Bitimlar dеb fuqorolar va yuridik shaxslarning fuqorolik huquq va burchlarini bеlgilash, o‘zgartirish yoki bеkor qilishga qaratilgan harakatlariga aytiladi.
Har qanday bitim shaxslarning erki-irodasi bilan bog‘liq bo‘lib, muayyan huquqiy oqibat tug‘dirishga qaratiladi. Bitimdan fuqoro va tashkilotlarning ma'lum moddiy va madaniy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan erklari ifodalanadi.
Bitim shaxslarning erki bilan bog‘liq bo‘lgan, ularning irodasidan kelib chiqadigan harakat bo‘lganligi tufayli bitimda ifodalanadigan erk izhor qilinishi, ya'ni boshqa shaxslarga bildirilishi lozim.
Bitim tuzish natijasida muayyan huquqiy oqibat tug‘dirish uchun bitim tuzuvchi shaxslar bitimda o‘z erklarini ifodalashdan tashqari muayyan harakatni qilishlari lozim bo‘ladi. Bu harakat shart qilingan ishni bajarishga, ma'lum mulkni topshirishga yoki ma'lum pulni to‘lashlikka qaratilgan bo‘lishi mumkin.
Bitimlarda fuqarolar va tashkilotlarning fuqarolik huquqlari va vazifalari belgilanadi. Bitimlar bir tomonlama, ikki tomonlama yoki kup tomonlama bulishi mumkin. Bitimlar oddiy va murakkab shaklda tuziladi.
Bir tomonlama bitimlarga vasiyatnomani misol qilish qilish mumkin. U bir tomonlama tuzilgandir.
Ikki tomonlama bitimlar, deb xar ikki tomonning erkiga muvofiq tuziladigan bitimlarga aytiladi. Bunday bitimlar shartnomalardir. Ikki tomonlama bitimga misol qilib olish-sotish, mulk ijarasi, pudrat, sug‘urta va boshqa shaxslarni ko‘rsatsa bo‘ladi.
Shartnoma dеb, ikki yoki bir nеcha shaxsning fuqarolik huquqlari va burchlarini bеlgilash, o‘zlashtirish yoki bеkor qilishga qaratilgan o‘zaro kеlishuvlarga aytiladi.
Ko‘p tomonlama bitimlar, deb uch va undan ortiq shaxslarning erklari ifodalanib tuziladigan bitimlarga aytiladi. Ko‘p tomonlama bitimga misol qilib birgalikdagi faoliyat shartnomasini ko‘rsatsa bo‘ladi. Ko‘p tomonlama bitimlar ikki tomonlama bitimlar singari o‘zaro kelishuv, ya'ni shartnomadir.
Notarial tasdiqlanishi talab etiladigan bitimlardan tashqari, quyidagi bitimlar oddiy yozma shaklda tuziladi:
1. Yuridik shaxslarning o‘zaro va fuqarolar bilan bitimlari;
2. Fuqarolar o‘rtasidagi belgilangan eng kam oylik ish haqining o‘n baravaridan ortiq summadagi bitimlar, qonunda belgilangan hollarda esa bitim summasidan qat'i nazar boshqa bitimlar.
Quyidagi hollarda bitimlarni notarial tasdiqlash shart:
1. Qonunda ko‘rsatilgan hollarda;
2. Taraflardan birining talabi bo‘yicha. Masalan, uy-joy sotish-olish bitimi notarial tasdiqlanishi shart. Vasiyatnoma ham notarial tasdiqlanishi kerak. Shunday bitamlar borki, agar ular notarial tasdiqlanmasa haqiqiy emas deb tan olinadi.
Bitimlar quyidagi holatda haqiqiy emas deb topiladi:
• qonun hujjatlarining talablariga muvofiq kelmaydigan mazmundagi bitim, shuningdek huquq-tartibot yoki axloq asoslariga atayin qarshi maqsadida tuzilgan bitim;
• 14 yoshga to‘lmagan shaxs tomonidan tuzilgan bitim;
• 14 yoshdan o‘n sakkiz yoshgacha bo‘lgan voyaga yetmagan shaxs tomonidan, uning ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoki homiysining roziligi talab qilinadigan hollarda ularning roziligisiz tuzilgan bitim ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoki homiysining da'vosi bo‘yicha sud tomonidan haqiqiy emas deb topilishi mumkin;
• ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi sababli muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqaro tomonidan tuzilgan bitim;
• spirtli ichimliklarni yoki giyohvand moddalarni iste'mol qilish oqibatida muomalaga layoqati cheklangan fuqaro tomonidan homiysining roziligisiz tuzilgan bitimni sud haqiqiy emas deb topishi mumkin;
• garchi muomalaga layoqatli bo‘lsa-da, biroq bitim tuzish vaqtida o‘z harakatlarining ahamiyatini tushuna olmaydigan yoki ularni boshqara olmaydigan holatda bo‘lgan fuqaro tomonidan tuzilgan bitim;
• jiddiy ahamiyatga ega bo‘lgan yanglishish ta'sirida tuzilgan bitim yanglishish ta'sirida harakat qilgan tarafning da'vosi bo‘yicha sud tomonidan haqiqiy emas deb topilishi mumkin.
• aldash, zo‘rlik, qo‘rqitish, bir taraf vakilining ikkinchi taraf bilan yomon niyatda kelishishi tasirida tuzilgan bitim, shuningdek fuqaro og‘ir holatlar yuz berishi tufayli o‘zi uchun noqulay shartlar bilan tuzishga majbur bo‘lgan, ikkinchi taraf esa bundan foydalanib qolgan bitim.
• yuridik oqibatlar tug‘dirish niyati bo‘lmagan holda, nomigagina tuzilgan bitim (qalbaki bitim).
• yuridik shaxs tomonidan uning nizom maqsadlariga zid holda tuzilgan yoki tegishli faoliyat bilan shug‘ullanishga litsenziyasi bo‘lmagan yuridik shaxs tomonidan tuzilgan bitim, uning muassisi (ishtirokchisi) yoki vakolatli davlat organining da'vosi bo‘yicha sud tomonidan haqiqiy emas deb topilgan bitim u tuzilgai paytdan boshlab haqiqiy emas deb hisoblanadi.
Umumiy da'vo muddati uch yil o‘rnatilgan. Ayrim turdagi talablar uchun qonunlarda umumiy da'vo muddatiga qaraganda qisqartirilgan yoki uzaytirilgan maxsus da'vo muddatlari belgilanishi mumkin.
 majburiyatni bajarishini ta'minlashda garov, kafillik, kafolat, zakalatlar ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Majburiyat to‘liq yoki qisman bekor bo‘lishi mumkin. Majburiyat quyidagi asoslarda: majburiyat bajarilishi bilan; hisobga o‘tkazish bilan; qarzdor bilan kreditor bir shaxs bo‘lib qolganda; majburiyatning yangilanishi bilan; kreditor qarzdordan voz kechishi bilan; taraflarning birortasi ham javob bermaydigan vaziyat vujudga kelganligi tufayli; davlat organi hujjati asosida; fuqaro vafot etishi bilan; yuridik shaxs tugatilishi va boshqa qonunda ko‘rsatilgan sabablarga ko‘ra bekor bo‘lishi mumkin.
Majburiyat huquqida alohida o‘rin «zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlarga» bag‘ishlangan.
Zarar yetkazish – bu g‘ayriqonuniy harakat (harakatsizlik) tufayli fuqarolarning shaxsiga yoki mol-mulkiga zarar yetkazish deb taniladi.
Zarar yetkazish bir necha turlarga bo‘linadi:
• zaruriy mudofaa holatida zarar yetkazish;
• oxirigi zarurat holatida zarar yetkazish;
• yuridik shaxs tomonidan yetkazilgan zarar;
• xodim tomonidan yetkazilgan zarar;
• huquqni himoya qiluvchi organlar tomonidan yetkazilgan zarar;
• zararning o‘z javobgarligini sug‘urtalagan shaxs tomonidan to‘lanishi;
• 14 yoshgacha bo‘lgan voyaga yetmaganlar tomonidan keltirilgan zarar;
• 14 yoshdan 18 yeshgacha bo‘lganlar tomonidan yetkazilgan zarar;
• ota-onalik huquqlaridan mahrum etilgan ota-onaning voyaga yetmagan bolalari tomonidan yetkazilgan zarari uchun javobgarlik;
• muomalaga layoqatsiz deb topilgan muomala layoqati cheklangan fuqarolar tomonidan yetkazilgan zarar uchun javobgarlik;
• tevarak-atrofdagilarga oshiqcha xavf tug‘diradigan faoliyat tufayli yetkazilgan zarar;
• uy hayvonlari tomonidan yetkazilgan zarar va boshqalar.
Har bir zarar yetkazish uchun qo‘llaniladig‘an jazo choralari o‘zbekiston respublikasining fuqarolik kodeksida alohida-alohida belgilangan.
Masalan, zaruriy mudofaa holatida yetkazilgan zarar, agar bunday mudofaa chegarasidan chiqilmagan bo‘lsa, to‘lanmaydi.
Agar g‘ayriqonuniy tajovuzdan himoyalanish paytida himoyalanuvchi uchinchi shaxsga zarar yetkazgan bo‘lsa, bu zarar tajovuz qilgan shaxs tomonidan to‘lanishi lozim.
Shaxsga uning jinoiy harakatlarining payini qirqish yoxud uni ushlash va tegishli organlarga olib borish sababli yetkazilgan zarar to‘lanmaydi.
Oxirgi zarurat holatida yetkazilgan zarar, ya'ni zarar yetkazgan shaxsning o‘ziga yoki boshqa shaxslarga tahdid solgan xavfni bartaraf etish uchun oxirigi zarurat holatida yetkazilgan zarar, agar bu xavf mazkur holatlarda boshqa vositalar bilan bartaraf etilishi mumkin bo‘lmasa, zarar yetkazgan shaxs tomonidan to‘lanishi lozim (fk, 988-modda).
Yuridik shaxs yoxud fuqaro o‘z xodimi (xizmat, lavozim) majburiyatlarini bajarib turgan vaqtida yetkazilgan zararni qoplaydi.
Davlat organlarining, fuqarolar o‘zini-o‘zi boshqarish organlarining yoki bu organlar mansabdor shaxslarining qonunga xilof harakatlari (harakatsizligi) natijasida, shu jumladan davlat organlari yoki fuqarolarni o‘zini-o‘zi boshqarish organlari tomonidan qonun hujjatlariga mos kelmaydigan hujjatlar chiqarilishi natijasida fuqaroga yoki yuridik shaxsga yetkazilgan zarar, ular mansabdor shaxslarning aybidan qat'i nazar, sudning qarori asosida qoplanishi lozim.
14 yoshgacha bo‘lgan voyaga yetmagan (kichik yoshdagi bola) tomonidan yetkazilgan zarar uchun uning ota-onasi (farzandlikka oluvchilari) yoki vasiylari, agar zarar ularning aybi bilan yetqazilmaganligini isbotlay olmasalar, javobgar bo‘ladilar.
14 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan voyaga yetmaganlar yetkazilgan zarar uchun umumiy asoslarda mustaqil javobgar bo‘ladilar.
Sud ota-onalik huquqlaridan mahrum etilgan ota-onaga ularning voyaga yetmagan bolalari tomonidan ota-onasi o‘z huquqlaridan mahrum qilinganidan keyin uch yil ichida sodir etilgan zarar uchun, agar bolaning zarar yetkazilishiga sabab bo‘lgan xulq-atvori ular bolani tarbiyalash bo‘yicha o‘z majburiyatlarini lozim darajada bajarmaganliklarining oqibati bo‘lsa, javobgarlikni yuklash mumkin.
Muomilaga layoqatsiz yoki muomila layoqati cheklangan deb topilgan fuqaro tomonidan yetkazilgan zararni uning vasiysi yoki uning ustidan nazoratini amalga oshirishi shart bo‘lgan tashkilot, agar zarar ularning aybi bilan yetqazilmaganligini isbotlay olmasa, to‘laydi.
Faoliyati tevarak-atrofdagilarga oshiqcha xavf tug‘diradigan yuridik shaxslar va fuqarolar (transport tashkilotlari, sanoat korxonalari, qurilishlar, transport vositalarining egalari va boshqalar) oshiqcha xavf manbai yetkazilgan zararni, agar zarar bartaraf qilib bo‘lmaydigan kuch yoki jabrlanuvchining qasddan qilgan harakati oqibatida yuzaga kelganini isbotlay olmasalar, to‘lashlari shart.
Uy hayvoni tomonidan yetkazilgan zarar uchun uning mulkdori yoki bu hayvonga egalik qiluvchi va undan foydalanuvchi shaxs umumiy asoslarda javobgar bo‘ladi.
Nazorat uchun uchun savollar:
1.fuqarolik huquqi haqida tushuncha bering.
2. Fuqarolik huquqiy munosabatlar haqida gapiring.
3. Fuqarolik huquqiy munosabatlarning sub'ekt va ob'ektlariga nimalar kiradi?
4. Mulk huquqi qanday vujudga keladi?
5. Mualliflik va turdoshlik huquqi nima?
6. Yuridik shaxslar kimlar?
7. Bitim tushunchasi to‘g‘risida ma'lumot bering.
8. Bitim bilan shartnomaning qanday farqi bor?
Adabiyotlar:
O‘zbekiston respublikasi konstitutsiyasi. – t.: «o‘zbekiston». 2016.
O‘zbekiston respublikasining «fuqaroligi to‘g‘risida»gi qonuni. 1992 yil, 2 iyul. O‘zbekiston yangi qonunlari. 6-son. – t.: «adolat», 1993.
Islomov z. «huquqshunoslik» darslik. Tdyui. – t., 2002.
Shoraxmetov sh. «o‘zbekiston respublikasining fuqarolik protsessual huquqi» darslik, (fukarolik ishlarini sudda ko‘rish). – t., 2001.
Xaytboev e. “huquqshunoslik” darslik. – t., 2007.
Qosimbekova s. «huquqshunoslik, o‘zbekiston respublikasi konstitutsiyasi» fani bo‘yicha o‘quv-uslubiy majmua. – t.: tdiu. 2006.
MAVZU: ISTE'MOLCHILARNING ASOSIY HUQUQLARI VA ULARNI HIMOYA QILINISHINING MAQSADI HAMDA VAZIFALARI
Reja:
1. Iste'molchilar huquqlarining himoya qilinishi tushunchasi.
2. Nuqsonli tovarlarni almashtirish tartibi.
3. Istemolchilar huquqlarini buzganlik uchun huquqiy javobgarlik.
1. Iste'molchilar huquqlarining himoya qilinishi tushunchasi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan respublikamizda mulkning turli shakllari vujudga keldi. Bunday holatda iste'molchilarning huquqlarini himoya qilishga katta e'tibor berish lozim.
Tahlillardan ma'lum bo‘ldiki, savdo sohasidagi qonunbuzarliklar asosan sotilgan mahsulot uchun chek bermaslik, iste'molchiga sifatni tasdiqlovchi sertifikatni taqdim etmaslik va sanitariya qoidalariga amal qilmaslik bilan bog‘liq. Tibbiyot tizimida olib borilgan monitoring natijalari iste'molchilarning sohaga oid xizmatlardan foydalanishda yetarli ma'lumotga ega emasligini ko‘rsatdi.
O‘zbekiston respublikasining «iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi qonuniga muvofiq, «iste'molchi – foyda olish bilan boglik bulmagan xolda shaxsiy iste'mol yoki boshka maqsadlarda foydalanish maqsadida tovar sotib oluvchi, ish, xizmatlarga buyurtma beruvchi yoxud shu niyatda bulgan fuqaro»4, – deb ta'riflangan. rivojlangan ko‘pgina mamlakatlarda iste'molchi deganda, sotib olinayotgan tovarning xususiyatlari haqida maxsus bilimlarga ega bo‘lmagan shaxslar tushuniladi. shuningdek, bunday davlatlarda «iste'molchi har doim haq» degan tomoyil o‘z ifodasini topgan.
Sodda qilib aytganda, istе'molchi – yashash uchun hayotdagi moddiy nе'matlardan foydalanuvchi inson.
Avallo, iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish uchun ularning huquqiy madaniyatini rivojlantirish zarur. Iste'molchilarning huquqiy madaniyati kuyidagilardan iborat:
1) iste'molchi amaldagi qonunlarni yaxshi bilishi kerak.
2) iste'molchi amaldagi qonunlar doirasida harakat qilishi kerak.
3) o‘ziga nimani ravo ko‘rsa, o‘zgaga ham shuni ravo ko‘rishi kerak. Agarda barcha iste'molchilar yuqorida keltirilgan qoidalarga amal qilsalar jamiyatimizda huquq sub'ektlari o‘rtasida huquqiy madaniyat yanada rivojlanishi mumkin.
Qonunga ko‘ra iste'molchilar quyidagi huquqlarga ega:
Tovar (ish, xizmat) haqida, shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) haqida to‘g‘ri va to‘liq ma'lumot olish;
Tovar (ish, xizmat)ni erkin tanlash va uning tegishli darajada sifatli bo‘lishi;
Tovar (ish, xizmat)ning xavfsiz bo‘lishi; hayoti, sog‘lig‘i va mol-mulki uchun xavfli nuqsoni bo‘lgan tovar (ish, xizmat), shuningdek ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi)ning g‘ayriqonuniy harakati (harakatsizligi) tufayli yetkazilgan moddiy ziyon, ma'naviy zararning to‘liq hajmda qoplanishi;
Buzilgan huquqlari yoki qonun bilan muhofaza etiladigan manfaatlari himoya qilinishini so‘rab sudga, boshqa vakolatli davlat organlariga murojaat etish;
Iste'molchilarning jamoat birlashmalarini tuzish.
Iste'molchilarning ijtimoiy himoyaga muhtojlar toifasiga kiritilgan ayrim guruhlari uchun qonun hujjatlari bilan savdo, maishiy xizmat va xizmat ko‘rsatishning boshqa turlari bo‘yicha imtiyozlar va afzalliklar belgilanishi mumkin.
Iste'molchi shartnoma tuzish yo‘li bilan tovarni (ish, xizmatni) erkin sotib olish huquqiga ega bo‘lib, bu shartnomaga ko‘ra sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) iste'molchiga muayyan miqdordagi va maqbul sifatli tovarni mulk qilib topshirish (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) majburiyatini, iste'molchi esa, shartlashilgan pulni to‘lash majburiyatini o‘z zimmalariga oladilar.
Narxnoma bilan qo‘yilgan tovarlar hamda tovar (ish, xizmat)lar haqida keluvchilar e'tiboriga havola etiladigan ma'lumot tegishli shartnomani tuzish uchun taklif deb hisoblanadi.
Tomonlar o‘rtasida shartnoma narsasi, miqdor, narx va boshqa muhim shartlar to‘g‘risida kelishuvga erishilsa, iste'molchi bilan ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) o‘rtasida shartnoma tuzilgan deb hisoblanadi.
tuzilgan zahoti bajariladigan shartnoma, qoida tariqasida, og‘zaki shaklda tuziladi, qonun hujjatlarida belgilab qo‘yilgan hollar bundan mustasno. Tuzilgan vaqtdan boshqa paytda (oldindan beriladigan buyurtmalar bo‘yicha, jo‘natma savdoda va boshqa hollarda) bajariladigan shartnoma yozma shaklda tuziladi.
2. Nuqsonli tovarni almashtirib berish tartibi.
Iste'molchi tovarning ishlab chiqarilishiga, tuzilishiga, tarkibiga doir kamchiliklarni yoki boshqa nuqsonlarni aniqlagan taqdirda sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) uni ayni shunday markali (modelli, artikulli) tovarga 7 kunlik muddatda, tovar sifatini sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) tomonidan qo‘shimcha ravishda tekshirish zarur bo‘lganida esa, iste'molchi talab qo‘ygan paytdan e'tiboran 20 kun ichida almashtirib berishi shart.
Ayni shunday markali (modelli, artikulli) tovar bo‘lmagan taqdirda, iste'molchining almashtirib berish xususidagi talabi da'vo qilingan paytdan e'tiboran bir oy ichida qondirilishi kerak. Cho‘l va olis joylarda, tovarlar vaqti-vaqti bilan olib boriladigan joylarda iste'molchining bunday talabi ushbu joylarga navbatdagi tovar yetkazib berish uchun ketadigan muddat ichida, lekin ikki oydan kechiktirmay qondirilishi lozim.
Ana shu muddatlarning o‘tkazib yuborilgan har bir kuni uchun sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) iste'molchiga almashtirilgan tovarni berish bilan bir vaqtda tovar bahosining bir foizi miqdorida neustoyka (penya) to‘laydi.
Iste'molchining roziligi bilan sotuvchi nuqsonli tovarni boshqa markali (modelli, artikulli) shunday tovarga almashtirib berib, xarid narxini tegishincha qayta hisob-kitob qilishi shart.
Tovar (ish, xizmat) haqida noto‘g‘ri yoki yetarli darajada to‘liq bo‘lmagan ma'lumot berilgan taqdirda iste'molchining huquqlari:
- zarur iste'mol xossalariga ega bo‘lmagan tovar (ish, xizmat) sotib olinishiga sabab bo‘lsa, iste'molchi shartnomani bekor qilishga va o‘ziga yetkazilgan zararning qoplanishini talab qilishga haqlidir;
- sotib olingan tovar (ish, xizmat)dan ko‘zlangan maqsadda foydalana olmaslikka sabab bo‘lsa, iste'molchi tegishli ma'lumot oqilona qisqa (ko‘pi bilan 3 kunlik) muddatda berilishini talab qilishga haqlidir. Agar ma'lumot aytilgan muddatda berilmasa, iste'molchi shartnomani bekor qilib, zararning qoplanishini talab qilishga haqlidir;
- iste'molchining hayotiga, sog‘lig‘iga yoxud mol-mulkiga zarar yetkazilishiga sabab bo‘lsa, u ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) oldiga qonun hujjatlarida nazarda tutilgan talablarni qo‘yishga haqlidir.
Nuqsonli tovar sotilgan iste'molchi, agar bu hol shartnoma tuzish paytida aytib o‘tilmagan bo‘lsa, o‘z xohishiga qarab quyidagilardan birini talab qilishga haqli:
Tovarni ayni shunday markali (modelli, artikulli) maqbul sifatli tovarga almashtirib berish;
Tovarni boshqa markali (modelli, artikulli) shunday tovarga almashtirib, uning xarid narxini tegishincha qayta hisob-kitob qilish;
Tovarning nuqsonlarini bepul bartaraf etish yoki iste'molchining yoxud uchinchi shaxsning nuqsonlarni bartaraf etishga qilgan xarajatlarini qoplash;
Xarid narxini nuqsonga mutanosib ravishda kamaytirish;
Shartnomani bekor qilib, ko‘rilgan zararni qoplash.
Agar nuqsonlar:
Tovarning kafolat muddati yoxud yaroqlilik muddati mobaynida;
Kafolat muddati va yaroqlilik muddati belgilanmagan tovarlar bo‘yicha 6 oy mobaynida;
Ko‘chmas mulk iste'molchiga o‘tkazilgan kundan e'tiboran 2 yil mobaynida, agar shartnomada bundan uzoqroq muddat nazarda tutilmagan bo‘lsa;
Mavsumiy tovarlar uchun o‘zbekiston respublikasi hukumati tomonidan belgilangan muddat mobaynida aniqlangan bo‘lsa, iste'molchi mazkur huquqlarini ro‘yobga chiqarishi mumkin.
Iste'molchi texnik pasportni yo‘qotib qo‘ygan taqdirda, uni qayta tiklash qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.
Tovarda aniqlangan nuqsonlar ishlab chiqaruvchi tomonidan bartaraf etiladi. Ishlab chiqaruvchi bilan sotuvchining o‘zaro munosabatlari shartnoma bilan tartibga solinadi.
Tovar nuqsonlarini bepul bartaraf etish tartibi. Tovarda kafolat muddatida topilgan nuqsonlarni sotuvchi iste'molchi tegishli talab qo‘ygan paytdan e'tiboran 20 kun ichida, ishlab chiqaruvchi esa, 10 kun ichida bepul bartaraf etishi lozim.
Iste'molchi kafolat muddati tugaganidan keyin tovarning nuqsonlarini bepul bartaraf etish to‘g‘risida ishlab chiqaruvchiga talab qo‘yishga haqli. Bunday talab, basharti tovarda ishlab chiqaruvchining aybi bilan yo‘l qo‘yilgan jiddiy nuqsonlar aniqlangan bo‘lsa, belgilangan xizmat muddati mobaynida, agar xizmat muddati belgilanmagan bo‘lsa, 10 yil mobaynida qo‘yilishi mumkin.
Uzoq muddat davomida foydalaniladigan tovarni ta'mirlashga ketadigan vaqtda foydalanib turish uchun iste'molchining talabiga binoan nuqsonli tovar qaytarib berilganidan keyin 3 kun ichida unga ayni shunday markali (modelli, artikulli) tovar berib turiladi (sotuvchining hisobidan uning o‘zi yoki vakili eltib beradi). Buning uchun ishlab chiqaruvchi sotuvchi bilan birgalikda shartnoma asosida tovarlarning almashuv fondini nazarda tutishlari shart. Mazkur talablar tatbiq etilmaydigan uzoq muddat davomida foydalaniladigan tovarlar ro‘yxatini hukumat belgilaydi.
Tovardagi nuqsonlarni bartaraf etish xususida talab qo‘yilgan taqdirda, undan foydalanishning kafolat muddati iste'molchining tovardan foydalana olmagan davrga teng muddatga uzaytiriladi. Mazkur muddat iste'molchi nuqsonlarni bartaraf etish talabi bilan murojaat etgan kundan e'tiboran hisoblana boshlaydi.
Sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) iste'molchining ta'mirlashga ketadigan vaqtda foydalanish uchun shunday tovarni berib turish haqidagi talabini bajarish kechiktirilgan har bir kun uchun, shuningdek nuqsonlarni bartaraf etishning shartnomadan kelib chiqadigan muddatlaridan ortiq kechiktirilgan har bir kun uchun tovar narxining bir foizi miqdorida iste'molchiga neustoyka (penya) to‘laydi.
Iste'molchining nuqsonli tovarning xarid narxni nuqsonga mutanosib ravishda kamaytirishni yoki shartnomani bekor qilishni talab qilish huquqi. Agar sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) iste'molchining tovarni almashtirib berish yoki undagi nuqsonlarni bartaraf etish haqidagi talablarini bajarmagan bo‘lsa, iste'molchi tovarning xarid narxini nuqsonga mutanosib ravishda kamaytirishni yoki shartnomani bekor qilib, yetkazilgan ziyon va ma'naviy zararni qoplashni talab qilishga haqli.
Iste'molchiga nuqsonli tovar sotilgan taqdirda u bilan hisob-kitob qilish. Nuqsonli tovar ayni shunday markali (modelli, artikulli) tovarga almashtirib berilgan vaqtda tovarning narxi o‘zgargan bo‘lsa, qayta hisob-kitob qilinmaydi.
Nuqsonli tovar boshqa markali (modelli, artikulli) tovarga almashtirib berilayotganda, agar almashtirilishi kerak bo‘lgan tovar narxi uning o‘rniga berilayotgan tovar narxidan past bo‘lsa, iste'molchi narxlardagi farqni qo‘shimcha ravishda to‘lashi lozim, almashtirilishi kerak bo‘lgan tovar narxi uning o‘rniga berilayotgan tovar narxidan yuqori bo‘lsa, iste'molchiga narxlardagi farq qaytariladi. Bunday hisob-kitob chog‘ida almashtirilishi kerak bo‘lgan tovar narxi oshgan taqdirda, uning talab qo‘yilgan paytdagi narxi, narxi pasaygan taqdirda esa, xarid qilingan paytdagi narxi qo‘llaniladi.
Shartnoma bekor qilinayotganda tovar narxi oshgan bo‘lsa, iste'molchi bilan hisob-kitob tovarning tegishli talab qo‘yilgan paytdagi qiymatiga qarab, narxi pasaygan taqdirda esa, xarid qilingan paytdagi qiymatiga qarab amalga oshiriladi.
Tovar iste'molchilarga kreditga sotilgan bo‘lsa, shartnoma bekor qilingan taqdirda, pul summasi tovar qaytarilayotgan paytga qadar uzilgan kredit miqdorida qaytarib beriladi, shuningdek kredit berganlik haqi to‘lanadi.
Hajmi katta yoki vazni besh kilogrammdan ziyod tovarni ta'mirlash, narxini tushirish, almashtirish uchun eltish va iste'molchiga qaytarib keltirib berish sotuvchining (ishlab chiqaruvchining) kuchi bilan va uning hisobidan amalga oshiriladi. Ushbu majburiyat bajarilmagan taqdirda tovarni eltish va qaytarib olib kelish iste'molchi tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Bunda iste'molchining tovarni eltish va qaytarib olib ketish bilan bog‘liq xarajatlarini sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) qoplashi shart.
Iste'molchining maqbul sifatli tovarni almashtirib olish huquqi. Iste'molchi maqbul sifatli nooziq-ovqat tovarini xarid qilgan kunidan e'tiboran 10 kun ichida ushbu tovar sotib olingan joydagi sotuvchidan uni ayni shunday tovarga almashtirib olishga, bunday tovar sotuvda bo‘lmasa, pulini qaytarib olishga haqli.
Almashtirish faqat tovar ishlatilmagan, ko‘rinishini yo‘qotmagan va o‘z xususiyatlarini saqlab qolgan holdagina amalga oshiriladi. Almashtirish faqat nooziq-ovqat tovarlariga taalluqli. Chakana savdo majmuasida sotib olingan oziq-ovqat mahsulotlari qayta qabul qilinmaydi va almashtirilmaydi, ularda ko‘rinmas nuqson yoki toifasiga mos kelmaydigan xususiyat aniqlangan hollar bundan mustasno. Bu holda tovar almashtirilib beriladi yoki sotib oluvchiga uning to‘lagan puli qaytariladi.
Almashtirib olish tartibi va almashtirib berilmaydigan tovarlar ro‘yxati o‘zbekiston hukumati tasdiqlaydigan qoidalar bilan belgilanadi.
Tovar (ish, xizmat)ning tuzilishiga, ishlab chiqarilishiga, tarkibiga bog‘liq bo‘lgan va boshqa nuqsonlari, shuningdek iste'molchining hayoti, sog‘lig‘i yoki mol-mulkining xavfsizligini ta'min eta olmaydigan materiallar, uskunalar, asbob-anjomlar, moslamalar yoki boshqa vositalar qo‘llanilishi oqibatida iste'molchining hayotiga, sog‘lig‘i yoki mol-mulkiga yetkazilgan zarar sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) tomonidan qoplanishi lozim.
Sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) bilan shartnoma munosabatlariga kirishgan-kirishmaganidan qat'i nazar, har qanday iste'molchi tovar (ish, xizmat)ning nuqsoni tufayli yetkazilgan zarar qoplanishini talab qilish huquqiga ega.
Iste'molchining hayoti, sog‘lig‘i yoki mol-mulkiga yetkazilgan zarar, agar u normativ hujjatlarda nazarda tutilgan tovarning xizmat (yaroqlilik) muddati mobaynida, bunday muddat belgilanmagan taqdirda esa, tovar ishlab chiqarilgan (ish, xizmat qabul qilingan) paytdan e'tiboran o‘n yil mobaynida yuzaga kelgan bo‘lsa, qoplanishi lozim.
Sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) zarar bartaraf qilib bo‘lmaydigan kuch yoki foydalanish, saqlash yoxud tashishning belgilangan qoidalari iste'molchi tomonidan buzilishi tufayli yetkazilganligini isbotlasa, u javobgarlikdan ozod qilinadi.
Iste'molchining huquqlari buzilishi tufayli unga yetkazilgan ma'naviy zarar uchun uni yetkazgan shaxs, basharti u aybdor bo‘lsa, haq to‘lashi lozim. Ma'naviy zarar uchun to‘lanadigan haq miqdorini sud belgilaydi. Ma'naviy zarar uchun haq to‘lash mulkiy ziyon va iste'molchi ko‘rgan zararning o‘rni qoplanishidan qat'i nazar, amalga oshiriladi.
Quyidagilar iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish uchun maxsus vakolat berilgan davlat organlaridir:
O‘zbekiston respublikasi monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash davlat qo‘mitasi;
O‘zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi (“o‘zstandart” agentligi);
O‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi;
O‘zbekiston respublikasi davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi;
O‘zbekiston respublikasi tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi;
Iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini o‘z vakolatlari doirasida nazorat qiluvchi boshqa davlat boshqaruvi organlari.
3. Istemolchilar huquqlarini buzganlik uchun huquqiy javobgarlik.
o‘zbekiston respublikasi monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash davlat qo‘mitasi hamda uning hududiy organlari ishlab chiqaruvchiga (ijrochiga, sotuvchiga):
- qonun hujjatlarida yaroqlilik muddati ko‘rsatilishi shart ekanligi belgilanganligiga qaramay yaroqlilik muddati ko‘rsatilmagan tovarlarni realizatsiya qilish uchun qabul qilganlik va sotganlik uchun tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning) xavfsiz bo‘lishi va sifati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi tegishli davlat boshqaruvi organlarining ushbu tovarlarning iste'mol (foydalanish) uchun yaroqliligi to‘g‘risidagi xulosasi olingan taqdirda, realizatsiya qilish uchun qabul qilingan tovarlar hajmining besh foizi va ushbu tovarlarning iste'mol (foydalanish) uchun yaroqsizligi to‘g‘risidagi xulosasi olingan taqdirda, realizatsiya qilish uchun qabul qilingan tovarlar hajmining yuz foizi miqdorida, biroq eng kam ish haqining ikki yuz baravaridan ko‘p bo‘lmagan miqdorda;
- yaroqlilik muddati o‘tgan tovarlarni realizatsiya qilish uchun qabul qilganlik va sotganlik uchun - realizatsiya qilish uchun qabul qilingan tovarlar hajmining yuz foizi miqdorida, biroq eng kam ish haqining uch yuz baravaridan ko‘p bo‘lmagan miqdorda;
- iste'molchilar huquqlarining buzilishini bartaraf etish to‘g‘risidagi o‘z ko‘rsatmalarini bajarishdan bo‘yin tovlaganlik yoki o‘z vaqtida bajarmaganlik uchun:
Yuridik shaxslarga - eng kam ish haqining o‘n baravaridan yigirma baravarigacha miqdorda;
Jismoniy shaxslarga - eng kam ish haqining uch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solish huquqiga ega.
“o‘zstandart” agentligi va davlat boshqaruvining boshqa organlari:
- tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) majburiy sertifikatlash qoidalari ishlab chiqaruvchi (ijrochi) tomonidan buzilsa;
- o‘zlarining ko‘rsatmalarini ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) bajarishdan bo‘yin tovlasa, o‘z vaqtida yoki lozim darajada bajarmasa;
- normativ hujjat talablariga javob bermaydigan tovar (ish, xizmat) tufayli iste'molchilarga zarar yetkazilsa, jarimalar solishga haqlidir.
Jarima solish sud tomonidan, ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) sodir etilgan huquqbuzarlikdagi aybiga iqror bo‘lgan va jarimani ixtiyoriy ravishda to‘lagan taqdirda esa, maxsus vakolatli davlat organi tomonidan amalga oshiriladi.
Iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun ishlab chiqaruvchining (ijrochining, sotuvchining) oxirgi hisobot sanasidagi joriy aktivlari summasining jami yigirma foizidan ortiq miqdorda jarima undirish unga undiriladigan summani undirish to‘g‘risida qaror qabul qilingan kundan e'tiboran olti oy mobaynida oyma-oy bo‘lib to‘lash imkoni berilgan holda amalga oshiriladi.
Jarima solish ishlab chiqaruvchini (ijrochini, sotuvchini) yo‘l qo‘yilgan qonunbuzarliklarni bartaraf qilish majburiyatidan ozod etmaydi.
Ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) davlat boshqaruvi organining ko‘rsatmasini to‘liq yoki qisman haqiqiy emas deb topish to‘g‘risidagi ariza bilan sudga murojaat etishga haqlidir.
Tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo‘lishi haqidagi talablarga javob bermaydigan tovar (ish, xizmat)lar tufayli iste'molchilarga zarar yetkazilsa, tovarlar (ishlar, xizmatlar) xavfsiz bo‘lishi va ularning sifati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi davlat boshqaruvi organlarining mansabdor shaxslari qonun hujjatlariga muvofiq javobgar bo‘ladilar.
Istе'molchining huquqlari buzilgan taqdirda, u sudga murojaat qilishga haqlidir. Da'volar, agar qonunlarda boshqacha qoida bеlgilanmagan bo‘lsa, javobgar, istе'molchi joylashgan yеrdagi yoki zarar yеtkazilgan joydagi sudga taqdim etiladi.
Iste'molchilar o‘z huquqlarining buzilishi bilan bog‘liq da'volar bo‘yicha, shuningdek tovar (ish, xizmat)lar xavfsiz bo‘lishi va ularning sifati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi davlat organlari, iste'molchilarning jamoat birlashmalari iste'molchining (iste'molchilar nomuayyan doirasining) manfaatlarini ko‘zlab qo‘zg‘atiladigan da'volar bo‘yicha davlat boji to‘lashdan ozod qilinadilar.
| 