6
I – BOB.YER TUZISHNI LOYIHALASHNING AVTOMATLASHGAN
TIZIMI VA UNING YER TUZISH TIZIMIDAGI O’RNI
1.1.Avtomatlashgan tizimda yer tuzish loyihalarini ishlash muammolari
Respublikada aholi sonining to„xtovsiz o„sib borishi oziq ovqat mahsulotlariga
va xalq iste‟mol mollariga bo„lgan talab-ning doimiy oshib borishiga olib keladi.
Bu talabni qishloq xo„jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni muntazam ko„paytirib
borish, ularning sifatini yaxshilash va turlarini ko„paytirish evaziga qondirish
mumkin. Agar respublikamizda qishloq xo„jaligida asosiy ishlab chiqarish
vositalari bo„lgan er va suv resurslarining cheklanganligini hisobga olsak, qishloq
xo„jalik mahsulotlarini muntazam ko„paytirib borishning yagona yo„li qishloq
xo„jaligini intensiv rivojlantirish va uni industrial asosga o„tkazish bo„lib qoladi.
Erdan samarali foydalanishni tashkil qilish, tuproq unumdorligini doimiy oshirib
borish, dehqonchilik madaniyatini ko„tarish, ilm-fan va texnika yutuqlaridan
foydalanishga sturlioit yaratish, erni va atrof muxitni qo„riqlash hozirgi vaqtda er
tuzishning asosiy vazifalari hisoblanadi.
Ma‟lumki, yer va suv qishloq xo„jaligida asosiy ishlab chiqarish vositalari
bo„lishi bilan bir qatorda ulardan foydalanishning o„ziga xos tomonlari ham bor.
Ishlab chiqariladigan mahsulotning miqdori, sifati va tannarxi asosan qishloq
xo„jalik korxonasidagi erning maydoniga, unumdorligiga, er turlari tarkibiga,
shakliga, yo„l va tashqi aloqa manzillariga nisbatan joylashgan o„rniga bog„luq.
SHuning uchun ham, yer tuzish loyihalari qishloq xo„jalik korxonalari
hududlarining tashkil topishida, tartibga solinishida va takomillashishida juda katta
ahamiyatga ega.
Yer tuzish jarayoning asosiy bo‟g‟ini yer tuzishni loyihalash hisoblanib, uning
asosiy maqsadi yerdan foydalanishda, yerlarni berish va qaytarib olish, sotish-
olishda ulardan samarali foydalanishni tashkil etish va muhofazalashda tartib
o‟rnatishdan iborat bo‟lib, bunga quyidagi yer tuzish ishlarini bajarish orqali
erishiladi:
7
tuman yer tuzish chizmalaridagi istiqbolga mo„ljallangan va loyiha oldi
hisoblashlari;
xo‟jaliklararo va xo‟jalikda ichki yer tuzish loyihalarini ishlash;
yer tuzish tadbirlarini amalga oshirish uchun ishlanadigan ishchi
loyihalarni tayyorlash;
loyihalarni joyiga ko‟chirish va ularning amalga oshirilishi ustidan
mualliflik nazorati.
Respublikamiz mustaqillikka erishib, bozor iqtisodiyotiga o‟tish bo‟yicha
iqtisodiy islohotlarni boshlab yuborishi bilan bog‟liq agrar sohada yuz berayotgan
o‟zgarishlar, yer tuzish ishlari hajmini keskin oshirib yubordi. Bu davrda yer
tuzishning axborot ta‟minoti o‟sishi uning sifat jihatdan takomillashishi zaruratini
keltirib chiqardi. Yer tuzish bilan bog‟liq loyiha qidiruv ishlarining hajmi ham
yangi tashkil bo‟layotgan va qayta tuzilayotgan xo‟jaliklar, fuqarolarga va boshqa
maqsadlar uchun yer ajratish loyihalarini ishlash hisobiga keskin oshdi.
Mavjud ananaviy usullar va vositalar bilan ishlayotgan yer tuzish xizmati bu
vazifalarni tez bajarish imkoniyatiga ega bo‟lmay qoldi. Loyihalash ishlarini
tezlashtirish zaruriyati bir tomondan, yer tuzuvchi plan - xarita, yer kadastri
me‟yoriy va boshqa ma‟lumotlarni olish, ularni tahlil qilish va loyihalashda
foydalanish vaqtidan to joylarda yer ajratish va yerga bo‟lgan egalik qilish yoki
foydalanish huquklarini tasdiqlovchi yer tuzish hujjatlarini berishgacha bo‟lgan
vaqtni keskin qisqartirishni talab etsa, ikkinchi tomondan, yer tuzish ishlarining
sifatiga, yerni muhofaza qilish va undan oqilona foydalanishni tashkil etish
bo‟yicha optimal yechimlarni topishga qo‟yiladigan talabni oshiradi.
Loyihalash bilan bog‟liq masalalarni yechish katta hajmdagi xo‟jalikni
miqdor va sifat jihatidan tavsiflovchi, hamda baho va huquqiy ma‟lumotlarni
o‟rganish dinamikasini tahlil qilish, yer monitoringini olib borish, iqtisodiy,
ekologik va boshqa vaziyatlarni modellashtirish bilan bog‟liq. Shu maqsadda turli
xil usullardan foydalaniladi: iqtisodiy-matematik modellash; tarmoqli loyihalash;
matematik dasturlash; o‟yinlar nazariyasi, optimal strategiyani tanlash usullari va
boshq. Ulardan foydalanish uchun yer tuzish muammolarini, boshlang‟ich va
8
me‟yoriy ma‟lumotlarni, yer tuzish masalalarini qo‟yishga noananaviy
yondashuvni, ilmiy asosda tashkil etishni chuqur o‟rganish zarur.
Yer tuzuvchining ish unumdorligini oshirish va loyiha-qidiruv ishlarining
sifatini yaxshilash, faqat yangi informatsion texnologiyalar, yer tuzish ishlarini
kompyuter texnikasidan va zamonaviy dasturiy ta‟minotdan foydalanish
asosidagina mumkin. Zamonaviy texnologiyalar, faqat ekspertlarning bahosiga
asoslangan ananaviy usullardan farqli ravishda rejalash, hisobga olish, tahlil qilish
va loyihalash masalalarining yangi darajadagi kompleks yechimini olish
imkoniyatini beradi. Bu texnologiyalar loyihani ishlash muddatini qisqartirish,
loyihalarning sifatini yuqori ko‟tarish, loyihachilar ishini yengillatish, ularni
zerikarli yarim mexanik tarzdagi ishlardan qutqarish, imkoniyatlarini loyihaning
ijodiy qismiga ko‟proq qaratish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari zamonaviy
kompyuter texnikasi nafaqat texnik-iqtisodiy masalalarni sifatliroq yechish, balki
iqtisodiy-matematik usullar va modellardan yer resurslarini muhofaza qilish va
ulardan samarali foydalanishni tashkil etish bo‟yicha tadbirlarni bashoratlash,
rejalash va loyihalashda erkin foydalanish imkonini yaratadi.
Iqtisodiy-matematik usullar loyihalash tehnologiyalariga kiritilsa va
kompyuterlarda yechilsa, loyihaviy yechimlarda sub‟ektivizmdan saqlanish bilan
bir qatorda ko‟p variantli yechimlarni tahlil qilish va optimal yechimni topish
imkonini beradi.
Bugungi kunda ishlab chiqarishda va ilmiy izlanishlarda avtomatlashtirish
vositalaridan va kompyuter texnologiyalaridan, turli xil dasturiy maxsulotlardan
foydalanish odatiy tusga kirmoqda. Lekin shuni esdan chiqarmaslik kerakki, yer
tuzishda avtomatlashgan tizimlar, faqat rejalash, hisob, tahlil, loyihalash va tartibga
solish masalalari birgalikda (ma‟lumolarni yig‟ishdan yechimni olishgacha)
yechilsagina, yaxshi samara beradi. Masalan, qishloq xo‟jaligi ishlab chiqarishi
faoliyati yagona kompleks matematik model bilan ifodalanishi va uning asosida
xususiy modellar ishlanishi, yer tuzishni loyihalash masalalari qo‟yilishi va
yechilishi kerak. Bunga esa o‟z navbatida, loyihaviy yechimlarni asoslashga tizimli
yondashuv yordamida erishiladi.
| 