26
3-MAVZU: IPLARNING TUZILISHI VA XOSSALARI
KALAVA IP TURLARI. KALAVA IP VA IPLARNING
NUQSONLARI.TANDA VA ARQOQ IPLARNI TAYYORLASH
REJA:
1. Kalava ip haqida ma‟lumot
2. Yigirish haqida umumiy ma‟lumotlar
3. Kalava ip turlari
4. Kalava ip va iplarning nuqsonlari.tanda va arqoq iplarni tayyorlash
Yigirish jarayonida uzunligi cheklangan tolalarni
bir-biriga burab ulashdan
hosil bo‗ladigan iplar kalava ip deb ataladi.
Tolalar massasidan kalava ip olishda bajariladigan operatsiyalar yig‗indisi
yigirish deyiladi. Yigirishda ishlatiladigan tolalar yigiruv tolalari deb ataladi.
Ularga jun, paxta, zigir, tabiiy ipak chiqindilari, turli shtapel tolalar kiradi.
Yigirish usuli, olinadigan kalava ipning xili yigiruv tolalarining uzunligi va
yo`g‗onligiga bog‗liq bo‗ladi. Paxta va shtapel tolalar asosan karda usulida
yigiriladi. Bu usulda o‗rtacha uzunlikdagi tolalar qayta ishlanadi. Jun, paxta, tabiiy
ipakning uzun tolalari qayta tarash usulida qayta ishlanadi, natijada bir tekis zich
va silliq ingichka kalava ip hosil bo‗ladi. Paxta va junning kalta tolalaridan apparat
usulida yo`g‗on, bush, yo`g‗onligi jihatidan notekis bo‗lgan apparat kalava ipi
olinadi.
Yigirishda bajariladigan asosiy operatsiyalar: tolalarni titish va savash,
tarash, tekislash va cho‗zish, qisman yigirish, uzil-kesil yigirish.
Yigiruv fabrikalariga tolalar 170-250kg li toylar
tarzida presslangan holda
keltiriladi.
YUqorida aytib o‗tilgan uchala yigirish usulida ham tolalar titiladi va
savaladi. SHunda presslangan tolalar massasi ayrim bo‗laklarga ajraladi va
tarkibidagi aralashmalardan qisman tozalanadi. Presslangan tolalar bo‗laklari titish
va savash mashinalarining metall chiviqlari, qoziqlari yoki ignalarining zarbi
ta‘sirida bush tolalar massasiga aylanadi.
Titilgan va savalgan tolalarni aralashmalardan butunlay tozalash va
bo‗laklarni ayrim tolalarga ajratish uchun tolalar taraladi. Karda va apparat yigirish
usulida tolalar ingichka o‗tkir metall ignalar
bilan qoplangan ikki sirt
(kardolentalar) orasidan o‗tib taraladi. Karda usulida taralgan yupqa tolalar qatlami
(vatka) voronka orqali o‗tib, piltaga aylanadi. Pilta tolalar bog‗idan iborat.
Apparat usulida taralgan vatka (xolst) tasmali bo‗lgich yordamida juda ko‗p
mayda bo‗laklarga ajratiladi va bo‗shgina eshilib pilikka aylantiriladi.
27
Kayta tarash usulida tolalar taroqli tarash mashinalarining taroqlari bilan
qo‗shimcha ravishda taraladi, natijada kalta tolalar taroqda ilinib chiqib, faqat uzun
tolalardan iborat pilta hosil bo‗ladi. Ajratib olingan kalta tolalar apparat usulida
qayta yigiriladi. Bu usulda olingan kalava ip, odatda, yo`g‗on va notekis bo‗ladi.
Pilta mashinalarida bir necha pilta bitta piltaga birlashtirilib, tekislanadi va
cho‗ziladi. SHunda yo`g‗onligi jihatidan bir xil pilta hosil bo‗ladi. Pilta
mashinalari tezligi oshib boradigan bir necha valiklar jufti bilan ta‘minlangan, pilta
shu valiklar orasidan o‗tganda asta-sekin ingichkalashadi, tolalari parallellanadi.
Pilik mashinalarida tolalar qisman yigiriladi, bunda piltani cho‗zish, burash
yoki eshish yo`li bilan pilik hosil qilinadi. Pilik mashinalari orqali o‗tayotgan pilik
borgan sari ingichkalashadi, tolalari to‗g‗rilanadi va parallellanadi (zirir bitta, paxta
1-2 ta, dag‗al jun 4-5 ta, mayin jun 6-7 ta mashinadan o‗tadi).
Uzil-kesil yigirish protsessi yigiruv mashinalarida bajariladi.
Bu protsess
pilikni uzil-kesil cho‗zish, uni kalava ip qilib burash va kalava ipni o‗rash
operatsiyalarini o‗z ichiga oladi (rasm). Halqali yigiruv mashinalaridan kalava ip
pochatkalarda olinadi. Tolalarni quruqlayin va namlab yigirish usullari bor. Paxta
tolalari, jun, tabiiy ipak chiqindilari, shtapel tolalar quruq holatda yigiriladi
(quruqlayin yigirish). Zi`g‗ir tolalari quruqlayin ham, namlab ham yigiriladi.
Namlab yigirishda ancha zich va ingichka zig‗ir kalava ip olish uchun pilik issiq
suv solingan vannadan o‗tkaziladi; issik suv tolalar tarkibidagi
pektin moddalarni
yumshatadi. So‗nggi yillarda urchuqsiz yigirish usuli taraqqiy etmoqda. Bu usulda
aeromexanik va ayniqsa, pnevmomexanik yigiruv mashinalari ishlatiladi.
Pnevmomexanik usulda tolalar yigiruv mashinasiga pilta ko‗rinishida
beriladi. Bu piltalar havo oqimiga ilashib, alohida-alohida harakatlanadi va
voronkaga surilayotganda zichlashadi. Yigiruv kamerasida tolalar buralib ipga
aylanadi.
Yigirish jarayoniga kiradigan operatsiyalar soni yigirish usuliga bog‗liq.
Karda usuli yigirishdagi barcha operatsiyalarni o‗z ichiga oladi.
Apparat usuli eng oddiy usul hisoblanadi, chunki unda pilta va pilikka ishlov
berish
jarayonlari
bo‗lmaydi: ular taralgandan so‗ng to‗g‗ridan-tug‗ri
yigirilaveradi. Qayta tarash usuli eng murakkab usul hisoblanadi, chunki tolalarni
taroq bilan qo‗shimcha tarashga tayyorlash va taroqli mashinalarda tarashga to‗g‗ri
keladi.
Eng uzun va dag‗al jun tolalari dag‗al qayta tarash usulida yigiriladi. Bunda
kalava ip zich va qattiq bo‗lib chiqadi. O‗rtacha uzunlikdagi mayin jun tolalari
mayin qayta tarash usulida yigiriladi. Bunda bir oz tukli mayin kalava ip hosil
bo‗ladi. O‗rtacha uzunlikdagi dag‗al va yarim dag‗al jun tolalari yarim qayta tarash
sistemasida, ya‘ni taroqda tarash operatsiyasisiz yigirilishi mumkin. Natijada yarim
taralgan, ko‗rinishi taralgan kalava ipga o‗xshaydigan kalava ip hosil bo‗ladi.
28
Ancha kalta jun tolalari apparat usulida yigiriladi.
Bunda tolalarning
ingichkaligiga qarab, mayin movutbop kalava ip (ingichka, tukli va yumshoq) yoki
dag‗al movutbop kalava ip (yo`g‗on va ancha qattiq) olinadi. Apparat yigirish
usulida tolalarni dubllash va to‗g‗rilash yo`li bilan tekislash protsessi yo`qligi
tufayli ancha momiq va yo`g‗onligi notekis kalava ip hosil bo‗ladi.
Junni yignrishda turli tolalarii aralashtirish usuli keng taralgan. Apparat
yigirish usulida jun aralashmasi tarkibiga, qo‗ylardan qirqib olingan jun tolalaridan
tashqari, zavodda tayyorlangan jun, tiklangan jun, paxta, shtapel tolalar kiradi. Bu
tolalar tarashdan oldin aralashtiriladi.
Qayta tarash usulida yigirishda junga sun‘iy va sintetik shtapel tolalar
qo‗shiladi. Ular har xil tolalarning taralgan piltalarini qo‗shish yo`li bilan
aralashtiriladi.
SHtapel tolalar sof holda ham, tabiiy tolalarga
aralashtirilgan holda ham
yigiriladi. SHtapel tolalar sof holda, odatda, karda usulida yigiriladi. Sof shtapel
kalava ip olish uchun 0,4 teks (№ 2500) dan 0,16 teks (№ 6000) gacha bo‗lgan
visko-za tolalar ishlatiladi. SHtapel tolalarni yigirishning o‗ziga xos tomoni
shundaki, barcha yigirish bosqichlarida tolalarning elektrlashuvini kamaytirish
uchun ular albatta emulsiyalanadi. Tolalarning uzunligi va ingichkaligi jihatidai bir
tekis bo‗lgani uchun shtapel kalava ip tekis va silliq chiqadi.
