Toshkent kimyo-texnologiya instituti «vinochilik texnologiyasi va sanoat uzumchiligi» fakulteti «biotexnologiya» kafedrasi

37-rasm Hujayradagi xromosoma 
Molekulyar biologiya eng muhim biologik makromolekulalarning turli shakllari va ularning 
evolyustiya formalarini o’rganadi. Bu fan eng avvalo nuklein kislotalarning, oqsillar va boshqa 
makromolekulalarning strukturasini, shuningdek eng muhim hujayra komponentlari xromosoma, yadro, 
plazmatik membrana, mitoxondriyalar, Golji kompleksi, lizosomalar, ribosomalarning strukturaviy 
tuzilishi bilan ularning bajaradigan funkstiyasi orasidagi bog’lanishni o’rganadi. 
Shunday qilib, molekulyar biologiya evolyustiya qanday borishini, uning mexanizmini ochib beradi, 
ya’ni jonli organizmlar uchun xos bo’lgan rivojlanish fenomenini ham molekulyar tekislikda oqsillar va 
nuklein kislotalarning o’zaro munosabati, reakstiyalari shaklida ifodalaydi. Molekulyar biologiyaning ilmiy 
tadqiqot ishlarida keng qo’llaniladigan metodlari va asboblari: elektron mikroskop, ultrastentrifuga, rentgen 
struktura analizi, xromotografiya, elektroforez, nishonlangan atomlar va xakazo. XX asrning ikkinchi-
yarmida ko’plab mamlakatlarda o’limga sababchi bo’lgan turli yuqumli kasalliklar (vabo, o’lat, chechak) 
yo’qotildi. Ammo keyingi vaqtda yuqumli kasalliklar kamaygan bo’lsa, rak, yurak qon tomir 
sistemalarining jarohatlanishi, moddalar almashinuvi kasalliklari, ruhiy va nasliy irsiy kasalliklar juda ham 
ko’paydi. Tirik sistemalarning strukturaviy tuzilishi va funkstiyasini mukammal o’rganilgandagina, 
kasalliklarning tabiatini to’g’ri aniqlanadi va davolanadi yoki kasalliklarni oldini olish mumkin. 
Molkulyar biologiyaga hissa qo’shgan olimlar va dastlabki ilmiy tadqiqrt ishlar. Shuni ta’kidlash 
kerakki, DNK molekulasi o’zida irsiy axborotni saklashi haqidagi dastlabki ma’lumot 1944 yilda O. Everi 
va uning xodimlari tomonidan aniqlangan. Molekulyar biologiyaning shakllanishida genetika, 
mikrobiologiya, virusologiya sohasidagi tadqiqotlar katta ahamiyatga ega bo’ldi. Shu bilan birga anik, 
fanlar - fizika, kimyo, matematika, kristallografiya va, ayniqsa, rentgen struktura taxlili bo’yicha erishilgan 
yutuqlar molekulyar biologiyaning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
38-rasm DNK ni umumiy ko’rinishi 

Molekulyar biologiya sohasidagi kashfiyotlarga ayrim oqsillarning strukturaviy tuzilishi va ular 
bajaradigan funkstiyasi bilan strukturasi o’rtasidagi bog’lanishning aniqlanishi M. Perutst, J. Kendryu, F. 
Senger, K. Anifensen, Yu. Ovchinnikov va boshkalar tomonidan o’rganilgan. Nuklein kislotalar va 
ribosomalarning tuzilishi hamda biologik funkstiyalari mexanizmlarning o’rganilishi J. Uotson, F. Krik, R. 
Xolli, N. A. Belozerskiy, A. Baevlar tomonidan, qaytar transkriptaza fermentining kashf etilishi X. Temin, 
D. Baltimorlar, genetik kodning ma’nosi ochib berilishi M. Nirenberg, S. Ochoalar tomonidan, oqsil 
biosintezining asosiy boskichlari F. Krik, F. Jakob, J. Mono, A. Spirinlar tomonidan va nuklein 
kislotalarning hosil bo’lish mexanizmlari aniqlanishi A. Korenberg, S. Ochoalar tomonidan, viruslarning 
strukturaviy tuzilishi va ular replikastiyasi mexanizmlari hamda genetik muhandislik metodlarining ishlab 
chiqilishi P. Berg, V. Arber, G. O. Smit, D. Natanelar tomonidan, genning sintezlanishi X. Korana 
tomonidan, prionlarning strukturaviy va funkstional xususiyatlari aniqlanishi S. Prusner tomonidan, odam 
genomining to’liq o’rganilishi va embrional o’q hujayralarining kashf etilishi M. Evene, J. Tompson, J. 
Bekkerlar tomonidan ilmiy aniqlanishi misol bo’la oladi. 
39-rasm Hujayrada oqsil biosintezi umumiy ko’rinishi 
O’zbekistonda Molekulyar biologiyaning rivojlanishi o’tgan asrning 60-yillariga to’g’ri keladi. 
Uning rivojlanishi biokimyo sohasidagi tadqiqotlar bilan chambarchas bog’liq. Molekulyar biologiya fan 
sifatida dastlab hozirgi O’zMUning biokimyo kafedrasida 1966 yildan o’qitila boshlandi (Yo. To’raqulov 
va shogurdlari tomonidan). 
Molekulyar biologiya soxasidagi ilmiy tadqiqot ishlari O’zbekiston Respublikasi FA Biokimyo 
instituti faoliyati bilan bog’liq. Bu sohada erishilgan yutuklarga olimlarimizdan Yo.X. To’rakulov, A.P. 
Ibragimov, T.S. Soatov, B. Toshmuhamedov, A.A. Abdukarimov, M.A. Raximov, Sh.I. Solihov, Sh.S. 
Azimova, T.Yu. Yusupov, O.T. Odilova va boshqalar katta hissa qo’shgan. Molekulyar biologiya qishloq 
xo’jaligida ko’p mahsulot beradigan zotlar va hosildor navlar olish maqsadida hayvon va o’simliklarning 
irsiy apparatni boshqarish va yo’naltirilgan o’zgarishlar hosil qilishda, mikrobiologiya sanoati biologik faol 
polipeptidlar, oqsillar va aminokislotalarni bakteriyalar yordamida sintezlashda, tibbiyot turli sohalari 
virusologiya, immunologiyaning nazariy asosi sifatida katta amaliy ahamiyatga ega. Hozirgi davrda 
molekulyar biologiya oldida xavfli o’smalar va irsiy kasalliklarning molekulyar muammolarini o’rganish, 
ularning oldini olish, katalitik reakstiyalar, gormonlar, zaharli va dorivor moddalar ta’sirining molekulyar 
mexanizmlarini aniqlash, xotira mexanizmi va nerv jarayonlari tabiatini aniqlash kabi muammolarni hal 

qilish vazifalari turibdi. Molekulyar biologiya biokimyo, biofizika, bioorganik kimyo va biotexnologiya 
bilan birga biologiyaning bitta umumiy yo’nalishi bo’lgan fizikkimyoviy biologiyaga kiradi. 
40-rasm hujayrada gen umumiy ko’rinishi 
Molekulyar biologiya rivojlanishing asosiy bosqichlari 
1. Romantik davr 1935-1944y.
Maks Delbryuk va Salvador Luriya nuklein kislota va oqsil kompleksi bo‘lgan faglar va viruslar 
reproduksiyasini o‘rganish bilan shug‘ullanganlar. 
1940y. Djordj Bidl va Eduard Tatum “Bir gen-bir ferment” degan gipotezani oldiga surgan. Ammo 
genning fizik-kimyoviy tabiatini o‘zlari xali bilishmas edi.
2. Ikkinchi romantik davr 1944-1953y.
DNKning genetik roli aniqlandi. 1953 y. DNKning ikkilamchi spiral modeli kashf etildi. Bu 
kashfiyotlari uchun Djeyms Uotson, Frensis Krik i Moris Uilkinslar Nobel mukofotiga sazovor bo‘lishdi. 
1951yilda CHargaff koidasining ochilishi. 
3. Dogmatik davr 1953-1962y.
Molekular biologiyaning markaziy dogmasi shakllandi : 
Genetik axborotni quyidagi yo‘nalishda boradi 
DNK→RNK→oqsil 
1962 y. geneticheskiy kod o‘qildi.
4. Akademik davr 1962 yildan xozirgi kunga qadar 1974 yilda gen-muxandislik davri deb 
belgilanadi.
Molekulyar biologiyaning fan tariqasida dunyoga kelishi Jeyms Uotson bilan Jeyms Krikning 
kashfiyotiga bog‘liq. Bu olimlar tomonidan DNK dezoksiribonuklein kislotasining modeli kashf etilgan, 
ya’ni DNK molekulasi qo‘sh spiral tuzilishga ega ekanligini isbot qildilar (1953).
1953 yilda Gamov (AQSH) genetik kod 3 ta nukleotid to‘plamdan (tripletlikoddan) tashkil topgan 
bo‘lishi kerak, degan g‘oyani ilgari surdi. Haqiqatan ham, bunda 4 xil nukleotid yordamida 64 ta 
kombinatsiya hosil qilish mumkin. 1961 yil boshlarida ingliz olimi Krik genetik kod muammosining 

matematik analiziga asoslanib, kod haqiqatda ham tripletli xarakterga ega, degan xulosaga kelgan. Triplet 
Krik ifodasiga ko‘ra kodon deb nomlangan. 
1-rasm nukleotidlar 
Nuklein kislotalar yangi biologik modda sifatida 1868yili shveysariyalik biolog Fridrix Misher 
tomonidan kashf etilgan.U yiringni tashkil qiladigan qon elementlari-leykotsitlar (“yiring hujayralari”) 
yadrosidan fosforga boy noma’lum birikmalar ajratib olib, unga nuklein nomini beradi. Bu birikma kislota 
xossasiga ega bo‘lganidan keyinroq nuklein kislota deb ataladigan bo‘lgan. Lekin uzoq vaqtgacha bu 
birikmalar biologlar e’tiborini jalb qilmaydi, hujayradagi ahamiyati o‘rganilmaydi va asosan ximiyaviy 
ob’ekt sifatida tadqiq qilib kelinadi. 1891 yili nemis olimi Kyossel bu moddani gidroliz qilib, u uch xil 
komponentdan: purin va pirimidinlar qatoriga kiradigan geterotsiklik azot asoslari, uglevod va fosfat 
kislotadan tashkil topganligini aniqlaydi. SHu olimning o‘zi nuklein kislotalarning ikki xili mavjud 
ekanligini ko‘rsatdi. Keyinroq ular tarkibiga kiradigan uglevod komponenti-pentozaning riboza yoki 
dezoksiriboza bo‘lishiga qarab, ribonuklein kislota (RNK) va dezoksiribonuklein kislota (DNK) nomini 
oldi.Undan ilgari nuklein kislotalarning birinchi xili olingan manbaiga qarab achitqi yoki sitoplazma 
nuklein kislota, ikkinchi xili buqoq bezi (timus) dan ajratib olingani uchun tomonuklein kislota yoki yadro 
nuklein kislotasi deb atalar edi. 
Nuklein kislotalarni gidroliz qilib, ular polimer birikma va monomerlari azot, ugled va monomerlari 
azot asosi, uglevod va ugled va fosfat kislotadan tashkil topgan nukleotidlar, binobarin, RNK-
ribozopolinukleotid va DNK-dezoksiribozopolunukleotid ekanligi tasdiqlandi. Ammo 1950-yillargacha 
nuklein kislota molekulasi to‘rt xil nukleotidlarning tartibli takrorlanishi-tetranukleotidlardan iborat, degan 
fikr qabul qilingan edi. Bu tushunchaning notog‘ri ekanligini turli manbalardan ajratib olingan DNK 
molekulalarining nukleotil tarkibini sinchiklab o‘rganib, ular orasida katta farq mavjud ekanligini aniqlagan 
amerika olimi E.CHargaff isbotladi. Nuklein kislotalarning aniq tuzilishi 50-yillardan keyin, ularning 
biologik funksiyasi, biosintezi va boshqa xossalarini tadqiq etish jarayonidagina to‘la tushunila boshlandi, 
hozirgi kunda ham bu ishlar davom etadi. Nuklein kislotalarning hujayra ichida tarqalishi va biologik 
roli xaqida muhim ma’lumotlar ham sitologiyaning ayrim usuli –sitoximiya yordamida va klassik 
genetikada xromosoma nazariyasi o‘rnatilishi bilan to‘plana borib, bu yo‘nalishda 40-yillarda ulug‘ 
kashfiyotga olib keldi. 
Yigirmanchi yillarning oxirida hujayra yadrosidagi xromosomada dezoksiribonuklein kislota ko‘p 
miqdorda topilishiga chuqur e’tibor bera boshlandi. Avvalo gistoximiyaviy fyolgen reaksiyasi (fuksin 
sulbfit kislota bilan qizil rang hosil qilish)dan foydalanib, DNK xromosomalarda, RNK sitoplazmada 
joylanishi aniqlandi. Xuddi shu yillar irsiy belgilarning nasldan-naslga o‘tishi xromosomalarda joylashgan 
genlarga bog‘liq ekanligini tasdiqlovchi faktlar irsiyatning xromosoma nazariyasi uzil-kesil qabul 
qilinishiga olib keladi. SHuning bilan birga genlar fermentlarni idora qilishi, ya’ni bioximiyaviy 
jarayonlarni boshqarishi haqida ko‘lab ma’lumotlar to‘plana boshlandi. Mana shu yillar ingliz olimi Fred 
Griffits pnevmokokklarning kasallik qo‘zg‘atmaydigan turi hujayralarni ularning kasallik qo‘zg‘atadigan , 
lekin qaynatish yo‘li bilan o‘ldirilgan, ya’ni kasallik qo‘zg‘atish qobiliyatini yo‘qotgan hujayralari bilan 
qo‘shib kalamush tanasiga kirgizilsa, kasallik paydo bo‘lishini kuzatdi. Bu tajriba bakteriyaning bir turiga 
xos xususiyat (kasallikni qo‘zg‘atish) uning nobud qilingan hujayrasidan ikkinchi turiga o‘tib, uning tirik 
hujayralarni o‘zgartirishini tasdiqladi. Bu hodisa mikroblar transformatsiyasi deb atalib, nobud qilingan 

hujayrada tirik hujayrani o‘zgartira oladigan qandaydir omil (transformatsiya chaqiruvchi faktor) mavjud. 
Degan xulosa tug‘ilishiga sabab bo‘ladi. 
Bu faraz keng tadqiqot qilinib kelsa ham, transformirlovchi agentning ximiyaviy tabiati deyarli yana 
10 yilgacha noma’lum bo‘lib qoldi. Faraz etilgan faktorni tozalash va uning ximiyaviy tabiatini aniqlash 
ustida olib borilgan tadqiqotlar 1944 yil ulug‘ kashfiyotga olib keldi.Mana shu yili amerikalik olim Everi 
o‘zining kasbdoshlari Mak Leod va Mak Kartilar bilan 10 yillik ishlari yakunini e’lon qildi. Bu mashhur 
maqolada pnevmokokklarning bir turini ikkinchi turga aylantiradigan modda DNK ekanligi haqida xabar 
berildi.Demak, DNK belgini tashuvchi malekula,chunki nobud qilingan pnevmokokklarning kasallik
qo‘zg‘atish xususiyati DNK molekulasiga va DNK ta’sirida bu xususiyat tirik, lekin kasallik qo‘zg‘atish 
xususiyatida mahrum bakteriyalarga uzatiladi va hujayra ko‘payganda nasldan-naslga o‘tadi.SHubhasiz bu 
kashfiyot tufayli molekulyar biologiya poydevoriga salmoqli xissa qo‘shdi. Bu yillar asosiy tadqiqotlar 
bakteriyalar, viruslar o‘tkazilib, ular irsiy xossasining saqlanishi, ko‘chirilishi,transorfmatsiyasining 
molekulyar mexanizmini aniqlashda qator-qator muhim kashfiyotlarga olib keldi.1941 yilda “ bir gen-bir 
oqsil”formulasi fanda umumiy qoida sifatida qabul qilinadi. Bidl va Tatum kashf etgan bu qoidaning 
ma’nosi genlar oqsil (ferment)lar sitezini idora qilishi prinsipini aniqlab berishdadir. Bakteriyalarni 
emiruvchi, ya’ni bakteriofag deb ataluvchi eng mayda mikroorganizmlarning irsiy materiali ham DNK 
ekanligi isbotlandi. 
DNK molekulasining ximiyaviy tarkibini o‘rganish ham yangi muhim bosqichga ko‘tarildi.DNK 
tarkibiga kiradigan to‘rt xil nukleotidni turli organizmlardan ajratib olingan DNK molekulalarida tekshirish 
azot asoslari adenin (A), guanin (G, G), sitozin (S,S) va timin (T)ma’lum nisbatda muayyan bo‘lishini 
tasdiqladi.Kashfiyot amerika olimi E.CHargaff nomi bilan bog‘liq bo‘lganidan bu nisbiy munosabatlar
CHargaff qoidasi deb ataladi. Odatda DNK molekulasida purin va pirimidin asoslarining bir-biriga nisbati 
hamma organizmlarda ham qat’iy va 1 ga teng. Demak,molekulada purin asoslari (A,G) ning jami pirimidin 
asoslari ( S,T )ning jamiga teng, ya’ni ularning nisbati 1 ga teng: 
A =1; G =1. 
T C 
Demak, DNKning nukleotid taokibi ikkita nukleotidning qo‘sh:A bilan T,G bilan S ning birga kelishi 
bilan belgilanadi. Bu qo‘sh nukleotidlar molekulada turli nisbatda bo‘lganidan ba’zan DNKda AT, boshqa 
holda GS ko‘proq bo‘lishi mumkin. Bu munosabatlarni aniqlash DNKning tarkibiga qarab turlarni 
fiologenetik xarakterlash imkoniyatini beradi. Rus akademigiA.N.Belozerskiy juda ko‘p bakteriyalar, 
suvo‘tlar, yuksak o‘simliklar va hayvonlar nuklein kislotalarning nukleotid tarkibini tekshirib DNK ning 
nukleotid tarkibi organizmlar evalyusion sistemasining xarakteristikasidan biri bo‘lib xizmat qilishi 
mumkin ekanligini ko‘rsatdi. 
To‘plangan ma’lumotlar DNK ning polimer zanjiridagi genetik axborot to‘rt monomerlar 
zvenolarining birin-ketin kelish tartibida yozilgan, degan konsepsiyani ifodalash imkonini berdi. Bu 
vaqtgacha DNK molekulasining dastlabki rentgenogrammalari ingliz olimlari M.Uilkins va R.Franklin 
tomonidan olingan edi. Jadallik bilan olib borilgan tadqiqotlar 1953 yili Dj. Uotson va F. Krik tomonidan 
DNK qo‘sh spiralli modelining yaratilishi bilan yakunlandi. 
DNK molekulasining o‘z-o‘zidan ko‘payish g‘oyasi uning molekulasining qo‘sh spiralli modelidan 
kelib chiqishi tabiiy edi. Bu jarayon replikatsiya, ya’ni nusxa ko‘chirish deb ataladi. Va tabiiy shariotda eng 
sodda bajarilishini viruslarda kuzatish qulay. Replikatsiyani bajaruvchi ferment DNK –polimeraza 1957yili 
A.Kornberg tomonidan kashf etilib,keyinroq u shu fermentdan foydalanib, DNK molekulasini saqlovchi 
tirik mavjudot-virusni jaxonda birinchi bo‘lib sun’iy ravishda sintez qilishga muyassar bo‘ldi. 
1950-yillarda oqsil sintezi ribosomalarda bajarilishi tasdiqlandi. Lekin DNK dan axborotni 
ribosomalarga ko‘chiradigan vositachi(informatsion RNK) mavjud degan tushuncha faqat 1961 yili 
F.Jakob vaJ.Mono tomonidan bayon qilingan. 
Nuklein kislotalar funksiyasini o‘rganishdagi asosiy bosqichlardan biri axborotning DNK da yozilish 
usuli va uni oqsil strukturasiga uzatish prinsipi ya’ni genetik kodni rasshifrovka qilish bo‘ldi. Bu 
kashfiyotgacha RNK ning uch xili: informatsion, ya’ni matritsa RNK si (m-RNK), ribosoma RNKsi (r-
RNK) va transport RNKsi (t-RNK) mavjud ekanligi ular oqsil sintezida ishtirok etishi aniqlangan. 

Genetik kodning mazmuni shundan iboratki, oqsil molekulasidagi har bir aminokislotaga uchta
nukleotiddan iborat triplet muvofiq keladi. Oqsil sintezi ribosomalarda kechar ekan, ularga birikkan 
matritsa RNKsi (m-RNK) da tegishli aminokislotaga muvofiq kodon ribosomaga aktivlangan 
aminokislotani tashuvchi transport RNKsi (t-RNK) ning antikodoni bilan vaqtincha bog‘lanib,har bir 
aminokislotani DNK da yozilgan axborot RNK vositasida realizatsiya qilinadi. Axborot oqimining DNK-
RNK-oqsil yo‘nalishida uzatilishi molekulyar biologiyaning asosiy postulatidir. 
Genetik kod etilishi bilan nuklein kislotalarning tuzilishi va funksiyasini o‘rganishda yangi bosqich 
ochiladi: DNK molekulasi hujayrada spetsifik fermentlar-endonukleazalar, restriktazalar tomonidan 
maxsus joylarida uzilishi, ulanishi turli modifikatsiyalarga duchor bo‘lishi, RNK matritsasida DNK 
sintezlanish fenomeni9teskari transkripsiya) va uning fermenti aniqlanadi. Mana shunday mexanizmlardan 
foydalanib 1972 yili P.Berg bir-biridan farq qiladigan ikkita viruslar DNKsini hujayradan tashqarida 
ulashga erishadi. SHuning bilan turli organizmlarning genetik materiali ya’ni ular DNK molekulalarining 
ma’lum fragmentlarini ulash, chatishtirish (rekombinatsiya) orqali yangi, sun’iy organizmlarni yaratish 
imkonini beradigan ajoyib soha- genetika injenerligi paydo bo‘ldi.genetika injenerligining asosiy quroli 
restriktazalar juda ham spetsifik fermentlardir.DNK fragmentlarini olish uchun restriksion 
endonukleazalardan, ularni ulash uchun DNK-ligazalardan foydalaniladi. Irsiy belgilarni tashuvchi bunday 
rekombinirlangan DNK ni hujayraga kiritib yot axborotni amalga oshirish, replikatsiya,transkripsiya, oqsil 
sintezini ta’minlash usullari ishlab chiqildi. YOt organizmlarda, masalan, bakteriyalarda hayvonlar tegishli 
genlarning o‘qilishi (ekspressiyasi) ni ta’minlaydigan sistemalarni tuzish, tayinlangan belgilarga ega tirik 
organizmlar yaratish imkonini tug‘dirdi. Tez orada bunday imkoniyatlar biotexnologiyada amalga oshirila 
boshlandi. Odatda hayvonlar organizmida va odamlarda sintezlanadigan xilma-xil oqsillarni biosintez 
qilish qobiliyatiga ega mikroblar olindi, xususan rekombinirlangan genlardan foydalanib odam uchun zarur 
gormonlar va fermentlar – insulin, o‘sish gormoni, interferon va boshqalar olina boshlandi. Bu soha keng 
miqyosda shiddatli rivojlanmoqda. 
Azot asoslari-purinlar va pirimidinlar. RNK va DNK tarkibiga kiradigan azot asoslari-
purinlar-adenin (A) va guanin (G,Г) va pirimidinlar-sitozin (S,С), Timin (T) va uratsil (U,У) dir. 
41-rasm DNK umumiy ko’rinishi 

Genetik jarayonlarning molekulyar mexanizmi. DNK biosintezi-genlar replikatsiyasi, ya’ni 
organizm belgilarining yuzaga chiqishidir. Geteropolimer bo‘lgan informatsion makromolekulalar genetik 
informatsiyani o‘zining birlamchi strukturalarida saqlaydi va tashiydi.DNK molekulasida nukleotidlar 
izchil joylashgan bu informatsiya replikatsiya ham transkripsiyada amalga oshadi. Genetik 
informatsiyaning realizatsiya qilinishi DNK molekulasida nukleotidlar tartibi shaklida yozilgan buyruq 
(ko‘rsatma)ni oqsil molekulasi sintezida aminokislotalar tartibga aylantirishdan iborat.Informatsiya oqimi 
quyidagi yo‘nalishda kechadi: 
DNK→ RNK→ oqsil→ hujayra→ organizm 
42-rasm riplikatsiya jarayoni 
DNK biosintezi yarim konservativ sintez deb ataladi, chunki har bir bola DNK da faqat bitta ona 
zanjir saqlanadi.Olingan natijalar replikatsiyaning konservativ usulini to‘la inkor qiladi, chunki aks holda, 
bir bola DNK si ikkala boshlang‘ich zanjirni tutishi, boshqasi esa ikkita yangi sintezlangan zanjirdan iborat 
bo‘lishi kerak.Uning isboti quyidagi misoldan oson ko‘riladi. 
43-rasm DNK biosintezi 
RNK. Bajaradigan funksiyasiga qarab, RNK lar asosan uch sinfga bo‘linadi: messenjer (elchi)-
informatsion RNK (m-RNK), ribosomol RNK (r-RNK) va transport (tanishuvchi) RNK (t-RNK). Ular xam 
ikkilamchi va uchlamchi strukturaga ega. Viruslar RNK si m-RNK ga juda o‘xshash bo‘ladi. 
Ichak tayoqchasida RNK sining tiplari quyidagi nisbatda bo‘ladi: m-RNK~2, t-RNK~16% va r-
RNK~82%. 

44-rasm RNK struktura ko’rinishi 
Transkripsiya jarayoni. Genlar transkripsiyasi RNK xosil bo‘lishiga olib keladi. RNK ning xamma 
turlari xam yadroda sintezlanadi. DNK matritsasida kechadigan xamma sintezlar DNK da yozilgan 
axborotga muvofiq amalga oshadi. RNK ning barcha turlari t-RNK, r-RNK va m-RNK sintezlanishida, 
DNK asoslarning tartibi RNK asoslari tartibini belgilaydi. 
45-rasm transkripsiya 
Oqsillarning biosintezi. Oqsillar biosintezi bioximiya tarixida eng muhim muammolardan biri bo‘lib 
kelgan. Bugungi kunda biz bu muammo haqida ko‘p ma’lumotlarga egamiz lekin hozircha to‘plangan 
axborot bu sohada bilishi kerak bo‘lgan narsalarning ozgina qismini qoplashi mumkin: oqsil sintezi 
biosintez jarayonlari orasida eng murakkabi bo‘lsa kerak, uning ayrim bosqichlarida polipeptid zanjir 
initsiatsiyasi , uzayishi, tamomlanishi va oqsillarning etishishida yuzga yaqin fermentlar, maxsus oqsil 

faktorlar, umuman 200 yaqin makromolekulalar ishtirok etadi. Bu makromolekulalarning ko‘pi 
ribosomalar uch o‘lchovli murakkab strukturasining tashkiliy qismlaridir. 
Oqsil sintez m-RNK ni dekodirlash, ya’ni RNK molekulasida to‘rt xil asoslarning izchil kelishi 
yozilgan axborotning 20 xil aminokislotalarning oqsil molekulasida izchil kelish tiliga 
o‘tkazilishidir.SHuning uchun ham bu jarayon translyasiya (tarjima qilish) deyiladi. 
46-rasm Oqsil biosintezi 
Translyasiya . Oqsil sintezining bosqichlari. Bu jarayon asosan 5 bosqichda o‘tadi. 
Aminokislotalarning ATR yordamida aktivlanishi va tegishli transport RNK ga ko‘chirilishi oqsil biosintezi 
uchun energetik asos yaratadi. 
Bu ikki jaryon uzluksiz bog‘langan bo‘lib bitta enzim E-spetsifik aminoatsil-t-RNK –sintezi ta’sirida 
kechadi. Frensis Krik bu jarayonda t-RNK adaptorlik rolini o‘ynashini aniqladi. 
47-rasm tranlyatsiya 
3.Gen muxandisligining paydo bo‘lishi. Gen muhandisligining kelib chiqishi molekulyar 
biologiyaning taraqqiyoti bilan bog‘liq. Bu sohada olib borilgan so‘nggi yillardagi tadqiqotlar hujayraning 
tuzilishi va vazifalarini izohlashdan o‘tib, ularda kechadigan jarayonlarning molekulyar mexanizmlarini 
organellalar darajasida aniqlash imkonini beradi. 

Genetik axborotning bir tomonlama sxemasini ifodalovchi DNK→RNK→oqsil tartibi molekulyar 
biologiyaning asosiy aqidasi hisoblanadi Bu sxemaning asosiy holati ichak tayoqchasi bakteriyasi
Esherichia coli uchun ko‘rsatib berilgan bo‘lib, u haqiqiy yadrosi bo‘lmaydigan prokariot organizm 
hisoblanadi. Biroq sxemaning mantiqiyligi va soddaligi uni barcha tirik mavjudotlar, jumladan, yadroga 
ega eukariot organizmlar: odam va hayvonlar uchun ham qo‘llash mumkin, degan fikrga olib kelgan. Bu 
ro‘yxatga mezokariotlar (Mezokaryotes), zamburug‘lar (fungi), o‘simliklar (planta) va hayvonlar 
(animalea) kiritilgan.
2-ilova
Mavzu bo‘yicha nazorat savollari.
1. Molekulyar biologiya xaqida nimalar bilasiz?
2. Molekulyar biologiyaga xissa qo’shgan jaxon va o’zbek olimlari xaqida nimalarbilasiz?
3. Genetika, genomika tushinchalariga tavsid bering
4 Hujayrada biosintez jarayonini rasmlar ko’rinishida tavsiflab bering? 
5. Genetikani xozirgi kundagi dolzarb muammolari nimalardan iborat
3-ilova
Mavzu bo‘yicha foydalanilgan adabiyotlar.
1. Mirxamidova R., Vaxobov A.X., Davronov Q., Tursunboeva G.S. Mikrobiologiya va 
biotexnologiya asoslari. Darslik.Ilm ziyo.Toshkent-2014. 336 b. 
2. С.И.Колесников. Обшая биология. Учебного пособия. Москва. 2020 г. Стр 287.
3. Н.В.Чебишев. Биология. Учебник для студентов высших учебник заведений. 2016 г. Стр. 
640. 

Download 4,48 Mb.