- fiksator (vazifasi - pog‘onalami qo‘shilgan holatda ushlab
turish);
- qulf (vazifasi - bir vaqtda ikkita pog‘onaga qo‘shilishining oldini
olish);
6.2-rasm. Avtomobilning orqaga harakatlanishida uzatmalar
qutisining ishlashi:
7-birIamchi (etakchi) val; 2-birlamchi valni doimiy
ilashishda turgan shesternyasi; 3-tishli mufta;
4,7-vilkalar; 5-g‘ildirak;
6-g‘ildirak-karetka; 8-yetaklanuvchi (ikkilamchi) val;
9- shesternya;
10-o ‘q;
11- oraliq shesternyasi;
12, 73-shestemyalar; 74-doimiy
ilashishda turgan oraliq val g‘ildiragi; /5-oraliq val; /6-karter
Yengil va yuk avtomobillarning ko‘pchiligida pog‘onali uzatmalar
qutisi o ‘rnatiladi. Pog‘onalar soni 4, 5 va oxirgi pog‘onaning
uzatishlar
soni birdan kichik bo‘lgan ikki valli uzatmalar qutisi kichik klassdagi
oldi yetakchi bo‘lgan avtomobillarda (Tiko, Neksiya, VAZ-2118) va
dvigateli orqada va orqa g‘ildiraklari yetakchi bo‘lgan avtomobillarda
(ZAZ) qo‘llaniladi. Odatda hamma pog‘onalari
sinxronizator bilan
ulanadi.
Klassik kompanovkali yengil avtomobillar, kichik va o'rta
klassdagi yuk avtomobillari va avtobuslarda uch valli
uzatmalar qutisi
o ‘rnatiladi. Zamonaviy yengil avtomobillarda uzatmalar qulisiiiiii^.
pog‘onalar soni beshtadan kam emas. Uch pog‘onali uzatmalar qutisifj.a
61
ega bo‘lgan (GAZ-20, GAZ-21) avtomobillar hozirda ishlatilmaydi.
Kichik yuk ko‘taruvchanlikka ega boMgan yuk avtomobillarida (UAZ)
to‘rt pog'onali uzatmalar qutisi o‘rantilgan. 0 ‘rta yuk ko‘taruvchanlikka
ega boMgan yuk avtomobillarda (Isuzu, GAZ) besh yoki olti pog‘onali
uzatmalar qutisi o‘matiladi.
Tortish va yonilg‘i tejamkorlik xususiyatini
yaxshilash maqsadida
katta yuk ko‘taruvchanlikka ega bo‘lgan yuk avtomobillarida pog‘onalar
sonini oshirish uchun ko‘p valli uzatmalar qutisi o‘matiladi. Ko‘p valli
uzatmalar qutisining asosida to‘rt, besh yoki olti pog‘onali uch valli
uzatmlar qutisi bilan bitta karterda yotuvchi uzatishlar sonini
oshiruvchi
reduktor (delitel) yoki uzatishlar sonini kamaytiruvchi (demultiplikator)
va ayrim hollarda uzatmalar qutisi bilan bitta karterda
delitel va
demultiplikator joylashtiriladi. Ko‘p valli uzatmalar qutisi qo‘llanilgan-
da pog‘onalar soni 8 dan 24gacha boMishi mumkin. Tirkama va yarim
tirkamalarni tortuvchi avtomobillarda ko‘p pog‘onali uzatmalar qutisi
ishlatiladi.
Uzatmalar qutisining kup konstuktsiyalarida pog‘onalarni ulash
haydovchi kuchi bilan amalga oshiriladi. Oxirgi vaqtdagi pog‘onali
uzatmalar qutisining konstruksiyalarida mikroprotsessorli texnikani
qo‘llanilishi natijasida pog‘onalarni ulash avtomatlashtirilgan.
Ba’z:i bir kichik klassdagi yengil avtomobillarda («Fiat Uno» va
h.k) friksion tipdagi pog'onasiz uzatmalar (variatorlar) o ‘rnatilgan. 20-
30 yillarda har xil variantlarda taklif etilgan impuisli pog‘anasiz
ulatmalar avtomobillarda kam qo‘llanildi. Hamma turdagi pog‘onasiz
uzatmalardan
keng
qo‘llanilayotgani
bu
gidrodinamik
uzatma
(gidrotransformatorlar) bilan avtomatik boshqariladigan pog‘onali
uzatmalar qutisi birga qo‘llanilgan gidromexanik uzatma. Hozirda yengil
avtomobillar ishlab chiqaradigan barcha chet
el firmalari mijozlarning
xohishiga ko‘ra avtomobillarga qo‘shimcha haq evaziga gidromexanik
uzamalar
qutisini
o‘rnatishni
taklif
etmoqda.
Gidromexanik
uzatmalaming FIK va avtomobillarning yonilg‘i tejamkorligi oshirish
ustida olib borilayotgan tadqiqotlar shuni ko‘satadiki,
bu uzatmalar
qutisi har xil vazifani bajaruvchi avtomobillarda keng qo‘llanishiga asos
bo'ladi. Yuqori sinfdagi yengil avtomobillarda, ba'zi avtobuslarda va
maxsus avtomobillarda gidromexanik uzatmalar qutisi o‘matilgan.
