174
Eslatma. Trigliseridlar qo’yidagi indekslar bilan ifodalanadi: L
3
-trilinolein
L
2
Ol-oleodilinoliyen,
L
3
P-dilinoleo
to’yingan, LOl
2
-linoleodiolein,
LO
l
P-
linoleooleo to’yingan, Ol
3
-triolein, L
2
P-dilinoleo to’yingan, Ol
2
P-dioleo to’yingan,
OlP
2
-oleodi to’yingan, P
3
-uch to’yingan.
Nikel’ katalizatoriga yuqori selektiv gidrogenlash
uchun jarayon sharoiti
qo’yidagicha: harorat 180 ºC dan kam bo’lmasligi, vodorodning ortiqcha bosimi 0.2
MPa dan ko’p bo’lmasligi, yuqori dispersli keng g’ovakli katalizator bo’lishi, hamda
gidrogenlanadigan xom ashyoda katalizator konsentrasiyasi yuqori va aktivligi
mo’tadil bo’lishi lozim.
Amaliyotda yog’larni gidrogenlash, yod soni 50-80 bo’lgan salomas olgunga
olib boriladi. Selektivlikning bu turi yog’larni gidrogenlashda katta ahamiyatga ega
bo’lib, salomasning tarkibi va sifatiga ta’sirini ko’rsatadi. Masalan, olein kislota
mavjud bo’lgan yog’dagi linol kislota radikallarini tanlab to’yinishda
bitta
qo’shbog’ni to’yinishi uchun zarur miqdordagi vodorod sarflanganda oxirgi
maxsulot olein kislotasining ikki izomeri aralashmasidan iborat bo’ladi.
Agar jarayon to’liq tanlab to’yinishsiz kechganda, bir vaqtni ichida olein va
linol kislotalarining to’yinishi sodir bo’ladi. Bunda, gidrogenlash natijasida hosil
bo’lgan salomas tarkibida stearin, olein va linol kislotalar bo’ladi.
Va albatta
reaksiya mahsuloti, to’liq tanlab to’yinish mahsulotdan tubdan farq qiladi.
Jarayonni boshlanishida linol kislotasini to’yinishi bilan bir vaqtda olein
kislotasi ham to’yinadi. Aksincha jarayonni so’ngida ya’ni 5-10% linol kislotasi
qo’shganda olein kislotasini katta miqdori stearin kislotasiga aylanadi.
Yog’larning gidrogenizasiyasida, radikal selektivlik katalizatorning aktivligi
va xossalariga bog’liq bo’ladi. Ayrim xollarda juda
aktiv katalizatorlar kam
aktivlikka ega bo’lgan katalizatordan kamroq selektivlikni namoyon qiladilar.
Ammo ...... 3 bir xil metaldan tayyorlangan katalizatorning aktivligini uzoq vaqt
ishlashi natijasida kamayganda sodir bo’ladi. Bir katalizatorni qayta-qayta ishlatish,
uning aktivligini kamayishga olib keladi. Katalizatorni selektivligi qaysi metaldan
tayyorlanganiga bog’liq bo’ladi.
175
Bir xil sharoitda palladiyli katalizator nikelli katalizatorga nisbatan ko’proq
selektivlikka ega. Kungaboqar va unga o’xshash yog’larning gidrogenlashda,
radikal selektivlik haroratga to’g’ri proporsional. Bosimning ko’tarilishi
selektivlikni kamayishiga olib keladi. Gidrogenlash jarayonida,
katalizatorning
miqdori ta’sirini ham muhim ahamiyatga ega.
Gidrogenlash jarayonining selektivligi uni qaysi usul bilan olib borilganiga
bog’liq. Masalan: Norman usulida, turg’un katalizator ishtirokidagi tomchi usuliga
nisbatan selektivlik yuqori bo’ladi. Suspenziyani intensiv aralashtirish selektivlikni
kamaytiradi.
Shunday qilib, selektivlikka bir qancha omillar ta’sir qiladi va ularni ta’sirini
qarama-qarshi ham bo’lishi mumkin. Shu sababli, gidrogenlash jarayonini qanday
selektivlik bilan borishini oldindan aytish juda qiyin masala.
Bu sohada professor Yelovich va Jabravoy ko’p qiziqarli ishlarni amalga
oshirganlar. Ular o’z ishlarida gidrogenlash jarayonining selektivligi juda murakkab
jarayon ekanligini va bunda katalizator yuzasiga vodorod to’yinmagan moddalarni
diffuziyasi muxim ahamiyatga ega ekanligini isbotlab berdilar.
Uchlinoldagi linol kislotasida monolinol dilinoldagi linoldan oldin to’yinadi.
Bunday selektivlik gliserid yoki molekulyar selektivlik deyiladi.
Selektivlik koeffisenti deb qo’yidagi nisbatga aytiladi.
S
L
=K
l
/K
ol
14.2 - jadvalda linol kislotasini selektivligini (y.s.=90)gacha, stearin
kislotasini hosil bo’lishi ko’rsatilgan.
14.2 - jadval
kislotalar
Selektivlik koeffisenti
2
4
8
16
32
Sovunlanish soni kislota tarkibi %
Linol,L
Olein, Ol
Stearin, S
25
50
25
17
66
17
13
74
13
10
80
10
6
88
6
176
Shunday qilib, bir xil darajada ya’ni, y.s. da selektivlik koeffisenti qancha
yuqori bo’lsa, sovunlanish sonida stearin va linol kislotalarini
miqdori shuncha kam
bo’lar ekan.
Prof. Markman A.L. Abduraximov A.
C
A
L
o
Ol l v
α= moyAVOYeA/moyACOYeA
Akad. Sonomoniy D.V. Jubonov N.Ya
S=ΔClin/ΔCol
ΔC
1
=C
l
b
-C
o
l
ΔC= C
o
t
-C
b
t
Selektivlik % da
a = (1-1/S)*100
Adabiyotlarda[110,113] linolen, linol va olein kislotalari gliseridlari
aralashmasining gidrogenlash selektivligi katalizator tabiatiga va strukturasiga,
jarayon haroratiga,
vodorod bosimiga, katalizator miqdori va aktivligiga, hamda
gidrodinamik sharoitlarga bog’liq bo’lishi ta’kidlangan.
Sanoat katalizatorlari orasidan misli katalizatorlar eng yuqori selektivlikka ega
hisoblanadi. Ular 0,15 MPa gacha vodorod bosimi ostida monoyen kislota asillarini
amalda deyarli gidrogenlamaydi. Linol kislota asillarini
misli katalizatorda
gidrogenlash absolyut selektiv boradi. Linolen kislotasi asillarini misli katalizatorda
gidrogenlaganda selektivlik koeffisiyenti S
le
=k
le
/k
l
12dan oshmaydi va linol
kislotasigacha to’yinadi [110].
177
Nikelli va boshqa katalizatorlarda linolen kislotasi gliseridlarining gidrogenlash
selektivligi anchagina past bo’ladi, linol kislotasini gidrogenlashda esa selektivlik
turlicha bo’ladi.
