FERMENTLI OZUQA PREPARATLARI
Zamonaviy biotexnologiyaning yo‘nalishlaridan biri- mikroorganizmlarni o‘stirish asosida ferment
preparatlari ishlab chiqarishdir. CHunki ular qishloq xo‘jaligida hayvonlarga ozuqalar tayyorlashda
ozuqalarga qo‘shimchalar sifatida va hayvonlarniba’zi-bir xastaliklardan davolashda ham ishlatilishi
mumkin (oshqozon-ichak va parazitar kasalliklarni oldini olish va davolash maqsadida fermentlardan
foydalaniladi).
Qishloq xo‘jalik hayvonlari ozuqasini asosi o‘simlik mahsulotlari (don, silos, hashak, somon va h.k)
juda ko‘p miqdorda qiyin hazm bo‘ladigan moddalar – klechatka, lignin, gemitsellyuloza saqlaydilar. Hatto
kavsh qaytaruvchilar ham ularni oshqozon oldi qismida (rubso‘) faol sellyuloza parchalaydigan
mikroorganizmlar to‘plangan bo‘lishiga qaramasdan, klechatka 40-65% parchalanadi xolos. o‘simlik
oqsillari ham to‘ligicha parchalanmaydi (60-80%), lipidlar (60-70%), kraxmal va polifruktozidlar (70-
80%), pektin moddalarham juda kam miqdorda parchalanadilar xolos.
Mikroorganizmlar (yordamida) ishtirokida ferment preparatlari ishlab chiqarish ushbu kitobda
maxsus bob sifatida batafsil yoritilgan. SHuning uchun ham quyida biz qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan
fermentlardan foydalanish usullari to‘g‘risida fikr yuritamiz xolos.
O‘simliklardan tayyorlangan ozuqani organizmda so‘rilishini va ishlatish samaradorligini oshirish
maqsadida, qishloq xo‘jalik hayvonlari ozuqa ratsionlariga 0,1-1,5 % hisobidan mikroorganizmlardan
olingan gidrolitik fermentlar preparatlari aralashtirib ishlatiladi. Mikrob ferment preparatlari odatda
bakteriyalardan yoki mikroskopik zamburug‘lardan olinadi. Bakteriyalarni ba’zi bir turlari (masalan
Bac.subtilis) gidrolitik fermentlarni ozuqa muhitiga chiqaradilar (sekretsiya), shuning uchun ham ularni
fermentlarini kultural suyuqlikni quyultirish va mahsus uskunalarda quritish orqali tayyorlanadi. Agar
ferment manbai bo‘lib mikroskopik zamburug‘lar (Aspergillus, Trichoderma, Fusarium)bo‘lsa, ularni
quruq ozuqa muhitida yuzaki ekilib, ferment preparatlari o‘sib chiqqan mikroorganizmni yig‘ib olib
quritish orqali tayyorlanadi. Tozalangan fermentlar esa mikroorganizmlar xujayralaridan ekstraksiya qilib
olish va etanol yoki boshqa organik erituvchilar (izopropanol, atseton va x.k.) yordamida cho‘ktirib,
quritish orqali tayyorlanadi.
Yirik shohli hayvonlarni ozuqa vatsionida ko‘proq kletchatka, pentozanlar, pektin moddalariga boy
bo‘lgan mahsulotlar ishlatiladi. Ular mollarni halqumidagi mikroorganizmlar yordamida sekin
parchalanadilar va boshqa ozuqa moddalarini organizmga so‘rilishini pasaytiradilar. Bu moddalarni
so‘rilishi ozuqa ratsioniga tegishli ferment preparatlarini qo‘shib ishlatilganda tezlashadi.
14-jadval.
Qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan eng muhim ferment preparatlar
Preparatning nomi
Ishlatilish sohasi
Amilosubtilin GZX
qishloq xo‘jalik hayvonlari va parrandalar ozuqa ratsioniga
qo‘shimcha, fermentativ gidrolizatlar tayyorlash; oshqozon va parazitar
kasalliklarni oldini olish va davolash
Protosubtilin GZX
qishloq xo‘jalik hayvonlari, parrandalar, baliqlar ratsioniga
qo‘shimcha; fermentativ gidrolizatlar tayyorlash; oshqozon va parazitar
kasalliklarni oldini olish va davolash
Glyukovamorin Px
Buzoqlar, qo‘zilar, cho‘chqa bolalari ozuqasiga qo‘shimcha, kartoshka,
dukkakli o‘simliklar, somon va boshqa o‘simliklarni siloslash;
Glyukovamorin P10x
Yirik shoxli hayvonlar va cho‘chqa bolalarini ozuqa ratsioniga
qo‘shimcha;
Pektofoetidin Gzx
qishloq xo‘jalik hayvonlari va parrandalarni oziqa ratsioniga
qo‘shimcha, o‘simliklardan silos tayyorlash.
Pektofoetidin P10x
Achitqi zamburuglarini gidrolizlash
Amilorizin Pzx
Buzoqlar va cho‘chqa bolalarini ozuqa ratsioniga qo‘shimcha;
kartoshkadan silos tayyorlash
Drojelitin Gzx
Ferment gidrolizati tayyorlash
Selloviridin Gzx
Yirik shoxli hayvonlar va parrandalar ozuqa ratsioniga qo‘shimcha;
o‘simlik chiqindilari gidrolizi. o‘simliklardan silos tayyorlash
Glikozidaza Gzx
qishloq xo‘jalik hayvonlari va parrandalar ozuqa ratsioniga
qo‘shimcha; ferment gidrolizatlari tayyorlash.
Lizosubtilin G 10x
Ferment gidrolizatlari tayyorlash; yirik shoxli hayvonlarni parazitar
kasalliklarini oldini olish va davolash
Protezim Gzx
CHo‘chqalar va parrandalar ratsioniga qo‘shimcha
Lizotsellyulozin G 10x
Achitqi zamburug‘lari biomassini va o‘sislik mahsulotlarni gidroliz
qilish; parrandalar ozuqa ratsioniga qo‘shimcha
Lizogrizein G10 x
Achitqi zamburug‘lariva o‘simlik chiqindilarni gidroliz qilish
Maltavamorin G10x
o‘simlik chiqindilarini gidroliz qilish
Sellolignorin Px
o‘simlik chiqindilarini gidroliz qilish; somon va dukkakli o‘simliklar
o‘tlaridan silos tayyorlash
Sellokandin Gzx
o‘simlik chiqindilarini gidroliz qilish; somon va dukkakli o‘simliklarni
Lizotsim Gzx
qishloq xo‘jalik hayvonlari va parrandalar ozuqa ratsioniga
qo‘shimcha; parazitar kasalliklarni oldini olish va davolash
Izoh: P-yuzaki, quruq ozuqa muhitida ekilib, olingan fermetlar (P-poverxnostnost); G-suyuq ozuqa
muhitida, fermentlarda ekib olingan fermentlar. 3 yoki 10-raqamlari fermentlarni tozalik koeffitsent (3-
quruq ferment preparati; 10-tozalangan ferment preparati) lari.
Bunday hollarda nafaqat hayvonlarni umumiy mahsuldorligi oshadi, shuning bilan birga hayvon
mahsulotlarini bitta birligi uchun sarf bo‘ladigan ozuqa miqdori ham 8-10% ga kamayadi.
Ferment preparatlaridan foydalanish ayniqsa qishloq-xo‘jalik hayvonlarini bolalarini oziqlantirishda
ishlatilganda katta samara beradi. Ma’lumki, buzoqlarda xalqum 2-3 oylikda paydo bo‘ladi, shuning uchun
ham yoshroq buzoqlar qattiq ozuqa mahsulotlarini (somon, tikon, o‘tlar) hazm qilishga qiynaladilar.
SHuning uchun ham sutni o‘simlik ozuqasi bilan almashtirilganda buzoqlarni ratsioniga pektofaoetidin Gzx
(pektin parchalaydigan ferment), amilosubtilin gzx (kraxma parchalovchi fermenti), protosubtillin g3x (oqil
parchalovchi ferment) qo‘shib ishlatilganda buzoqlar sog‘lom o‘sib, tez yitiladi.
CHo‘chqa bolalarida (sut emadiganlarida), oshqozon ichak yo‘llarini ferment tizimi, ular 3-4 oylik
bo‘lgandagina me’yorida ishlay boshlaydi, shuning uchun ham yosh cho‘chqa bolalari ratsioniga ferment
preparatlari aralashtirib ishlatish tavsiya etiladi. Ko‘proq protezim g3 x preparati ishlatiladi. qo‘zilarni
oziqlanishi yaxshi bo‘lishi uchun ularni ozuqa ratsioniga glyukavamorin Px va omillorizin Px qo‘shib
ishlatish itavsiya etilgan va bunda qo‘zilarini og‘irligi 11-15% ga oshganligi kuzatilgan.
Parrandalarni oziqlantiruvchi bezlari, kletchatka va pektin moddalarini parchalovchi fermentlar
ishlab chiqarmaydilar, ularni ichagidagi mikroflora esa unchalik ko‘p emas, shuning uchun ham ularni
ozuqa ratsioniga pektin oqsil, sellyuloza – kletchatkalarni parchalaydigan fermentlarni qo‘yib ishlatish
tavsiya etilgan. Ferment ishlatilgan tovuq fermalarida tuhum qo‘yish 5% ga, broylerlarni semirishi 7-15%
ga oshganligi va mahsulot birligini hisobga olganda ozuqa miqdori 4-7% ga kamayganligi kuzatilgan.
Ferment preparatlari baliq boqishga ham qo‘l keladi. Baliqlarni ozuqa ratsioniga protosubtillin G3x,
amilosubtillin G3x, pektavamorin Px preparatlaridan 0,1- 0,15% miqdorda qo‘shib ishlatilganda oqsil
moddalarni va ozuqa tarkibidagi boshqa biopolimerlarni so‘rilishi yaxshilanadi.
SHuningdek, ferment preparatlari ozuqa ishlab-chiqarishda, ko‘proq makkajo‘xori, somon, yong‘oq
va boshqa o‘simliklardan silos tayyorlashda ham keng ishlatiladi. Fermentlar qo‘shilib tayyorlangan silosni
ozuqa birligi 15-18% oshganligi kuzatilgan.
Somon tarkibida katta miqdorda qiyin so‘riladigan moddalar (-sellyuloza, ksilan, lignin) va juda ham
kam miqdorda oqsil bo‘ladi. Somonda sut achituvchi bakteriyalarni rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan
eruvchan karbonsuvlar deyarli yo‘q. SHuning uchun ham somondan silos tayyorlashda selloviridin G3 x,
sellolignorin Px, sellokandin G3x, pektavamorin Px ishlatish tavsiya etiladi. Bu fermentlarni ta’sirida
siloslanadigan massada karbon suvlarni miqdori ko‘payadi, ularni iste’mol qilib, riojlangan
mikroorganizmlar hisobidan oqsil miqdori 50 % gacha ortadi.
Somon konsetrtlari tayyorlash uchun Rossiyada ikki xil ferment preparatlari: pektofoetidin G3x va
glyukavamorin Pxni aralashmalaridan foydalaniladi. Bu fermentlar polisaxarijlarni parchalanishini
ta’minlab beradilar. Keyin parchalangan mahsulotda achitqi zamburug‘lari o‘stiriladi. Achitqi
zamburug‘larini yaxshi o‘sib, rivojlanishini ta’minlash uchun konsetratga melassa, mochevina kalsiy
monofosfat, osh tuzi hamda erakli miqdorda suv quyiladi. Mana shunday usulda tayyorlangan ozuqa silosga
o‘xshasada, ozuqa bahosi bo‘yicha yaxshi bedadan kam bo‘lmaydi.
Solon konsentratlari granula holida olinishi mumkin va ozuqa xususiyatini bir yil mobaynida
buzilmasdan saqlab turaoladi. Bunday ozuqadagi kletchatkani so‘rilishi 75-80% oshib, undagi oqsil
miqdori quruq massaga nisbatan 10-12% ni tashkil etadi.
Ferment preparatlari buzoqlar uchun tabiiy sutni o‘rnini bosadigan mahsulot tayyorlashda ham
ishlatiladi.Buning uchun ozuqa achitqisi fermentativ gidroliz qilinadi, bunda achitqi xujayra qobig‘i yorilib,
mikrob biomassasi oson so‘riladigan formaga o‘tadi, eruvchan karbonsuvlarni, almashmaydigan
aminokislotalar va yog‘ kislotalarini miqdori oshadi.
Bu texnologiyada pektofoetidin G3x, drojjelitin G3x, mizosubtillin 10x lardan foydalaniladi.
Mikrob fermentlari veterinariyada, qishloq xo‘jalik hayvonlari va parrandalarni ba’zi bir
kasalliklarini davolash va diagnostika qilish uchun ham ishlatiladi. Masalan, xujayra qobig‘ini
buzaoladigan va lizis qilish imkoniyatlariga ega bo‘lgan ferment preparatlari hayvonlarning bakterial va
boshqa kasalliklarini parrandalarda (solmonelez va populloro, qoramollarda endometritlar va x.k.). Bu
maqsad uchun sanoatda ishlab chiqariladigan fermentlar: lizotsim G3x, glikozidaza G3x, lizosubtilin g 10
x, maltavamorin g 10 x, drojjelitin G3 x lar ishlatiladi.
Amilosubtillin G3x va prosubtillin G3x hayvonlarni oshqozon – ichak yo‘lidagi bakteriyalarni
reduksion xususiyatlariga, infuzoriylarni soniga va ularni xarakatlanishiga, sellyuloza va boshqa qiyin
parchalanadigan karbonsuvlarni so‘rilishiga ta’sir ko‘rsatishini e’tiborga olib, ularni hayvonlarni oshqozon
– ichak kasalliklarini davolash va bu kasalliklarni oldini olish uchun ishlatiladi. Bu ferment preparatlari
shuningdek, gelmintlarni urug‘ini qobig‘ini parchalash xususiyatiga ham egadirlar.
Mikrob ferment preparatlarini ishlab-chiqarishdan tashqari oshqozon – ichak yo‘lidagi simbiozda
yashovchi tirik mikroorganizmlar asosida biopreparatlar tayyorlash texnologiyasi ham yaratilgan. Bu
mikroorganizmlar o‘zlaridan har xil vitaminlar, almashmaydigan aminokislotalar, antibiotiklar, gormonal
xususiyatga ega bo‘lgan moddalar sintez qilib chiqaradilar va shu orqali ovqat xazm bo‘lish, hayvonlar
xujayralarida sintez bo‘laolmaydigan moddalar sintezi jarayonlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, hayvonlarni
yuqumli mikroblardan himoya qiladilar. CHorvachilikda keng ishlatiladigan mana shunday preparatlardan
propiovit (propion achituvchi bakteriyalar) va propiatsid (atsidofil bakteriyalar) hamda azotsid
(azotobakterlar) larni misol qilib ko‘rsatish mumkin.
Propiovit - qumrangli poroshok, 1g preparat 4-6 mlrd. bakteriya va 80-100 mkg V12 vitamini
saqlaydi. Buzoqlarda, cho‘chqa bolalari va jo‘jalarda oshqozon – ichak kasalliklarini davolashda ishlatiladi.
Propiovitdan foydalanganda hayvonlarni rivojlanishi me’yoriga tushib, ularni yuqumli kasalliklarga
chidamliligi oshadi.
Propitsid va azototsid – hayvonlarni oshqozon – ichak yo‘lida kerakli biotsenoz hosil bo‘lishiga
xizmat qiladi, ayniqsa disbakterioz kasalliklariga qarshi samarali biopreparatlardir.
Bakteriallar va viruslar chaqiradigan oshqozon – ichak kasalliklariga qarshi ishlatiladigan bakterial
preparatlar quyidagilar asosida tayyorlanadi: Bac.subtilis, licheniformis, mucilaginosis. Bu turga mansub
bakteriyalar fermentlar, vitaminlar, antibiotiklar. Gormonlar sintez qilish imkoniyatiga egadirlar.
Qishloq xo‘jalik biotexnologiyasi sohasida faoliyat ko‘rsatadigan olimlar va mutaxassislar oldilariga
qo‘yilgan muhim vazifalardan biri – hayvonlarni oshqozon – ichak yo‘lining ekotizimida yashay oladigan,
sellyuloza va boshqa o‘simlik polimerlarini parchalay oladigan, almashmaydigan aminokislotalar va
vitaminlarni yuqori darajada sintez qilaoladigan mikroorganizmlarni hosildor shtammlarini yaratish va
ularni chorvachilik praktikasiga tadbiq etishdir.
SHuningdek, kovush qaytaradigan hayvonlarni xalqumidagi mikroflorani chuqurroq o‘rganish
(xalqumda – ozuqa 70-80 % ga parchalanadi) bu mikroflorani hayvon organizmiga foyda keltiradigan
yo‘nalishda kengaytirish, ularni faolligini bir me’yorida ushlab turish jarayonlarini boshqarishdan iboratdir.
Xalqum (rubets) – bu anaerob mikroorganizmlarni to‘xtovsiz o‘stirishning tabiiy va yuqori faollikga ega
bo‘lgan tizimidir. Xalqumda bakteriyalardan – Ruminococcus, Bacteroides, Butyrivibrio, Clostridium,
Eubacterium va boshqalar shuningdek eng sodda hayvonlardan – Diplodinium, Entodinium, Ophryoscolex,
Jsotricha va boshqalar uchraydilar.
Xalqumni (sliz) shilimshiq qavati o‘zini fermentini hosil qilmaydi, shuning uchun ham ovqat xazm
bo‘lish to‘lig‘icha mikroorganizmlar fermentlari tomonidan amalga oshiriladi. Mana shu
mikroorganizmlarni hayoti tufayli, kovush qaytaruvchi hayvonlarni ozuqasida bo‘lgan deyarli barcha
biopolimerlar (murakkab karbon suvlar kraxmal, pektin moddalari, gelitsellyulozalar, kletchatka,
disaxaridlar), oqsil va lipidlar parchalanadilar, monosaxaridlar esa (glyukoza, fruktoza, mannoza)
bijg‘iydilar. Murakkab moddalarni gidrolizida paydo bo‘lgan monosaxaridlar, aminokislotalar, va yog‘
kislotalar hayvonlar tomonidan energiya manbai sifatida va biosintez jarayonlarida sarflanadi.
Mikroorganizmlarni o‘zlari ham, o‘lib qolganlaridan keyin xalqumda qayta ishlanadi va hayvonlar uchun
sifatli oqsil, almashmaydigan aminokislotalar, to‘yinmagan yog kislotalari, vitaminlar manbai bo‘lib
xizmat qiladilar.
Mikroorganizmlarni hosildor shtammlarini va hayvonlarni oshqozon – ichak yo‘li ekotizimini
yaratishda odatdagi seleksiya hamda zamonaviy gen va xujayra biotexnologiyasi usullaridan mutagenez,
klonlash foydalanilmoqda. Bu usullardan foydalanish hayvonlar oshqozon – ichakyo‘li ekotizimini
maqsadga yo‘naltirilgan holatda o‘zgartirish, oziq moddalarni so‘rilishini yaxshilash, foydali moddalar
sintezini kuchaytirish, patogen mikroorganizmlarni o‘sib, ko‘payishini oldini olish imkoniyatlarini
yaratadi.
| 