bo‘lganidan keyin oqsil molekulalari har xil o‘zgarishlarga (modifikatsiyaga) uchrashishlari mumkin,
oqibatda oqsil tarkibidagi aminokislotalar turi 26 taga etgan hollari ham uchraydi.
O‘simliklar va ko‘pchilik mikroorganizmlar o‘zlari uchun zarur bo‘lgan aminokislotalarni oddiy
moddalardan karbonat angidrid, suv va mineral tuzlardan sintez qilaolish imkoniyatiga ega bo‘lsa,
hayvonlar va odamlar organizmida ba’zi-bir aminokislotalar sintez bo‘laolmaydilar, shuning uchun ham
ular organizmga tashqaridan tayyor holda kirishlari shart. Bunday aminokislotalarni almashmaydigan
aminokislotalar deb yuritiladi. Bular: valin, leysin, izoleysin, lizin,
metionin, treonin, triptofan va
fenilalanish mana shu aminokislotalardan birortasi ovqat tarkibida bo‘lmasa, insonni og‘ir xastalikka olib
keladi, hayvon ozuqasida etishmagan hollarda esa, ularni hosildorligini pasaytirib yuboradi.
Inson va hayvonlarni almashmaydiganaminokislotalar bilan ta’minlab turish shartligini e’tiborga
olib, ularni ilmiy asoslangan sutkalik o‘rtacha miqdori hisoblab chiqilgan. SHunday qilib, bir odamni bir
sutkalik almashmaydigan aminokislotalarga bo‘lgan muxtojligi quyidagicha (g): valin-5,0; leysin – 7,0;
ikuleysin-4,0; lizin –5,5; metionin – 3,5; treonin-4,0; triptofan-1,0; fenilalanin – 5,0.
Inson almashmaydigan aminokislotalarni asosan hayvon yoki o‘simlik oqsil ari orqali olsa,
hayvonlarni ko‘pchiligi faqatgina o‘simlik oqsillaridan olishadi. Ovqat yoki ozuqa bilan organizmga
tushgan oqsil moddalar oshqozon shirasi tarkibidagi proteaza fermentlari ta’sirida aminokislotalargacha
parchalanadi, hosil bo‘lgan aminokislotalar esa inson yoki hayvon oqsili sintezi uchun ishlatiladi. Bunda
almashmaydigan aminokislotalarni roli benihoyadir. Ularni etishmasligi oqsil sintezini to‘xtatib qo‘yadi,
bir esa organizmni o‘sib rivojlanishini chegaralab olib keladi.
SHuni ham hisobga olish kerakki, barcha almashmaydigan aminokislotalar ozuqa oqsili tarkibida
organizmni talabidan kelib chiqqan holda ma’lum nisbatda bo‘lishlari kerak.
Agarda ulardan birortasi
etishmasdan qolsa, qolganlari ham oqsil sintezida ishlatilmaydi, chunki oqsilni sintez mexanizmi shuni
talab qiladi. Bunday sharoitda, oqsil moddalarni sintezini davom ettirish ovqat yoki oziqa xarajatlarini
oshishiga olib keladi. Bunday xodisalarni oldini olish uchun, bir tomondan oziqa tarkibidagi oqsil
moddalarni, ikkinchi tomondan esa oqsil tarkibidagi almashmaydigan aminokislotalar miqdorini nazorat
qilib borish zarur bo‘ladi. Oqsil tarkibidagi aminokislotalarni baholash uchun ularni biologik ozuqa birligini
aniqlash kerak. Almashmaydigan aminokislotalarni optimal miqdorda saqlaydigan ozuqa yoki oziq-ovqat
oqsillari biologik sifatli oqsil deb yuritiladi.
Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT) qoshida tashkil etilgan oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi
masalalari bo‘yicha xalqaro tashkilot (FAO) juda ko‘plab oqsillarni aminokislota tarkibini o‘rganib chiqish
orqali bir qator yo‘llanmalar ishlab chiqqan. Bu yo‘llanmalarda oziq-ovqat
va ozuqa oqsili tarkibidagi
oqsillarda almashmaydigan aminokislotalarni me’yoriy (optimal) miqdori ko‘rsatilgan. Masalan, agar FAO
yo‘llanmasi asosidagi oqsil tarkibini 100% deb qabul qilinsa, ko‘pchilik hayvonlar oqili 90-95%; dukkakli
o‘simliklarni vegetativ o‘tlaridan olindigan oqsillar 80-90%; dukkakli g‘alla va yog‘li urug‘li o‘simliklar
urug‘idan, kartoshkani ildiz mevasidan, sabzavotlardan olinadigan oqsillar 75-85%; boshoqli o‘simliklar
urug‘idan olinadigan oqsillar 60-70%, makkajo‘xori urug‘idan olinadigan oqsil esa atigi 52-58% tashkil
qiladi. Har bir inson kuniga ovqat bilan 60 dan 120 gr gacha oqsil iste’mol qilishi kerak. qishloq xo‘jalik
hayvonlarini yaxshi boqish uchun ularni ozuqalari 100-120 gr yaxshi hazm bo‘ladigan oqsil saqlashi zarur.
Agar hayvonlar ozuqasini tashkil etgan o‘simlik tarkibida oqsil miqdori kam bo‘lsa, bunday ozuqani sifati
oqsil konsentratlari qo‘shish orqali tuzatiladi (7.1-jadval). Xuddi shu yo‘l bilan ozuqa oqsilidagi
almashmaydigan aminokislotalar miqdori ham nazorat qilinadi.
7.1-jadval.
Har xil oqsillar tarkibidagi almashmaydigan oqsillar miqdori
(100 g oqsilda g hisobida)
Amino-
kislotalar
Sigir
suti
FAO
etaloni
Soya SHoli
Bug‘do
y
Makka-
jo‘xori
Arpa
No‘xat
Lizin
6,6
4,2
6,6
3,5
2,6
2,5
3,2
6,5
Triptofan
1,4
1,4
1,3
1,3
1,3
0,6
1,2
0,8
Metionin
2,4
2,2
1,4
2,9
1,7
2,1
1,7
1,4
Treonin
4,6
2,8
3,8
3,5
2,6
3,2
3,9
3,8
Valin
6,9
4,2
5,4
6,5
4,6
4,4
5,4
4,5
Leysin
9,9
4,8
7,9
8,0
6,9
11,2
7,2
6,5
Izoleysin
6,6
4,2
5,3
4,6
3,4
2,7
3,5
5,0
Fenilalanin
4,9
2,8
5,1
5,2
4,3
4,1
5,1
4,8
Bu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, boshqa o‘simliklarga qaraganda soya o‘simligi oqsili
almashmaydigan aminoislotalar miqdori bo‘yicha bir qator ustunlikga ega ekan.
Bu oqsilda faqatgina
metionin va triptofan miqdori biroz pastroq. No‘xat oqsili ham nisbatan yaxshi biologik bahoga ega, ammo
bug‘doy, makkajo‘xori, arpa oqsillari tarkibi FAO talablaridan anchagina uzoqda. Soya urug‘idan
olinadigan oqsilni aminokislota tarkibi FAO talablariga eng yaqin bo‘lganligi hamda soya urug‘ida oqsil
miqdori 35-40 % ga teng ekanligi uchun bu o‘simlik oziq-ovqat hamda ozuqa oqsili manbai sifatida keng
ishlatiladi. Dunyoda soyani eng ko‘p ekadigan mamlakat AqSH hisoblanadi. o‘zbekistonda ham bu
o‘simlikni o‘stirish zarurligi muhokama qilinib, Andijon viloyatida uni ekish boshlab yuborilgan. Ammo,
bu o‘simlikdan yuqori hosil olish uchun uni agrotexnikasini va boshqa bir qator muommolarni echishga
to‘g‘ri keladi.
Dunyoni ko‘pgina ilmiy laboratoriyalarida arpa urug‘i oqsilini oshirish, uni tarkibidagi
aminokislotalarni balansga keltirish yo‘lida seleksiya – genetika ishlari amalga oshirilmoqda. Arpani
donidan olinadigan oqsil tarkibida lizin aminokislotasi ko‘p bo‘lgan nav bilan chatishtirish asosida yangi
navlar yaratilgan. SHunigdek bug‘doy doni bo‘yicha ham shunga o‘xshagan ishlar amalga oshirilmoqda.
Bunday ishlar mamlakatimiz qishloq va suv xo‘jaligiga qarashli bir qator ilmiy laboratoriyalarda ham olib
borilmoqda. Biotexnologiya molekulyar biologiya fanlari yutuqlaridan foydalanib,
gen va xujayra
muxandisligi usullari asosida o‘simliklarni qimmatbaho genotiplarini yaratishga alohida e’tibor
berilmoqda.
Hayvonlar uchun ozuqa tayyorlashda asosan boshoqli o‘simliklardan foydalaniladi. SHuningdek, bu
maqsadda baliq uni, go‘sht suyak uni, go‘sht va sut sanoati qoldiqlaridan yog‘-moy kombinati
kunjararlaridan ham keng foydalaniladi. Baliq va suyak unlari hamda hayvonlarni boshqa chiqindilari
ozuqa oqsili uchun ishlatilayotganliklari uchun, ohirgi vaqtda ularni har tomonlama, to‘la
qonli
almashtiraoladigan yangi manbalar topish yo‘lida ilmiy izlanishlar tobora kuchayib bormoqda. Har xil
organizmlarni taqqoslab o‘rganish oqibatida, ko‘pgina mikroorganizmlardan foydalanish ham mumkin
ekanligi aniqlandi.
Maxsus tajribalar asosida mikrob oqsilini ozuqaviy hamda toksikologik xususiyatlari o‘rganib
chiqildi va natijada ba’zi – bir mikroorganizmlar oqsillari biologik xususiyatlari bo‘yicha hayvon yoki
o‘simlikdan olinadigan oqsillardan past emasligi isbotlandi (10-jadval).
Mikroorganizmlarni yana bir ustuvorlik tomoni bor u ham bo‘lsa tez oqsil massa hosil qilish
xususiyatidir. Maslan, 500 kg og‘irlikdagi soya pishib-etilish fazasida bir sutkada 40 kg gacha oqsil to‘play
olsa, shunday og‘irdikdagi buqa atigi 0,5-1,5 kg, achitqi zamburug‘ining 500 kg esa 1,5 t oqsil to‘plash
imkoniyatiga ega. Ozuqa oqsili manbai sifatida ko‘proq achitqi zamburug‘lari va bakteriyalar, mikroskopik
zamburug‘lar, bir xujayrali suv o‘tlari, o‘tli o‘simliklarni oqsil qismi ishlatiladi.
(10-jadval).
Ba’zi bir mikroorganizmlar oqsillarida almashinmaydigan aminokislotalar miqdori (100 g oqsilga
hisobida)
Amino-
kislotalar
Achitqilar
Bakteriyalar
Suv
o‘tlari
Zamburug‘lar Soya
kunjarasi
Etalon
FAO
Lizin
6-8
6-7
5-10
3-7
6,4
4,2
Triptofan
1-1,5
1-1,4
0,3-
2,1
1,4-2
1,4
1,4
Metionin
1-3
2-3
1,4-
2,5
2-3
1,3
2,9
Treonin
4-6
4-5
3-6
3-6
4,0
2,8
Valin
5-7
4-6
5-7
5-7
5,3
4,2
Leysin
6-9
5-11
6-10
6-9
7,7
4,8
Ikuleysin
4-6
5-7
3,5-7
3-6
5,3
4,2
Fenilalanin
3-5
3-4
3-5
3-6
5,0
2,8
Mikroorganizmlar ozuqa oqsili manbai sifatida o‘simlikhatto hayvon organizmlariga nisbatan bir
qator usutunlikga ega ekanligi aniqlangan. Eng avvalo mikroorganizmlarda oqsil miqdori juda ham baland
(60 % gacha quruq massa hisobida). Oqsil bilan birga mikroorganizmlar
bir qator boshqa eng muhim
moddalar, ya’ni oson so‘riluvchi karbon suvlar, to‘yinmagan yog‘ kislotalarini ko‘proq saqlovchi yog‘
moddalari, vitaminlar, mikro va makroelementlar sintez qilish xususiyatiga egadir. Mikroorganizmlar
asosida uncha katta bo‘lmagan maydonda sanoat ishlab-chiqarish bazasini tashkil etib, katta hajmda ozuqa
konsentratlari olish mumkin. Eng avvalo bunday texnologiya qishloq xo‘jaligi yoki sanoat chiqindilari
asosida tashkil qilinib, fasl yoki obi-havoga bog‘liqlik joyi yo‘q.
