U. M. Matmusayev, M. Q. Qulmetov, T. A. Ochilov, T. A. Toytrova, J. R. Muxtarov metrologiya, stand artlash

100 + У, 
* 
'
100 + ^
(2.2)
bu erda: 
-konditsion namlik, foizda; 
W
x-haqiqiy namlik, foizda; 
-nominal 
chiziqiy zichlik, ishlab chiqarishga berilgan topshiriq y o ’g ’onlik (standartda beriladi).
5. 
И пнинг нисбий мустаркамлиги 
Рн
(гк/текс) цуйидаги формула билан 
а н ^ л а н а д и :
6 . 
Mustarkamlik bo’yicha kvadratik notekisligi Cp (foizda)quyidagi formula 
bilan aniqlanadi:
bu erda: сг-o ’rtacha kvadratik og’ish miqdori b o ’lib, u quyidagi formula 
yordam ida aniqlanadi.
Paxtadan yigirilgan iplar sifat ko’rsatkichi b o ’yicha I, II va III navlarga 
bo ’linadi.
Tashqi k o ’rinishi bo’yicha iplam ing tozaligi uch sinfga bo’linadi: A, В va V. 
Iplam ing sinfini aniqlash uchun ular qora rangdagi taxtachaga o ’raladi va etalon bilan 
solishtiriladi.
Iplam ing assortimenti. Paxta iplari tolalar tarkibi bo’yicha uzun toladan, o ’rta 
toladan olingan, undan tashqari paxta va kimyoviy tolalar aralashm asidan olingan 
iplarga b o ’linadi.
Yigirish usuli, olinadigan ipning turi, yigiruv tolalarining uzunligi va 
yo ’g ’onligiga bog’liq bo’ladi. Jun, paxta, tabiiy ipakning uzun tolalari taroqli usulda
(2.3)
cr = ~ m
pu
(2.4)
(2.5)
bu erda: 
Pu
-o ’rtacha m utloq m ustarkamlik, gk.
7 .Sifat k o ’rsatkich quyidagi form ula yordam ida aniqlanadi.
(2.6)
153

г
qayta ishlanadi, natijada bir tekis zich va silliq ingichka ip rosil qilinadi. Paxta va 
junning kalta tolalaridan apparat usulda y o ’g ’On, bo’sh, y o ’g ’onligi jiratidan notekis 
bo’lgan apparat ipi olinadi. Uzunligi o ’rtacha paxta va shtapel tolalaridan karda 
usulida o ’rtacha y o ’g ’onlikdagi, taroqli usuldagiga qaraganda notekisroq va dag’alroq 
karda ipi olinadi. 4,2-1000 teksdagi me'yoriy chiziqlikdagi tanro iplam ing umumiy 
assortimenti GOST 1197.0-70 standartida qayd etilgan.
Iplar q o ’llanilishi bo’yicha to ’quvchilik ishlab chiqarishidagi tanda va arqoq, 
tikuvchilik iplari, trikotaj, to ’qim achilik-attorlik ishlab chiqarishidagi va texnik 
maqsadlar uchun ishlatiladigan turlariga bo’linadi.
T o’quvchilik ishlab chiqarishidagi iplaming assortimenti ma'lum miqdomi 
tashkil etadi. Gazlam alar tanda va arqoq iplaridan tashkil topadi. Tanda iplari yaxshi 
xom ashyodan tayyorlanadi, ham da yaxshi pishitiladi va gazlama b o ’ylam asida 
yotadi. Arqoq iplari esa kamroq pishitiladi. Shu sababli, tanda iplari arqoq iplariga 
nisbatan pishiqroq bo’ladi. M asalan, satin o ’rilishidagi arqoq iplari yuqori sifatli va 
toza paxta tolasidan ishlab chiqariladi va gazlamaning yuza ko’rinishida rosil bo’ladi.
Tikuvchilik iplari taroqli yigirish tizimi b o ’yicha ko’pincha uzun tolali 
paxtadan ishlab chiqariladi. Chunki, tikuvchilik iplari mustarkamligi, tekisligi va 
tozaligi bo’yicha yuqori ko’rsatkichli shartlarga ega bo’lishi lozim.
Trikotaj ishlab chiqarishdagi iplar toza, tekis va bir xil m assada b o ’lishi lozim. 
Nuqsonlar bo’lmasligi kerak, aks rolda trikotaj matolarining sifat ko’rsatkichlari 
yom onlashadi, tashqi k o ’rinishi buziladi, to ’qish vaqtida uziluvchanlik miqdori 
oshadi. Shu sababli, trikotaj iplari kamroq pishitilishda ishlab chiqariladi. 
A ssortim entda ikki q o ’shilishdagi pishitilgan iplar ma'lum miqdomi tashkil etadi.
T o’qim achilik-attorlik buyumlari uchun pishitilgan iplar o ’rta, uzun, hamda 
aralash tolalardan 2-18 q o ’shilishda bir yoqlam a la ikki yoqlam a eshish y o ’li bilan 
ishlab chiqariladi. Standartda uzilishdagi uzayish, eshilish y o ’nalishi va koeffitsienti 
k o ’rsatiladi.
Texnik m aqsadlar uchun iplar o ’rta va uzun paxta tolalaridan 2-30 qo’shilishli 
chiziqiy zichligi 54-870 teks bilan ishlab chiqariladi.
154

Mustaqillik yillarida O ’zbekiston Respublikasi Xalqaro standartlashtirish 
tashkiloti 
ISO ga a'zo bo’lgan davrdan boshlab standartlashtirish, m etrologiya va 
sertifikatlashtirish ishlari «O ’zstandart» Agentligi Milliy idoralari tomonidan jahon 
andozalariga moslashtirilmoqda.
Paxtachilik, to ’qim achilik va engil sanoat sohalarida ISO talablariga mos 
«O’zbekiston stan d art» -0 ’zDst rukunida standartlar yaratilib foydalanilmoqda.
Masalan, O ’zD st 596:2009. Texnik chigit. Texnikaviy shartlari, O ’zDst 
615:2008. Paxta. Texnikaviy shartlar, O ’zD st 604:2001. Paxta tolasi. Texnikaviy 
shartlar, O ’zD st 933:2011 Xom ipak. Texnikaviy shartlar va hokaza.
Q o’shma korxonalarda material, ip sifatini baholashda Evropa (Turkiya), 
Osiyo (ko’proq Janubiy Koreya) standartlari ham q o ’llanilmoqda.
Masalan, trikotaj iplarini yigirishda karda ipi uchun Turkiyaning ISO 
59.080.20 ga mos keladigan TS 262:2003; to ’qimachilik sanoatiga taroqli (qayta 
taralgan) ip uchun TS 263:2003 standartlarida ipning chiziqiy zichligi, uzilish kuchi 
va 
uzilishdagi 
uzayishi, 
eshilishi, 
U ster 
notekisligi 
ko’rsatkichlari 
(iplar 
notekisligining o ’zgarish koeffitsienti (CV,%), iplam ing ko’rinishdagi notekisligi, 
ipning ingichka va qalin joylari va nuqsonlari) hamda ipning tukdorligini aniqlash 
bo’yicha uslublariga havolalar bilan texnik talablari 1,2,3,4,5 sinflarga mos keluvcni 
«Uster-statistik» mezonlari keltirilgan. U nga ko’ra iplar 
S inf 1-5% lik bo’lakka kiradigan iplar 
S inf 2-25% lik bo’lakka kiradigan iplar 
S inf 3-50% lik bo’lakka kiradigan iplar 
S inf 4-75% lik bo’lakka kiradigan iplar 
S in f 5-95% lik bo’lakka kiradigan iplarga ajratilgan.
Sinovlar uchun namunalar olish tartibi keltirilgan
Ип то ’даси (сандиц, к о п ,) сони
Ажратиб олинган о ’рама (упаковка) лар сони
4-10
1
11-30
2
31-75
3
76 ва ундан ортиц
4
155

Iplarning uzilish kuchi va kvadratik notekisligi sinflar bo’yicha har bir guruh
iplar uchun keltirilgan
Ip nomeri
U zilish kuchi cN/tex
U zilish kuchi b o ’yicha variatsiva koeffitsicnti, C V , %
Ne
T, тех
S in f 1
S in f 2
S in f 3
S inf 4
S in f 5
S in f 1
S in f 2
S inf 3
Sinf 4
S in f 5
18
33
23,3
20,3
18,9
17,5
16,2
5,4
5,8
6,3
6,9
7,6
24
25
22.4
19,4
18,0
16,6
15,4
6,1
6,7
7,3
8,0
9,0
30
20
21,7
«8,7
17,3
16,0
14,8
6,3
7,1
7,7
8,5
9,6
Ip nomeri
0 zilishdagi cho'ziluvchanligi (E,% )
O z g a rish koeffitsienli ko rsatkichi, CV, %
Nc
Т. тех
S in f 1
S in f 2
S in f 3
S in f 4
S in f 5
S in f 1
S in f 2
S in f3
S in f 4
S in f 5
18
33
7,1
6,7
6.4
6,1
5,8
5,1
5,6
6,0
6,8
7,6
24
25
6,9
6,4
6,0
5,7
5,3
5,4
5,9
6,5
7,5
8,6
30
■ 20
6,7
6,2
5,7
5,4
5,0
5,8
6,4
7,2
8,6
10,0
Ip nomeri
Ipning U ster n otekisligi (U,% )
O ’zgarish k o effitsien ti, C V , %
Ne
T, тех
S in f 1
S in f 2
S in f 3
S inf 4
S in f 5
S in f 1
S in f 2
S in f 3
S in f 4
S in f 5
18
33
8,2
8,1
9,1
9,6
10,6
10,3
10,8
11,4
12,0
13,3
24
25
8,7
9,3
9,8
10,5
11,7
10,9
11,6
12,3
13,1
14,6
30
20
9,1
9,8
10,4
1 U
12,5
11,4
12J2
13,0
14,0
15,7
Ip nomeri
1000 m iplam ing qalin joylari
Nuqsonlari
Nc
T, тех
S in f 1
S in f 2
S in f 3
Sinf 4
S in f 5
S in f 1
S in f 2
S in f3
S inf 4
S in f 5
18
33
5,6
11,0
20,9
34,8
7 U
6,2
1 U
19,3
36,8
85,1
24
25
7,8
16,2
30,1
56,0
155,3
12,1
22,5
39,1
71,4
160,7
30
20
10,2
21,9
39,9
81,0
284,3
20,3
38,8
67,8
119,3
263,1
Ip nom eri
Iplaming tukdorlik ko’rsatkichi
N e
T, тех
Sinf 1
Sinf 2
Sinf 3
Sinf 4
Sinf 5
18
33
5,0
5,4
5,9
6 , 2
6,9
24
25
4,5
4,9
5,3
5,7
6,3
30
2 0
4,1
4,6
4,9
5,3
5,9
Olingan natijalar standart talablariga mos bo’lsa mahsulot standartiga mos, aksi 
bo’lsa standartga zid hisoblanadi.
Iqtisodiy islohatlam i chuqurlashtirishi, eksport salohiyatining yuksalishi, 
to ’qimachilik sanoati riv o jlan ish i, chet el kompaniyalari va firmalari bilan 
aloqalarning ortishi, soha m utaxassislari tomonidan xalqaro metrologiya tizimidagi 
o ’lchovlar birliklari bilan ta n ish ib borishni taqoza etadi.
156

M a'lumki yengil sanoat tizim ida, umuman M ustaqil davlatlar ham do’stligi 
tarkibiga kiruvchi respublikalarda paxta tolasidan yigirilgan kalava ip, umuman 
to ’qimachilik sanoatida qo’llaniluvchi iplar chiziqiy zichligi 1000 m etr ipning vazni 
orqali «teks»da ifodalanadi.
A maliyotda qo’llanilayotgan, to ’qim achilik iplarining «nomer» o ’lchov birligi 
bilan Evropa ittifoqiga kiruvchi davlatlardagi q o ’llaniladigan «Ne» o ’lchov birligi 
orasidagi 
munosabat 
quyidagicha:N e=N m /l,7.X uddi 
shuningdek, 
L E A = l,67N m ko’rinishida bog’liqlik mavjud.
Quyidagi jadvalda kalava iplam ing turli o ’lchov birliklardagi qiyosiy 
kattaliklari ko’rsatilgan.
Tex
Nm
Ne
Den
LEA
1 0 0 0 , 0
1
0,59
9000,00
1,67
250,0
4
2,36
2250,00
6,67
1 0 0 , 0 0
1 0
5,91
900,00
16,67
50,00
2 0
11,82
450,00
33,33
33,33
30
17,73
300,00
50,00
25,00
40
23,64
225,00
66,67
2 0 , 0 0
50
29,55
180,00
83,33
1 0 , 0 0
1 0 0
59,10
90,00
166,67
3,33
300
177,30
30,00
500,00
Jadvaldagi berilgan ma'lumotlar, to ’qim achilik sohasi mutaxassislarini, 
magistrant va bakalavr talabalarini xalqaro to ’qimachilik metrologiyasidagi mavjud 
bo’lgan ma'lumotlardan xabardor qiladi.

Download 8,02 Mb.