladi» deyilgan.

Qoraqalpog‘iston respublikasida o‘zbekiston va qoraqalpog‘iston respublikasining konstitutsiyalari va qonunlarining ustunligi so‘zsiz tan olinadi. O‘zbekiston fuqarolari uchun majburiy bo‘lgan qonunlar uning tarkibiga kiruvchi qoraqalpog‘iston hududida ham majburiydir. Ko‘rinib turibdiki, qoraqalpog‘iston qonunlari o‘zbekiston respublikasi konstitutsiyasi va qonunlariga zid kelsa, o‘zbekiston respublikasi konstitutsiyasi va qonunlari amalda bo‘ladi.

2) qoraqalpog‘istonning davlat tili – qoraqalpoq va o‘zbek tillari. Ayni vaqtda qoraqalpog‘iston respublikasi hududida iste'?omat qiluvchi barcha millat va ellatlarning tillari, urf-odatlari va an'analari hurmat qilinishi ta'minlanadi ularning rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratib beriladi, suveren respublikaning davlat ramzlari hurmat qilinadi, va davlatning xalq irodasini ifoda etishi, xalq manfaatlariga xizmat qilishi, davlat organlari hamda mansabdor shaxslarning jamiyat va fuqarolar oldida javobgar ekanligi qayd etiladi.

3) tuman va shaharlarni tashkil qilish va ularni tugatish shuningdek, ularning chegaralarini o‘zgartirish qoraqalpog‘iston respublikasi jo‘qorg‘i kengesi tomonidan amalga oshiriladi.

4) qoraqalpog‘iston respublikasi konstitutsiyasining 9-moddasida: «jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari xalq muhokamasiga taqdim etiladi, umumiy ovozga, ya'ni referendumga qo‘yiladi. Referendum o‘tkazish tartibi qonun bilan belgilanadi» deb mustahkamlangan.

5) o‘zbekiston respublikasi bilan qoraqalpog‘iston respublikasining o‘zaro munosabatlari o‘zbekiston respublikasi konstitutsiyasi doirasida va ular o‘rtasida tuzilgan shartnomalar va bitimlar orqali tartibga solinadi. Shuningdek, qoraqalpog‘iston respublikasining davlat huquqi o‘zbekiston respublikasi tomonidan kafolatlanishi har ikkala suveren davlatlarni konstitutsiyalarida belgilangan.

Qoraqalpog‘iston respublikasining fuqarosi ayni vaqtda o‘zbekiston respublikasining fuqarosi hisoblanadi. Qoraqalpog‘iston xalqini, millatidan qat’i nazar, qoraqalpog‘iston respublikasining fuqarolari tashkil etadi. O‘zbekiston va qoraqalpog‘iston respublikalarining barcha fuqarolari bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat’iy nazar qonun oldida tengdirlar. Fuqarolarning konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir. Ulardan sud qarorisiz mahrum etishga va ularni cheklab qo‘yishga hech kim haqli emas. Qoraqalpog‘iston respublikasining o‘zbekiston respublikasi ma'muriy, hududiy birliklari qatoriga kiritilishi, bu ikki xalq deb hisoblangan bir millat ekanligini mustahkamlaydi.

6) qoraqalpog‘istonda mustaqil faoliyat ko‘rsatadigan davlatning huquqiy institutlari tuzilmasi mavjud. Bularga jo‘qorg‘i kenges, vazirlar kengashi, konstitutsiyaviy nazorat qo‘mitasi, oliy sud, xo‘jalik sudi va boshqalar kiradi.

Qoraqalpog‘iston xalqi nomidan faqat u saylagan oliy hokimiyat organi – jo‘qorg‘i kengesi ish olib boradi. Uning davlat hokimiyati tizimi qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linish tamoyillariga asoslanadi. Qoraqalpog‘iston respublikasi jo‘qorg‘i kengesi oliy davlat vakillik organi bo‘lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. Qoraqalpog‘iston respublikasining jo‘qorg‘i kengesi hududiy saylov okruglari bo‘yicha ko‘p partiyaviylik asosida besh yil muddatda saylanadigan 75 nafar deputatdan iboratdir. Qoraqalpog‘iston respublikasi jo‘qorg‘i kengesining mutloq vakolatlari uning konstitutsiyasi 70-moddasida ifoda etilgan.

Konstitutsiyaviy nazorat qo‘mitasi qoraqalpog‘iston respublikasi jo‘qorg‘i kengesi tomonidan siyosat va huquq sohasidagi mutaxassislar orasidan konstitutsiyaviy nazorat qo‘mitasining raisi, uning o‘rinbosari va qo‘mitaning a'zolari tarkibida saylanadi. Konstitutsiyaviy nazorat qo‘mitasiga saylangan sudyalarning vakolat muddati 5 yildir.

Konstitutsiyaviy nazorat qo‘mitasiga saylangan shaxslar o‘z vazifalarini bajarishda daxilsizdirlar va faqat qoraqalpog‘iston respublikasi konstitutsiyasiga bo‘ysunadilar. Uni tashkil etish va ish tartibini belgilash qoraqalpog‘istonning konstitutsiyaviy nazorat qo‘mitasi to‘g‘risidagi qonuni bilan belgilangan.

Sud tizimi faoliyatining tashkil etilishi o‘zbekiston respublikasi prezidentining vakolatlari jumlasiga kirib unga ko‘ra, o‘zbekiston respublikasi prezidenti roziligi bilan qoraqalpog‘iston respublikasi jo‘qorg‘i kengesida, qoraqalpog‘iston respublikasi oliy sudi raisi va a'zolari, shuningdek, tuman, shahar sudlarining sudyalari, lavozimlariga nomzodlarni tavsiya qiladi.

Qoraqalpog‘iston respublikasida mahalliy davlat hokimiyat organlari tumanlar va shaharlarda hokimlar boshchilik qiladigan xalq deputatlari kengashlari hokimiyatning vakillik organlari bo‘lib, ular davlat va fuqarolarning manfaatlarini ko‘zlab o‘z vakolatlariga taalluqli masalalarni hal etadilar. Xalq deputatlari kengashlari va hokimlarining vakolat muddati – 5 yil, vakillik va ijroiya hokimiyatini tegishliligiga qarab, tuman va shahar hokimlari boshqaradi.

7) qoraqalpog‘iston respublikasi mahalliy soliqlar va yig‘imlar miqdorini o‘zi belgilaydi, respublika byudjetini mustaqil qabul qiladi.

8) o‘zbekiston respublikasi va qoraqalpog‘iston respublikasining o‘zaro munosabatlarini shartnoma va bitimlar yordamida tartibga solinadi.

9) qoraqalpog‘iston respublikasining o‘z davlat ramzlari: bayroq, madxiya, gerbiga ega.

1. Davlatning ma'muriy-hududiy tuzilishi nima?

2. Quyi ma'muriy-hududiy tuzilmalarga qaysilar kiradi?

4. Qishloq tuzish tartibi qanday amalga oshiriladi?

5. Qoraqalpog‘iston respublikasida tuman tuzish tartibi qanday?
Adabiyotlar

1. Karimov i.a. O‘zbekiston xxi asr bo‘sag‘asida xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – t.: «o‘zbekiston», 1997.

2. Boboev x.b., saidov a.x. O‘zbekiston respublikasi konstitutsiyasini o‘rganish. – t., 2001.
MAVZU: O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY MAJLISINING FAOLIYATI VA VAKOLATLARI

1. Oliy majlis o‘zbekiston respublikasining oliy vakillik va qonun chiqaruvchi organi.

O‘zbekiston o‘z davlatchiligini rivojlantirish yo‘lidan sobitqadamlik bilan bormoqda. Bu jarayon xxi asrda yanada sermazmun bo‘ldi. Davlat boshqaruvi tizimidagi insonparvarlik, demokratik o‘zgarishlar, hokimiyat taqsimlanishidagi asosiy faoliyat ko‘rsatuvchi oliy vakillik organi oliy majlis yanada mukammal ishlovchi tizimga aylantirildi.

Oliy majlis dastlab bir palatali parlament sifatida tashkil etilgan edi. O‘z faoliyati davomida oliy majlis ijtimoiy muammolarni echish sohalarida salmoqli tajribaga ega bo‘ldi. Shu bilan birga, respublikada o‘z yechimini kutayotgan masalalarni umumxalq muhokamasiga qo‘yish masalasi vujudga keldi.

O‘zbekiston respublikasi prezidenti islom karimov 2000 yil 25-26 may kunlari bo‘lib o‘tgan ikkinchi chaqirik oliy majlisning ikkinchi sessiyasida o‘zbekiston parlamenti – oliy majlisni doimiy asosda ishlaydigan ikki palatali tizimga o‘tkazish to‘g‘risidagi g‘oyani ilgari surdi. Natijada, 2002 yil 27 yanvar kuni ikki palatali parlamentni tuzish bo‘yicha o‘tkazilgan referendumda xalqimiz bu tashabbusni qo‘llab-quvvatladi.

Ikkinchi chaqiriq o‘zbekiston respublikasi oliy majlisi tomonidan 2002 yil 4 aprelda qabul kilingan «referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to‘g‘risida»gi konstitutsiyaviy qonun mamlakatimizda ikki palatali parlament tuzish uchun asos bo‘ldi. Unga va o‘zbekiston respublikasi konstitutsiyasiga ko‘ra, oliy majlis qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiruvchi oliy vakillik organi bo‘lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. Oliy majlis vakolat muddati besh yil bo‘lgan ikki palatadan – qonunchilik palatasi (quyi palata) va senatdan (yuqori palata) iborat.

Xalqaro miqyosda qonun chiqaruvchi organ parlament deb yuritiladi. «parlament» iborasi frantsuzchada «gapirmoq» so‘zini bildirib, fikr bildirish, muhokama yuritish degan ma'noni anglatadi. Ingliz tilida «parlament» va «qonun chiqaruvchi majlis» iboralari aynan bir ma'noda ishlatiladi. Parlament kengashiladigan, maslahatlashiladigan, masalalar bahs-munozara hamda muzokara yo‘li bilan muhokama etiladigan muassasadir.

Parlament, odatda, saylab qo‘yiladigan xalq (turli siyosiy partiyalar, ijtimoiy kuchlar) vakillaridan iborat tarzda tarkib topadi. Bu erda turli ijtimoiy manfaatlar to‘qnashadi. Shu bois parlamentda munozara va tortishuv yo‘li bilan fikrlar charxlanadi hamda umumiy kelishuv (konsensus) asosida qaror qabul qilinadi. Parlament, odatda, bir palatali yoki ikki palatali bo‘lishi mumkin (kamdan-kam holatlarda parlament uch yoki undan oshi? Palatali bo‘lishi mumkin).

Dunyo siyosiy-yuridik xaritasiga e'tibor beradigan bo‘lsak, aqsh, rossiya, fransiya, italiya, ispaniya, yaponiya, buyuk britaniya kabi davlatlar ikki palatali parlament vositasida o‘z rivojlanishini jadal davom ettirmoqdalar. Xx asrning 60-70 yillarida dunyoda ikki palatali parlamentlar 45 tadan ortiq davlatda faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, xxi asr boshiga kelib, bunday parlamentlarning soni 70 taga etdi.


Parlamеnt Rossiya va Shvеytsariyada – Fеdеral majlis, Bolgariyada – Xalq majlisi, Vеngriyada – Davlat Majlisi, Slovakiyada – Milliy Kеngash, Vеtnamda – Milliy Majlis, Ukrainada – Oliy Rada, Nidеrlandiyada – Bosh Shtatlar, Ispaniyada – Bosh Kartеslar, Bеlorussiyada – Milliy Majlis, Mеksikada – Bosh Kongrеss kabi nomlangan.

Parlament davlatning umummilliy vakillik muassasasi bo‘lib, avvalo qonun chiqarish funktsiyasini bajaradi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat – hokimiyatlar bo‘linishi nazariyasiga muvofiq, davlatning o‘zaro muvozanatlashtirilgan hokimiyat sha?obchalaridan biri bo‘lib, davlat oliy vakillik organi tomonidan qonunlar qabul qilish vakolatining ro‘yobga chiqarilishidir. U oliy yuridik kuchga ega bo‘lgan normativ-huquqiy aktlar – qonunlar chiqarish bo‘yicha vakolatlar yig‘indisini mujassamlashtiradi hamda ushbu vakolatlarni amalga oshiruvchi davlat organlari tizimi sifatida namoyon bo‘ladi. Qonun chiqarish – davlatning o‘ta muhim funktsiyalaridan biri bo‘lib, u saylab qo‘yiladigan oliy vakillik muassasasi tomonidan amalga oshiriladi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatning asosiy vazifasi xalqning (jamiyatning) irodasini qonun shaklida ifoda etishdir. Shu bilan birga, parlament faqatgina qonun chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanmay, balki davlatning ichki va tashqi siyosatiga doir muhim masalalarni ham xal qiladi.

Oliy majlis palatalari – qonunchilik vakolati va senat alohida-alohida va bir-biridan mustaqil tarzda faoliyat olib boradi. Ikki palatali parlament tizimida quyidagi ikki prinsip, ya'ni palatalarning tengligi prinsipi, shuningdek yuqori va quyi palata prinsipi qo‘llaniladi.

Parlament palatalarining tenglik prinsipi quyidagi holatda ko‘zga tashlanadi:

- palatalardagi deputatlar soni deyarli teng bo‘ladi;

- palatalar deyarli bir vaqtda o‘z faoliyatini boshlaydi;

- bir palatada ko‘rib chiqiladigan masala ikkinchi bir palataning kun tartibida ham ko‘rib chiqiladi, ya'ni parlament kun tartibi yagona bo‘ladi (qonun loyihalarini muhokama qilish va shu kabilar);

- palatalarda qo‘shma majlislar tez-tez o‘tkazilib turadi;

- ikkala palata manfaatlari bir tilda himoya qilinadi va ularga teng imkoniyatlar beriladi (masalan, parlamentni raisi bo‘lmasa, ko‘shma majlislarni palatalarning raisi navbatma-navbat olib boradi);

- palatalar doimiy yoki vaqtincha ish olib boruvchi ishchi organlarini yaratishda har ikkala palatadan teng miqdorda vakillar bo‘ladi;

- palatalar o‘rtasida ixtiloflar bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi, ular bir vaqtda o‘z faoliyatini yakunlaydilar.

Shunday qilib, palatalarning tengligi prinsipida yaxlit holda ish olib boradi.

MAVZU: O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SUD HOKIMIYATINING KONSTITUTSIYAVIY ASOSLARI

Sud hokimiyati paydo bo‘lishi davlatning vujudga kelishi bilan bevosita bog‘liq kechgan. Chunki u ijtimoiy kelishmovchiliklar, nizolar, tajovuzlarga barham berish va adolat o‘rnatish uchun xizmat qiladigan hokimiyat tariqasida yuzaga chiqqan. Jamiyatni boshqarish uchun davlatning yuzaga kelishi va unda sud faoliyatiga bo‘lgan ehtiyoj ham adolat g‘oyalarining ma?sulidir.

Davlatning qachon va qaysi hududda birinchi marta bunyodga kelgani to‘g‘risida aniq ma'lumotlar bo‘lmaganidek, sud tizimi ham dastlab qachon va qaerda shakllanganligi noma'lum. Jamiyatni boshqarishga oid barcha zarur ishlarni dastlabki davrlarda jamoaga sardor, sarkarda bo‘lgan, katta obro‘-e'tiborli, tajribali shaxslar bevosita o‘zlari bajarganlar. Keyinroq esa jamiyat a'zolarining o‘rtasida yuz beradigan nizo va to‘qnashuvlarni bartaraf etish, haqlilarni himoyalash, nohaqlarga ta'sir choralari ko‘rish vazifalarini alohida hakamlar zimmasiga yuklangan.


Gеrmaniyaning bеshta oliy fеdеral sudining har birida o‘rtacha 21 ta sudya faoliyat yuritadi. AQSh oliy sudida 9 ta, Yaponiyada – 15 ta, Hindistonda – 17 ta sudya faoliyat ko‘rsatadi.
davlat boshqaruvining turli sohalari ixtisoslasha borgani sari sud tizimi va huquqni muhofaza qiluvchi maxsus idoralar ham faoliyat yurita boshlagan. Ular qanchalik odilona va tezkorlik bilan ishlasalar, jamiyatning ichki tinchligi, hamjihatligi shunchalik mustahkam bo‘ladi. Bu borada sog‘ibqiron amir temurning «kuch adolatdadir» degan

G‘oyasi bejiz emasligi yanada ravshanlashadi.

Barcha mamlakatlarda adolatning muntazam salohiyatini ta'minlash uchun sud tizimi tashkil qilingan. Hozirda davlatlarning amalda bo‘lgan 140 dan ziyod konstitutsiyalarida sud tizimi va uning faoliyatiga alohida o‘rin berilgan.

O‘zbekiston respublikasining konstitutsiyasida ham 106-116-moddalari maxsus bobda sud tizimining asoslariga bag‘ishlangan. Yurtimizda demokratik jarayonlarni chuqurlashtirishda sud hokimiyatini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Davlatimiz rahbari islom karimov «sud islohotini chuqurlashtirish, hokimiyatning uchinchi, mustaqil va haram bo‘lmagan tarmog‘i sifatida butun odil sudlov tizimini demokratlashtirish huquqiy davlatni mustahkamlashning yana bir muhim yo‘nalishidir. Sud jazolovchi organdan oddiy odamlarning huquqlari va manfaatlarini himoya qiluvchi organga aylanib, haqiqatdan ham mustaqil bo‘lib qolishi mumkin», deydi.