Topshiriqlar
1. Tarmoq modelini jahon amaliyoti asosida tavsiflang.
2. Terminlar lug‘atini tuzing.
3.5. Korporativ siyosatni yuritishda turli modellarni
qoMlash tajribasi
Mamlakat doirasida to‘g‘ri tanlangan va samarali yoMga qo‘yilgan
korporativ siyosat kompaniyalaming faoliyatiga 3.1-3.4 paragraflarda
keltirilgan modellaming tafovutlari va xususiyatlari ila vujudga keluvchi
salbiy ta’sirlami kamaytirishga qaratiladi. Shu munosabat bilan, turli
davlatlarda
(AQSh,
Germaniya,
Yaponiyadan
tashqari)
3.1-3.4
paragraflarda keltirilgan modellardan va (yoki) ulaming aralash
kombinatsiyasidan foydalaniladi.
Shvesiyada unitar kengashlar tizimi (ya’ni kuzatuv kengashi
alohida tuzilma sifatida ajratilmagan) amal qiladi. Lekin amerika
modelidan farqli ravishda bu yerda direktorlar kengashida kompaniya
xizmatchilarining «quyi» bo‘gMni vakillarining ishtiroki qonun bilan
belgilab qo'yilgan. Shu bilan bir vaqtda kompaniya menejmentining
ishtiroki
kompaniya
prezidentlari
(direktorlari)
ishtirokiga
tenglashtirilgan. Bunday holat ko‘p jihatdan umumiy ijtimoiy-iqtisodiy
tizim - «shvesiya sotsializmi»ning ta’siridir.
Gollandiyada ikkiyoqlama kengashlar keng tarqalgan. Biroq
Germaniyadagidan farqli ravishda xizmatchilar kuzatuv kengashi
tarkibiga kiritilmaydi va u faqat mustaqil direktorlardan iborat.
Italiyada direktorlar kengashi unitar boMsada, ko'proq AQShdagi
emas, balki Germaniyadagi holatga o‘xshab ketadigan sanoat tuzilmasi
va aksiyadorlik mulki tizimi doirasida amal qiladi. Hatto juda yirik
65
kompaniyalar ham ko'pincha oilalarga tegishli. Shu bois, yirik
aksiyadorlar aksariyat hollarda kompaniya menejerlari hamdir.
Rossiyada rasmiy jihatdan ikkiyoqlama kengashlar - direktorlar
kengashi va boshqaruv belgilangan. Biroq direktorlar kengashi (kuzatuv
kengashi) a ’zolari sifatida mustaqil direktorlami ham (ular ko'pincha
ozchilikni tashkil etadi), oliy menejmentni ham ko‘rish mumkin.
Rivojlanayotgan davlatlarda (Arab, Lotin Amerikasi, Afrika mamlakat
lari da) ham yuqorida keltirilgan modellar kombinatsiyasini ko'rish mumkin.
Aksiyadorlaming manfaatlarini direktorlar kengashi tomonidan
ro‘yobga chiqarish imkoniyatlariga bo'lgan ishonch darajasi, ko'p
jihatdan aksiyadorlar foydalanishi mumkin bo'lgan kompaniya faoliyati
ustidan amalga oshiriladigan nazoratning muqobil mexanizmlari
samaradorligi bilan bog'liqdir (aw alo moliya bozorida. o 'z aksiyaiarini
erkin sotish mexanizmi orqali).
Korporativ siyosat mexanizmlari davlat, jam oat tashkilotlar!, sud
organlari va ishbilarmon doiralar tomonidan ishlab chiqilgan muayyan
qoida, m e’yor va standartlar asosida hamda ulaming doirasida amal qiladi.
O 'tish iqtisodiyotiga mansub mamlakatlarda (Markaziy va Sharqiy
Yevropa, MDH mamlakatlarida) oxirgi yillardagi siyosiy va iqtisodiy
islohotlar mahalliy kompaniyalaming dunyo xo'jalik jarayoniga kuchli
tortilishiga olib keldi va ularda korporativ siyosat modeli masalasini
dolzarbligini oshirdi. Xususiylashtirish, ya’ni davlat korxonalarini
aksiyadorlik shakliga o'tkazish asosiy vazifani - korxona samaradorligini
oshirish vazifasini hal etmadi. Aksiyadorlashtirish samarali boshqaruvdan
manfaatdor bo'lgan mulkdorlami shakllantiradi, deb qaralgan edi. Biroq
bir mulkdor - davlatning o 'm iga ko'plab mayda mulkdorlaming vujudga
kelishi boshqarish mexanizmiga salbiy ta’sir ko'rsatdi. Ayni paytda mulkni
tasarruf qilish va strategik masalalami tezkor hal qilish sezilarli qiyin-
lashdi. Sodir bo'lgan vaziyatning sababi, mulkdorlaming maydalarini
vujudga kelishi barobarida ulaming manfaatlarini hisobga olgan holda
boshqarish mexanizmlari, ya’ni korporativ siyosat joriy etilmadi.
Yakunlangan xususiylashtirish jam oa mulkdorining ustun holatiga olib
keldi. Bu esa aw algi bosqichga xos bo'lmagan va yechimi xususiylash
tirish va qonunchilikda o 'z aksini topmagan vazifalami dolzarbligini
kuchaytirdi. Ya’ni:
♦
m ulkdorlaming kompaniya ichidagi o'zaro munosabatlarini
tartibga solish;
♦
jam o a mulkdori va mulkdor agenti - tashkiiiy
sifatida
korxona m enejmenti o'rtasida aloqa o'matish;
66
♦
kompaniya chegaraiarini aniqlash: kompaniyani kapital-
ishlab chiqarish omillaridan faqat binning egasi sifatida baholashning
qanchalik to‘g ‘ri ekanligi; kompaniyadagi hukmronlikka boshqa omiilar
- tashkil etilgan mehnat va texnologiya egalarining kurashuvi to‘g‘rimi?
Bunday
mamlakatlarda
korporativ
siyosatning o‘z modeli
shakllangan va uning asosiy jihatlari quyidagilar:
1.Korporativ demokratiyaning zaif rivojlanganligi va yirik
mulkdorlaming ustuvor o ‘mi. Yirik kompaniyalar aksiyaiarini mehnat
jamoalari, menejment va investorlar o‘rtasida mayda bo'lakJarga
taqsimlash amalda butunlay muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Mayda
aksiyadorlar manfaatlarini himoyalash va ulaming qabul qilinajak
qaroriarga ta’sir etish imkoniyatlarini oshirish mexanizmiarini barpo
etilmaganligi, mayda aksiyadorlaming o‘z aksiyalaridan tez orada voz
kechib yuborishlariga zamin bo‘ldi. Aksiyalar chayqovchilar tomonidan
sotib olinib, biznes ustidan o 'z nazoratini o ‘matishga intilayotgan
aksiyadorlarga sotib yuborildi. Aytish mumkinki, aksiyalaming yirik
mulkdorlar qo‘lida to'planishi o‘z yakuniga vetdi. Nazorat paketiga ega
bo'lm agan aksiyalami ushlab turish foyda keltirmaydi. Chunki aksariyat
korxonalar foydasiz ishlamcqda va dividen to ia s h ham amalga
oshirilmaydi. Investitsiya uchun mablag* yetishmasligi rivojlanishga
jiddiy to‘siq bo‘lmoqda va aksiyalaming kurs qiymati ko‘tarilmayapti.
Shu bois aksiyalar biija kotirovkalariga kiritilmagan va fond bozorining
rivojlanishi deyarli kuzatilmayapti. Yirik kompaniyalar o ‘z aksiyaiarini
mamlakat ichida emas, balki AQSh va G ‘arbiy Yevropa mamlakatlari
biijalarida joylashtirishga harakat qilmoqda.
2. Bank kapitali va sanoatning birlashuvi va oligarxiyaning shakl-
langanligi. Tijorat banklari uchun moliyaviy sektorga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
investitsiyalami kiritish qonun yo‘li bilan m a’n etilmaganligi bois,
ayniqsa, islohotlaming boshlang'ich davrida garov evaziga kreditlash va
garov auksionlari orqali banklar asosiy sanoat korxonalarida nazoratni o‘z
qoMiga olishga muvaffaq bo‘ldi. Moliya kapitalining sanoat bilan
birlashuvi, oligarxiya tuzilmalarini vujudga keltirdi. Natijada butun bir
tarmoqlar alohida ta’sir doirasiga o ‘tdi. IJlar o‘rtasida mulkni bo‘lib olish
va siyosiy hokimiyatning yuqori eshelonlariga o‘z ta’sirini o‘tkazish
uchun qizg‘in kurash olib borilmoqda. Bunday sharoitda banklar moliya
viy infratuzilma funksiyalarini bajara olmaydilar. Kapitalning oligar-
xiyalar doirasidan erkin oqib o'tishi qiyinlashadi. Tashqi ko‘rinishidan
ushbular Yaponiyadagi «keyresu»Iarga o'xshab ketadi. Lekin milliy
g'oya, ishbilarmonlik ma’naviyati, me’yor va qadriyatlaming mavjud
67
emasligi ushbulami Yaponiyada boMgani kabi milliy maqsadJarga
erishish emas, balki oligarxlaming boyish manbaiga aylantiradi.
3.Davlatning yuqori o'm ining saqlanib qolganligi. Deyarli barcha
yirik korxonalarida davlatga tegishli aksiyalar paketlari mavjud.
Aksariyat hollarda davlatga tegishli aksiyalar to*sib qo'yuvchi
paketlardir. Ayrim o ‘ta muhim yo‘nalishlardagina davlat nazorat
paketlarini saqlab qolgan. Lekin hozirgi kungacha davlat boshqaruv
funksiyalarini bajarishdan ko'ra, uni ishonchli boshqaruvga berishni
afzal bilib keldi. Umuman boshqaruv samarasini oshirish va uni
rivojlantirishda ushbu yo‘lning ta’siri sezilmayapti. Bu bir tomondan
mulkdor, ikkinchi tomondan iqtisodiy maydonda o ‘yin qoidalarini
belgilovchi - hakam boMgan davlat uchun manfaatlar ziddiyati xavfmi
keltirib chiqaradi. Bunday ziddiyatlar odatda davlat kompaniyadan
ancha uzoq boMgan amerika modelida osonlik bilan echiladi.
4.Direktorlar korpusi o ‘mining mustahkamlanishi. Aksariyat
xususiylashtirilgan kompaniyalar direktorlari ichki axborot va amaldagi
boshqaruvdan
foydalanib yangi tashkil
etilayotgan aksiyadorlik
jam iyatida ham nazoratni qoMga olishga harakat qiladilar. Amalda ular
tashqi aksiyadorlar nazoratini to ‘sib qo'yish imkonini beradigan
aksiyalar paketini qoMga kiritishga ham muvaffaq boMdilar. Bunday
direktorlar mehnat jam oasiga kuchli ta’siridan foydalangan holda, tashqi
nazorat va boshqaruv komandasining o ‘zgartirilishiga yoM q o ‘ymaslik
payida boMadilar.
5. Investisiya resurslarining yetishmasligi. Yirik banklam ing
aksariyati u yoki bu darajada oligarxiyalaming ta’sir doirasida yoki
uning tuzilm alariga kirgan boMib, ular real loyihalami investitsiyalash
uchun erkin mablagMar manbai vazifasini o ‘tay olmaydi. Xaiqaro
investitsiyalar esa bozomi to ‘yintirish imkoniyatiga ega emas. Dunyo
banklari faqat o‘z filiallari orqali harakat qilishi mumkin va ulaming
imkoniyatlari juda cheklangan.
Y uqorida keltirilgan holat 0 ‘zbekiston kompaniyalari korporativ
siyosati m odeli uchun ham xosdir.
0 ‘zbekistonda korporativ siyosat modeli ilg‘or jahon tajribasi va
m am lakatda xususiylashtirish negizida tuzilgan aksiyadorlik jam iyatlar
ning boshlangMch faoliyati tajribasi jihatlarini o ‘ziga olgan holda
oyoqqa turish bosqichini boshidan kechirmoqda. Bunda korporativ
siyosatning «Germancha» modeli asos qilib tanlangan boMsada, unda,
0 ‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi
modelidan (o'tish
iqtisodiyoti modeliga mansub) kelib chiqib, «anglo-sakson» va
68
«tarmoq» modellariga hos ba’zi unsurlar qo'Ilanilgan. Natijada,
0 ‘zbekistonda кофогайу siyosatning «aralash» modeli qabul qilingan.
Bunda 0 ‘zbekistonda joriy qilingan korporativ siyosat modelining
jahon tajribasida mavjud bo'lgan modellar bilan ba’zi o'hshashlik
jihatlarini (farqlami) solishtirma tahlil qilish muhim ahamiyatga ega
bo'lib, bu mavjud holatni anglashga yordam beradi. Bunday solishtirma
tahlil quyidagi jadvalda keltirilgan.
0 ‘zbek va anglo-
sakson modellarining
o ‘xshashliklari
| O 'zbek va Germancha
modellarining
o'xshashliklari
O 'zbek va yapon
modellarining
o'xshashliklari
♦
Aksiyadorlik
jamiyatini boshqarish
«uchburchagi»
♦ Aksiyalaming
nazorat paketiga ega
bo'lmagan aksiyador
lar manfaatlarini himo
yalash (ya’ni kumul
yativ ovoz berish)
♦
Ko'ptomonlama
monitoring
(ya’ni
auditoriik va taftish
komissiyalari)
♦ Direktorlaming
shaxsiy aloqalari di
rektorlar
kengashiga
nomzodlami saylashda
muhim ahamiyatga ega
♦ Investisiya
fond
lari
asosiy
«tashqi»
investorlar hisoblanadi
♦
Alohida
e’tibor
qisqa muddatli foyda
emas, balki korxona
ustidan uzoq muddatli
nazoratga ajratiladi
♦
Banklar ikki xil
rol o'ynaydi - kreditor
va
aksiyador
(universal banklar)
♦ Aksiyalarga egalik
qilish
tarkibiga
o'xshash.
Aksiyalar-
ning
asosiy
egalari
O'zbekistonda
ham
Germaniyada
ham
yirik kompaniyalardir
♦ Aksiyadorlik
jamiyatini boshqarish
«uchburchagi»
♦
Alohida
e’tibor
qisqa muddatli foyda
emas, balki korxona
ustidan uzoq muddatli
nazoratga ajratiladi
♦
Banklar ikki xil
rol o'ynaydi — kreditor
va
aksiyador
(universal banklar)
♦
Banklar
boshchiligidagi
Keyresu
tarmoqlari
(moliya-sanoat
tandemlari)
ikkala
bozorda ham mavjud
♦
0 ‘zbekistondagi
Davlat mulki qo'm ita-
sining roli va amerika
kompaniyalarida
davlatning
egaligi
yo'qligi
4
O'zbekistonda
♦
O 'zbek
ajlarida
boshqarish
«uchburchagi»dan,
nemis AJlarida ikki
yoqlama
boshqa-
ruvdan foydalanadi
♦ O'zbek AJlari umu-
♦
O 'zbek
AJlarida
korxona ishlovchilari
kuzatuv
kengashida
ko'pchillikni
tashkil
etmasligi mumkin
♦
Yaponida korxona
vakillari ko'pchillik
69
moliya-sanoat
tandemlarini
pay do
bo' lganligi
♦ O 'zb ek
banklari
universal,
AQShda-
gilar bunday emas
|
