Toshkent kimyo-texnologiya instituti «vinochilik texnologiyasi va sanoat uzumchiligi» fakulteti «biotexnologiya» kafedrasi

Download 4,48 Mb. Pdf ko'rish
bet	6/36
Sana	19.11.2023
Hajmi	4,48 Mb.
	#101198

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 36

Bog'liq
Biologiya ma\'ruza 2022

Kallus hujayralari genetikasi
Uzoq vaqt kallusli hujayralar genetik bir xil deb hisoblab kelinar edi. O‘tgan asrning 60-yillarida
kallusli hujayralar genetik geterogen (ko‘psonli) ekanligi aniqlandi. Ularni bir xil emasligi eng avvalo har
xil sonli xromosomalar saqlashi bilan namoyo bo‘ladi. In vitro sharoitida meristematik to‘qimlar genetik
mo‘‘tadil bo‘ldailar
Kallusli va suspenzion kulturalarda dastlabki o‘simlikka xos bo‘lgan qator diploid xromosomalar
saqlovchi hujayralar 3, 4, 5 va undan ham ko‘proq xromosomalar to‘plami saqlovchi poliploidli hujayralar
uchraydilar. SHular qatori kallusli to‘qimalarda tez-tez anueploidiyani ya’ni xromosomalar to‘plamini bir
necha xromosomaga kamayishi yoki ko‘payishini kuzatish mumkin. Kallusli to‘qimalarni qanchalitk uzoq
vaqt o‘stirilsa, o‘shanchalik ular plodligi bilan farqlanadilar. Tamaki o‘simligini kallusli to‘qimlarida to‘rt
yil o‘stirilgandan keyin umuman, diploidli hujayralar qolmaydi: Barcha hujayrlar poliploidli yoki
aneuploidli bo‘lib qoladilar. Bu esa ploidlikni o‘zgarishi o‘stirish sharoiti ta’sirida, eng avvalo ozuqa muhiti
tarkibidagi moddalar ta’sirida amalga oshishini ko‘rsatadi. Ammo bu holatni boshqacha tushuntirish ham
mumkin.
Ploid hujayralar qisqa lag fazaga ega bo‘lganligi sababli, diploid hujayralarga nisbatan bo‘linishi
tezroq o‘tadi. Buning oqibatida, ular keyingi ko‘chirib o‘tkazish jarayonlarda ustunlikka ega bo‘lib
qoladilar. Har holda ikki sabab ham o‘rinli deb hisoblash mumkin.
Ploidlikni o‘zgarishidan tashqari o‘simlik hujayra va to‘qimalarini in vitro o‘stirilishi, hujayrada
xromosomali abberatsiyalar hosil bo‘lishini chaqiradi.
Bu esa o‘stirilayotgan to‘qimalarni biologik xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatadi, ularni (to‘qimalarni)
tashqi ko‘rinishi, modda almashinuvi, o‘sish tezligi o‘zgaradi.
O‘stirilayotgan hujayralarda mikroskop ostida ko‘rinadigan xromosomali mutatsiyalardan tashqari
ko‘rinmaydigan o‘zgarishlar ham sodir bo‘lishi mumkin. Bunday o‘zgarishlar xromosomalarni bir qismida
hamda genlarni tuzilishida ham bo‘lishi mumkin. Genli mutatsiyalar hujayralarni morfologiyasi va
fiziologik-biokimyoviy xossalarini o‘zgarishida namoyon bo‘ladi.
O‘stirilayotgan hujayralarni genetik mo‘‘tadil emasligi sabablari nimalardan iborat? Bunday
sabablar bir nechta. Eng avvalo – dastlabki materialni genetik bir xil bo‘lmaganligi (eksplantlarni
geterogenligi). Ko‘pchilik o‘simliklarda tabaqalashgan to‘qimalar, har xil ploidli hujayralarga ega
bo‘ladilar va faqatgina to‘qimani ontogenezi davrida faol ko‘payadilar, yuqori meristemalar, kambiylar va
boshqalar esa doimodiploid holatda qoladi. Boshqa bir sabab – bu to‘qima va hujayralarni uzoq muddat
ekilishi, o‘z navbatida bunday sharoitda ulardagi genetik o‘zgarishlar, jumladan ploidlikni bir xil bo‘lmagan
o‘zgarishi sodir bo‘ladi.
O‘simlik to‘qimalarini bir qismini ajratib olib, ularni ozuqa muhitiga o‘tkazishda bir biriga mos
aloqalarni buzilishi ham hujayralarni genetik mo‘‘tadillikdan chiqishiga olib keladi. SHunga o‘xshash
natijalar ozuqa muhiti tarkibidagi fitogormonlarni hujayraning genetik apparatiga ta’siri oqibatida namoyon
bo‘lishi mumkin. Kallus hosil bo‘lishi uchun gormon sifatida albatta ozuqa muhiti tarkibida auksinlar va
sitokininlar kiritiladi.

Bu moddalarni mutagenlik xususiyati esa ko‘pchilik olimlar tomonidan isbotlangan. Eng kuchli
mutagenlik xususiyati esa ko‘pchilik ozuqa muhitlari tarkibiga kiruvchi 2,4-D preparatida kuzatilgan.
Sitokininlar xususan kinetik hujayralarda poliploidiya sodir bo‘lishiga yordam beradilar.
Kallus hujayralarni genetik xilma-xilligi, ularni tashqi muhit ta’siriga fitopatogenlarga chidamli
hamda serhosil mutantlar olish uchun amalga oshiriladigan seleksion ishlarda foydalanish imkoniyatini
yaratadi.

Download 4,48 Mb.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 36

Download 4,48 Mb.

Pdf ko'rish