-
№
|
Omillar
|
Ishchi kuchi
|
Ishlab chiqarish vositalari
|
Ko’rsatkichlar
|
Mehnat vositalari
|
Mehnat predmetlari
|
1
|
Ekstensiv o’sish
|
* milliy iqtisodi-yotda
|
* aktiv (fond)lar
|
* moddiy
|
.
|
ko’rsatkichlari
|
band bo’lganlar
|
qiymatining oshishi
|
aylanma
|
|
|
sonining ko’payishi
|
* yalpi investi-
|
mablag’lar
|
|
|
|
tsiyaning ko’payishi
|
qiymatining
|
|
|
|
* iqtisodiy oborotga
|
o’sishi
|
|
|
|
jalb etilgan erlar-
|
* yalpi moddiy
|
|
|
|
ning ko’payishi
|
xarajatlarning
|
|
|
|
|
ko’payishi
|
2
|
Intensiv o’sish
|
* ijtimoiy mehnat
|
* aktiv (fond) lar
|
* moddiy
|
.
|
ko’rsatkichlari
|
unumdorligi dara-
|
qaytimi
|
mablag’lar
|
|
|
jasining o’sishi
|
* Sof investitsiya
|
qaytimi
|
|
|
* yalpi resurslar-ning
|
qaytimi
|
* aylanma fondlar
|
|
|
bir birligiga to’g’ri
|
* qishloq xo’jaligi
|
aylanishining
|
|
|
kelgan SMD-ning
|
mahsulotlari
|
tezligi
|
|
|
o’sishi
|
hosildorligining
|
* yalpi xarajat-
|
|
|
|
o’sishi
|
larning bir birligiga
|
|
|
|
* sigirlar
|
to’g’ri kelgan SMD
|
|
|
|
mahsuldorligi-ning
|
ning o’sishi
|
|
|
|
o’sishi
|
|
3
.
|
Tarmoq, sektor- lar omilini tavsiflovchi ko’rsatkichlar
|
* tarmoqlardagi bandlik tarkibi tamoqlardagi mehnat unumdorligi darajasi
|
*tarmoqlardagi aktiv (fond)lar tarkibi
* tarmoqlardagi aktiv (fond)lar sig’imi
|
*tarmoqlardagi moddiy xarajatlar tarkibi
|
|
|
|
ishga qabul qilish koeffitsienti
qo’nimsizlik koef- fitsienti
|
*tarmoqalardagi sof invstitsya sig’imi
*aktivlarni yangilash koeffitsienti
* aktiv bilan qurollanganlik darajasi
*elektroenergiya bilan qurollanish darajasi
*aktivlarning ishlab chiqarishdan chiqarib tashlash koeff.
|
* tarmoqlardagi moddiy xarajatlar sig’imi
*aylanma mablag’larning tarmoq tarkibi
|
4
.
|
Tarkibiy omillarni tavsiflovchi ko’rsatkichlar
|
* milliy iqtisodi-yotda band bo’lganlarning
jami aholi sonidagi salmog’i;
mehnat resursla-ri sonidagi salmog’i;
*iqtisodiy faol aholining salmog’i
umumiy va profes- sional ta’lim dara-jasi
yalpi resursga nisbatan:
mehnat resurs- larning salmog’i
aktivlarning sal- mog’i;
moddiy aylanma mablag’lar salmog’i
*ishchi kuchining jins, yoshi mehnat staji va kategoriya-lari bo’yicha tarkibi
* ish kuni, haftasi, yilining davomligi
|
*ishlab chiqarish sektorida band bo’lgan aktiv(fond)larning jami aktivlar qiymatidagi salmog’i
*aktivlarning faol qismining jami aktivlar qiymatidagi salmog’i
*ishlab chiqarishga qo’yilgan investitsiyaning yalpi investitsiya- dagi salmog’i
*sug’oriladigan erlarning:
*jami ekin
maydonidagi salmog’i
* jami qishloq xo’jaligi ekin maydonidagi salmog’i
|
*moddiy aylanma qiymatining:
jami aktivlar qiymatidagi salmog’i
ishlab chiqarish sektoridagi aktivlar qiymatidagi salmog’i
yalpi aylanma vositalari qiymatidagi salmog’i
* Yalpi xarajatlarga nisbatan:
amortizatsiya ajratmalarining salmog’i* ishlab chiqarish va xizmat ko’rsa- tish xarajat-
| -
|
|
|
|
larining tarkibi
|
5
.
|
Xududiy omillarni tavsiflovchi ko’rsatkichlar
|
*Ixtisoslashtirish koeffitsienti;
kontsentratsiya darajasi;
*mamlakatdan chiqariladigan va mamlakatga olib kelinadigan mahsulotlar nisbati ( jamiga nisbatan % hisobida
mamlakatga olib kelinadigan mahsulotning jami iste’mol qilingan mahsulot qiymatiga nisbatan salmog’i;
mamlakatdan chiqariladigan mahsulotning jami iste’mol qilingan mahsulot qiymatiga nisbatan salmog’i;
mamlakatga olib kelinadigan va mamlakatdan chiqariladigan mahsulotning tarmoqlar miqyosidagi tarkibi.
|
6
.
|
Iqtisodiy-ta-biiy omillarni tavsiflovchi
ko’rsatkichlar
|
*ishlab chiqarishning qimmatga tushishi ( territoriyaning kattaligi, gidroshaxobchalarning rivojlanmaganligi va h.k.)* ishlab chiqarishning arzonga tushishi (tabiiy resurslarga boy ekanligi, tabiiy sharoitning qulayligi va h.k.)
|
Makroiqtisodiy samaradorlikka ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilishda statistik usullar qo’llaniladi.
Masalan, sof milliy daromad (SMD)ning hajmi uni yaratishga ketgan: mehnat sarfi (T) va uning unumdorligi bilan; material sarfi (MX) va uning material xarajatlar yoki xom ashyo qiytimi bilan; ishlatilgan aktivlar (fondlar) miqdori(AK) va uning aktivlar qaytimi bilan; yalpi investitsiya sarfi (YaI) va uning investitsiya qaytimi bilan belgilanadi.
Mazkur bog’lanishlarga asoslanib turib SMDning hajmini hisoblash mumkin:
СМД Т СМД ; СМД МХ СМД ; СМД АК СМД
va h.k.
Т МХ АК
Omillarning vaqt ichidagi o’zgarishi va ta’sirini aniqlashda indeks usulini qo’llash juda ham qo’l keladi:
Т1 МУ1
0 0
Jсмд Т МУ
Т1 МУ0
0 0
Jсмд Т МУ
Jсмд Jт Jму
Т1 МУ1
Т1 МУ0
Bu erda: Jsmd-sof milliy daromad indeksi; MUo va MU1 mehnat unumdorligining joriy va bazis davrdagi darajalari; To va T1 - bazis va joriy davrlarda ishlab chiqarishda band bo’lganlar soni; Jt- ishlab chiqarishda band bo’lganlar indeksi; Jmu- mehnat unumdorligi indeksi.
T o va T 1 larning qisqarishi evaziga SMD ning qo’shimcha o’simi quyidagicha aniqlanadi:
СМД Т1 МУ0 Т0 МУ0
Statistik metodlar mazkur darslikning I bqlimida batafsil bayon etilgan.
MUo va MU1 ning o’zgarishi evaziga SMDning qo’shimcha o’sishi quyidagicha aniqlanadi:
СМД Т1 МУ1 Т1 МУ0
Indeks usullari yordamida asosan ikki omil ta’siri ostida SMDning qo’shimcha o’sishi aniqlanadi. Uch va undan ortiq omillar evaziga SMDning o’zgarishini aniqlash uchun zanjirli bog’lanishli ko’p omilli indeks usulidan foydalaniladi.
Ko’p omilli usulda SMD ga ta’sir etuvchi omillarning bazis davrdagi darajalari ketma-ket ravishda joriy davr darajalari bilan almashtirilib boriladi va shu tariqa SMDning qo’shimcha o’sishiga t’sir qiluvchi omillarning hissasi (ulushi) aniqlanib boriladi, ya’ni:
„ММ0 (€ 0 ‡0 ‰0 ‹0 Љ0 Њ0 )„ММЂЏ’‹ ‡€Ќ€
– Љ Љ€‰рЉ€ °€с€с
„ММЂ (€1 ‡0 ‰0 ‹0 Љ0 Њ0 )„ММЂЏ’‹ ўЏ – “€’ ЁЌ‹€р< ЏрЏ‘‹€’ °€с€с
„ММЂ (€1 ‡1 ‰0 ‹0 Љ0 Њ0 )„ММЂЏ’‹ ўЏ – “€’ ЁЌ‹€р< ЏрЏ‘‹€’ °€с€с
................................................
................................................
„ММ1 (€1 ‡1 ‰1 ‹1 Љ1 Њ1 )„ММЂЏ’‹ с”рЏЋ ЉЉ€‰рЉ€‹°€с€с
SMD hajmining umumiy o’zgarishini quyidagi indeks yordamida aniqlash
mumkin: J
а1 б1 в1 г1 д1 е1
yoki J
J J J J J J
смд
а б в г д е
смд а б в г д е
0 0 0 0 0 0
Formulaning sur’ati bilan maxraji o’rtasidagi tafovut SMD ning barcha omillar evaziga o’zgarganligini ifodalaydi. SMD ning ayrim omillar evaziga o’zgarganligi quyidagicha aniqlanadi:
«a» omil evaziga: J
а1 б1 в1 г1 д1 е1 ;
а а б в г д е
«b» omil evaziga: J
0 1 1 1 1 1
а0 б1 в1 г1 д1 е1 ;
б а б в г д е
«v» omil evaziga: J
0 0 1 1 1 1
а0 б0 в1 г1 д1 е1 ;
смд
а б в г д е
«g» omil evaziga: J
0 0 0 1 1 1
а0 б0 в0 г1 д1 е1 ;
смд
а б в г д е
«d» omil evaziga: J
0 0 0 0 1 1
а0 б0 в0 г0 д1 е1 ;
смд
а б в г д е
«e» omil evaziga: J
0 0 0 0 0 1
а0 б0 в0 г0 д0 е1 ;
смд а б в г д е
0 0 0 0 0 0
Har bir omil uchun hisoblangan indekslarning sur’atidan maxrajini ayirib tashlash yo’li bilan tegishdi omillar evaziga SMDning qo’shimcha o’sishini aniqlash mumkin. Masalan, SMLning «a» omil evaziga qo’shimcha o’sishi qo’yidagicha aniqlanadi:
СМД"а" а1б1в1г1д1е1 а0б1в1г1д1е1
| 