E sla b qolish uchu n atam alar:
Paxta tolasi rangi, tashqi ko’rinishi, pishib etilganlik koeffitsienti, fizik-
mexanik ko’rsatkichlar, shtapel massauzunligi, chiziqiy zichlik va solishtirma uzilish
kuchi, rangi, tashqi k o ’rinishi, pishib etilganlik koeffitsient, paxta tolasining sinflari
bo’yicha nuqsonlar va iflos aralashm alarning massaviy ulush m e'yorlari, konditsion
massa, paxta ipi, haqiqiy chiziqiy zichlik, konditsion chiziqiy zichlik, ш нинг нисбий
мустаркамлиги, mustarkamlik bo’yicha kvadratik notekisligi, sifat ko’rsatkich,
yigirish usuli, olinadigan ipning turi, yigiruv tolalarining uzunligi va y o ’g ’onligi.
2.1 3 .2 -§ .L u b tolalari va ip larin i sinash uchun ish latilad igan stan d artlar
Lub tolalari o ’zining tuzilish xossalari, o ’lchami, kimyoviy tarkibi bo’yicha
turli xil bo’ladi. o ’sim liklam ing poyalari va bargidan olinadigan tolalarga lub tolalari
158
deyiladi. Lub tolalari tarkibiga kanop, zig’ir, jut, manilla, sizal va boshqa tolalar
kiradi.
Bular ichidan kalta, ingichka, o ’zaro birikkan elementar tolalar sanoat
korxonalarida k o ’proq ishlatiladi. Ishlab chiqarish jarayonidagi texnik tolalar kichik
to ’dalarga tarmoqlanadi, ba'zi bir turlari tayyor marsulotlarda, masalan, oqartirilgan
zig’ir iplari va gazlam alarida ular to ’liq elem entarga b o ’linadi. Shu sababli nafaqat
texnik tolalam ing xossalarini, balki elementar tola va ulam ing to ’da xossalarini bilish
ram zarurdir. Lub tolalarining tarmoqlanishi risobiga ular ma'lum miqdorda
farqlanadi. Texnik tolalam ing xossalari nofaqat ulam ing xususiyatlariga v a elementar
tolalam ing o ’lchamiga bog’liq bo’libgina qolmay, balkim ular orasidagi bog’liqlikka
ram ta'lluqlidir. Agar lignin tarkibi oshsa elem entar tolalam ing o ’zaro bog’liqligi
oshadi, texnik tolalar sifati yomonlashadi. bikrligi oshadi. Elem entar va texnik lub
tolalarining k o ’rsatkichlari quyidagi 2.4-jadvalda berilgan.
Z ig’ir. Z ig ’ir tolalari yuqori yigiruvchanlik imkoniyatiga ega bo’lib, elementar
tolalarining chiziqiy zichligi va lignin tarkibi kamroq b o ’ladi. Lub tolalari va boshqa
kimyoviy tolalar aralashmasidan quruq va ro ’l yigirish usulida iplar rosil qilinadi.
Zig’ir tolalarining tarkibida lignin miqdori kam bo’lganligi sababli ulardan ingichka
iplar olinadi.
2.4-jadval
Elem entar va texnik lub tolalarining k o ’rsatkichlari
Xom ashyo tarkibi
Tarkibi, foiz
E lem entar tola
T exnik tola
T
s
e
ll
y
u
lo
z
a
L
ig
n
in
U zunligi, mm
O ’rtacha
k o ’nda-
langi, m k
U zilishdagi
kuchlanish
kgk/m m 2
U
z
u
n
li
g
i,
sm
N
o
m
e
r,
m
/g
O
’r
ta
c
h
a
M
a
k
si
m
a
l
Kanop
70-72
13-18
2-5
11
14-32
40-46
120-300
150-250
Z ig’ir
75-78
2-4
17-25
130
12-17
80-120
40-125
400-800
Sizal
70-72
14-15
2-3
8
12-26
44
80-220
30-210
M anilla
64-65
30
2-6
12
16-36
47
80-220
30-230
Kunjut
77-78
4-8
10-14
65
14-17
90
50-250
25-130
Jut
64-74
11-16
2-4
25
15-20
33
120-300
200-450
159
Kunjut. Uzun kunjut texnik tola asosan birlamchi tola xossalari b o ’yicha
yaxshi xususiyatlardan iborat. Kunjutning qo’llanilishi b o ’yicha kanat va ipga
bo ’linadi. Birinchisi yuqori tasm asim onlikka va mustarkam likka ega. Kanatli kunjut
pishitilgan buyumlar tayyorlash uchun, ip esa-ip va gazlam alar uchun tayyorlanadi.
Kunjut tolalari birinchi tolalam ing 70-80 foizini tashkil etadi.
Jut. Birlamchi va ikkilamchi ju t tolalari, kanop tolasi kabi turli xususiyatlarga
ega. Birlamchi tolalar ikkilamchi tolalarga nisbatan d ag ’al, qattiq va mustarkam
bo’ladi. Jut tolasi yuqori gigroskopiklik xususiyatiga ega. Jut tolalari kalta elem entar
tolalardan tashkil topgan b o ’lib, 11-20 foizli yuqori lignin moddasidan iborat. Jut
tolalaridan shakar, un, tuz va boshqa oziq-ovqat marsulotlarini solish uchun qoplar
tayyorlanadi. Bu tola yaxshi b o ’yaladi. Shu sababli, bu tolalar gilam, qoplam a va
dekerativ gazlam alar ishlab chiqarishda keng foydalaniladi.
Kanop. Kanop tolalari ram ju t tolalari kabi 1-5 mm uzunlikdagi, kalta
elem entar zig’ir tolalaridan tashkil topgan bo’lib, qoplar uchun 300-700 teksli quruq
yigirilgan iplar ishlab chiqariladi. Bu tolaning ram gigroskoplik xususiyati ancha
yuqori bo’ladi. Kanop tolalaridan chilvirlar, arqonlar tayyorlanadi va gilamchilik,
qoplamalik va dekarativ buyumlari ishlab chiqarish uchun keng q o ’llaniladi. Undan
tashqari, gazlan ishlab chiqarishda linoleum tarzida ram ishlatiladi.
Lub tolalarining bargidan manilla, sizal tolalari olinadi. Texnik tolalar tekis,
y o ’g ’on va qattiq bo’ladi. U larning tarkibida 14-20 foizgacha lignin moddasi tashkil
etadi. Ular yuqori m ustarkam likka ega. Bu tolalardan ram iplar, chilvirlar, arqonlar
tayyorlanadi.
Standart bo’yicha lub tolalarining sifatini barolash va assortimenti. Lub
tolalarining sifat ko’rsatkichlariga bo’lgan talablari davlat standartlarida yoki tarmoq
standartlarida qayd etilgan.
Titilgan zig’ir - uzun tolali bo’lib, zavod va nozavod sharoitida sharoitida
olingan yom g’ir shudringi ta'sirida ivitilgan, bug’ bilan ishlov berilgan, ivitilgan
poyali titilgan zig’ir b o ’lib, GOST 10330-76 standard bo’yicha barolanadi va titilgan
zig’ir ko’rsatkichlari bo’yicha 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 18, 20, 22 va 24
160
raqam larga b o ’linadi. rar bir raqamdagi titilgan tolaning sifati belgilangan tartibda
tasdiqlangan GOST 10330-79 standart namunalariga bog’liq bo’ladi (2.5-jadval).
Belgilan me'yoriy-texnik hujjatlardagi standart namunalari qayta tarash uslubi
yordam ida tekshiriladi.
Taralgan zig’ir-rovuch ko’rinishidagi uzun yoldan zig ’ir tolasi bo’lib, zig ’ir
tarash mashinasida titilgan zig’imi tarash natijasida olinadi va ip ishlab chiqarish
uchun ishlatiladi.
2.5-jadval
Titilgan zig’ir raqamini barolash uchun m e'yor
Titilgan z ig 'ir
raqam i
Q ayta ishlanm agan
tarkibi foizda
T arkibidagi iflosliklar m iqdori, foiz
Foizli raqam
k o ’rsatkichlarining o ralig ’i
(100 Nt)
M e'yoriy
O raliqli
8
7
7
13
701-850
9
4
6
10
851-950
10
4
5
9
951-1050
11
2
5
9
1051-1150
12
2
4
8
1151-1250
13
2
4
7
1251-1350
14
1
3
6
1351-1450
15
1
3
6
1451-1550
16
1
2
5
1551-1700
18
1
1
4
1701-1900
20
-
-
1
1001-2100
22
-
-
1
2101-2300
24
-
-
1
2301-2500
Taralgan zig’ir tolasi sifat k o ’rtsatkichlari bo’yicha lOta navga bo’linadi va 14,
16,18, 20, 22, 24, 26, 28, 30, 36 raqamlari bilan belgilanadi.
Ivitilgan poya, yom g’ir va shudring ta'sirida ivitilgan poyali taralgan zig’im ing
navi mustarkamligi, qayishqoq y o g ’och qismining uzunligi, yaxshi ishlov berilmagan
qismining massaviy ulushi, y o g ’ochli poya va chiqindilar, y o ’g ’onlashgan qismlar
soni, egiluvchanligi kabi k o ’rsatkichlari orqali belgilanadi.
Taralgan zig’irning navi issiqlik ta'sirida ivitilgan, fizik-m exanik va boshqa
sanoat usullari yordam ida trestlar tayyorlash va standart namunalariga solishtirish
161
natijasida tola tashqi ko’rinishi b o ’yicha aniqlanadi.
Taralgan zig ’im ing me'yoriy sifat ko’rsatkichlari quyidagi 2.6-jadvalda
berilgan
Taralgan zig ’ir 10-16 foizli haqiqiy namlikda, 12 foizli me'yoriy namlikdagi
konditsion massasi bo’yicha qabul qilinadi. Agar tarkibida namlik miqdori 16 foizdan
yuqori b o ’lsa, u qabul qilinmaydi.
2.6-jadval
Taralgan zig’im ing me'yoriy sifat ko’rsatkichlari
Taralgan z ig ’ir
raqam i
H isoblangan
nom eri N x
Iflosliklar m iqdori, foizda
to ’liq ishlangan
o ’zak
d o ’n boqiar
14
15 гача
2,5
3,5
2
16
15,1-17
1,5
2,5
1,4
18
17,1-19
0,2
0,1
1
1,1-1,7
1
20
19,1-21
0,05
1
0,6
22
21,1-23
0
0,6
0,2
24
23,1-25
0
0,4
0,2
26
25,1-27
0
0,4
0,2
28
27,1-29
0
0,3
0
30
29,1-33
0
0,3
0
32
31,1 e a io q o p
0
0,3
0
Tarandi-kalta yondoshsiz zig’ir tolasi bo’lib, zig’ir tarash mashinalarida,
qolaversa, dag’al tarash m ashinalarida va qayta tarash mashinalarida titilgan zig’imi
tarash natijasida olinadi va ip ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
Tarandi zig ’ir tolasi OST 17-166-78 standarta bo’yicha to ’qqizta navga
b o ’linadi: 4, 6, 8, 10, 12, 14, 16, 18 va 20. Tarandi navi yom g’ir yoki shudring
ta'sirida ivitilgan, bug’ bilan ishlov berilgan, ivitilgan poyani laboratoriyada sinash
natijalari bo’yicha eshilgan pilikning mustarkamligi, tolaning tarmoqlanishi,
qayishqoq y o g ’och qismining ulushi, tolaning o ’rtacha massa uzunligi, y o g ’ochli
poya qismi, chiqindilar miqdori, y o ’g ’on qisimligi bo’yicha belgilanadi.
Tarandi zig’im ing me'yoriy sifat ko’rsatkichlari quyidagi 2.7 va 2.8-jadvalIarda
berilgan.
162
Tola sifati
laboratoriadagi
sinov
natijalari, ya'ni
eshilgan
pilikning
mustarkamlik o ’lchami va yog’och poyaning qismi yoki standart namunalariga
solishtirish y o ’li bilan barolanadi.
2.7-jadval
Tarandi zig’im ing me'yoriy sifat ko’rsatkichlari
Tarandi navi
Tarandining hisob
nomeri
Ruxsat etilgan o ’zak tarkibi, foizda
me'yoriy
oraliqli
4
5
1 0
15
6
5,1-7
7
1 2
8
7,1-9
5
8
1 0
9,1-11
4
7
1 2
11,1-13
2
5
14
13,1-15
2
5
16
15,1-17
2
5
18
17,1-19
2
4
2 0
19,1
2
4
2.8-jadval
Tola raqami
O ’zak va iflosliklar miqdori, foizda
Me'yoriy
Oraliq
2
24
29
3
2 2
26
4
19
23
6
15
16
8
1 1
13
Kanopning uzun tolasi O ’zDst 647-95 standart b o ’yicha I,II,III,IV navlarga
bo’linadi. Iste'molchi tolaning tashqi k o ’rinishi bo’yicha qabul qiladi. Kanop
tolasining mustarkamligi, egiluvchanligi va o ’zak tarkibi b o ’yicha ko’rsatkichlari
2.9-jadvalda berilgan.
163
Kanop tolasining fizik-m exanik xossalari va o ’zak tarkibi
2.9-jadval
Tola navi
Mustahkamligi, N
Egiluvchanligi, mgk
o ’zak tarkibi, foizda
Hisoblangan
oraliq
1
235
2 2
1
3
216
30
2
196
2 0
1,5
4
186
23
176
30
3
157
2 1
2,5
6
4
137
18
3,5
7
Kanop tolasining rangi va tashqi ko’rinishi eng yom on kursatkichlari b o ’yicha
barolanadi. Tashqi k o ’rsatkichlaridan birining og’ishida (rangi, tozaligi) tola pastki
navda barolanadi.
Konditsion massa Шк risoblangan o ’zak tarkibi bilan konditsion namligi
Wk=14 foizda haqiqiy o ’zak tarkibi 3X (18 foizdan oshmagan holda)da asosan
quyidagi formula bo’yicha risoblanadi.
(l00 + f r j ( l 0 0 - 3 v)
mK = mx
7 7
------------
( - 7
------- (2.7)
[(ЮО + И'д ) ( l 0 0 - 3 „ ) ]
bu erda: mp-tola haqiqiy m assasi, kg;
Wk-m e'yoriy namlik, foizda;
Wp-haqiqiy namlik, foizda;
3x-haqiqiy o ’zak tarkibi, foizda;
3„-hisobIangan o ’zak tarkibi, foizda.
Kanopning kalta tolalari G OST 9992-79 standartiga binoan I va II-nchi
navlarga bo’linadi (2.10-jadval).
2.10-jadval
Nav
Pishitilgan pilikning
m ustarkam ligi,N
O ’zak, k o ’sak va barglar tarkibi, foizda
Tashqi k o ’rinishi
xususiyati
hisoblangan
oraliqli
1
206
10
15
Rang, tozalik va
ifloslik
k o ’rsatkichlari tartibi
2
147
15
18
164
Tayyorlovchi tolaning sifatini standartning ram m a k o ’rsatkichlari bo’yicha,
iste'molchi esa tashqi ko’rinishi, standart k o ’rsatkichlariga solishtirgan rolda
tekshiradi.
K alta kanop tolalari ham uzun kanop tolalari kabi qabul qilinadi.
Lub tolalaridan olingan ip. Standart b o ’yicha iplaming sifatini barolash va
assortimenti. GOST 11970.2-76 standarti bo’yicha lub tolalaridan olinadigan iplar
assortimenti quyidagichadir: bittalik zig’ir ipi 17-1200 teks, lub tolalariga boshqa
tolalar aralashmasidan olingan 320-6900 teksdagi ip.
Xom ashyo tartibi bo’yicha zig’ir ipi OST 17-806-79 standartiga binoan toza
zig ’irli (TZ) tarkibida 8 foizdan yuqori bo’lgan kimyoviy tolali, zig ’irli (Z), tarkibida
30 foiz zig ’ir tolasidan iborat b o ’lgan zig’ir bilan kim yoviy tola (ZK).
GOST 1078-85 standartida yigirish jarayoni b o ’yicha iplar zig’irli (Z),
tozalangan (T), quruq (Q), h o ’l (H), qayta ishlanish jarayoni b o ’yicha oqartirilmagan
(O), oqartirilgan (Oq), bo’yalgan (B) ligi b o ’yicha sinflanadi. Sifat k o ’rsatkichlari
bo’yicha iplar guruhlarga bo’linadi; maxsus zig’irli (M Z), yuqori tozalangan (YuT),
o ’rta tozalangan (O ’T), oddiy tozalangan (ОТ).
Agarda guruh iplari, ya'ni faqatgina I-nchi nav uchun solishtirib uzish kuchi
Rs, O ’Z, O ’T va ОТ quruq yigirishdagi iplarda, I va II-nchi navlar uchun OZ va ОТ
ro ’l yigirishda me'yorlar belgilanadi.
Chiziqiy zichligi St va mustarkamligi Sn bo’yicha kvadratik notekislik me'yori
I va II-nchi navlar uchun ram m a gururyaarda belgilangan. Solishtirma uzilish kuchi,
chiziqiy zichligi va mustarkam ligining eng yomon ko’rsatkichlari bo’yicha navi
belgilanadi.
Z ig’ir, kanop va ju t iplari OST 17-460-75 standartiga binoan 340, 400, 440,
600 va 1600 teksli chiziqiy zichlikda ishlab chiqariladi. Standartda me'yoriga
nisbatan konditsion chiziqiy zichlikning iplar uchun me'yoriy berilgan.
K alta lub tolalaridan olingan kabel iplari 1700, 2200 va 3400 teksli chiziqiy
zichlikda ishlab chiqariladi. GOST 905-78 standartiga binoan iplar maxsus,
165
oshirilgan va oddiy gururlarga bo’linadi. Bu gururda iplar mustarkamligi, kvadratik
notekisligi va o ’zak tarkibi b o ’yicha me'yoriy k o ’rsatkichlari belgilanadi.
| 