CYSF16MBK
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI
telegrammi, Enigma shifri, SIGABA mashinalarini misol sifatida
keltirish mumkin.
4. Kompyuter davri (zamonaviy shifrlar). Ushbu davr shifrlari hisoblash
qurilmalariga mo‘ljallangan bo‘lib, yuqori xavfsizlik darajasiga ega. Zamonaviy
shifrlarga misol sifatida DES, AES, ГОСТ Р 28147-89, IDEA, A5/1, RC4
(barchasi simmetrik) va RSA, El-Gamal (ochiq kalitli) larni keltirish mumkin.
Kriptografiyaning asosiy bo‘limlari.
Kriptografiyani quyidagi bo‘limlarga ajratish mumkin:
1. Simmetrik kalitli kriptografiya. Simmetrik kalitli
kriptografiyaning umumiy ko‘rinishi 5.1-rasmdagi kabi bo‘lib,
ma’lumotni shifrlash va rasshifrovkalashda yagona kalitdan (simmetrik kalitdan)
foydalaniladi. Shuning uchun simmetrik kalitli kriptotizimlarni – bir kalitli
kriptotizimlar deb ham yuritishadi. Demak, simmetrik kalitli shifrlash
algoritmlaridan foydalanish uchun har ikkala tomonda bir xil kalit mavjud
bo‘lishi zarur. Simmetrik kalit odatda bir tomonda hosil qilinadi va maxsus
usullar asosida ikkinchi tomonga xavfsiz tarzda yetkaziladi.
2. Ochiq kalitli kriptografiya. Ochiq kalitli kriptografiyada (yoki
asimmetrik kriptografiya deb ham ataladi) ma’lumotni shifrlash qabul
qiluvchining ochiq kaliti bilan amalga oshirilsa, uni rasshifrovkalash qabul
qiluvchining shaxsiy kaliti bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun ham ochiq
kalitli kriptotizimlarni ikki kalitli kriptotizimlar deb ham yuritishadi. Ochiq
kalitli kriptografiyaning umumiy ko‘rinishi 5.2-rasmda keltirilgan.
5.2-rasm. Ochiq kalitli shifrlashning umumiy ko‘rinishi
HISOB
6
KIBERXAVFSIZLIK
ASOSLARI
CYSF16MBK
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI
Ochiq kalitli kriptografik algoritmlar asosida ma’lumot almashinish uchun
dastlab, jo‘natuvchi qabul qiluvchining ochiq kalitiga ega bo‘lishi kerak. Qabul
qiluvchining ochiq kalitidan faqat ma’lumotni shifrlash uchun foydalaniladi va
u bilan shifrmatnni rasshifrovkalashning imkoni mavjud emas. Xuddi
shuningdek, shaxsiy kalit bilan ma’lumotni shifrlash imkoni ham mavjud emas.
Shifrmatnni rasshifrovkalash esa faqat shaxsiy kalit egasiga joiz. Demak,
shaxsiy kalit egasi tomonidan xavfsiz saqlanishi va o‘zidan boshqa hech kimga
ma’lum bo‘lmasligi kerak.
3. Xesh funksiyalar. Ma’lumotni xeshlash uning yaxlitligini
kafolatlash maqsadida amalga oshirilib, agar ma’lumot uzatilishi
davomida o‘zgarishga uchrasa, uni aniqlash imkoni mavjud bo‘ladi. Xesh-
funksiyalarda odatda kiruvchi ma’lumotning uzunligi o‘zgaruvchan,
chiqishda esa o‘zgarmas uzunlikdagi qiymatni qaytaradi. Zamonaviy xesh
funksiyalarga MD5, SHA1, SHA256, O‘z DSt 1106:2009 larni misol sifatida
keltirish mumkin.
Odatda kriptografiyada ma’lumotlarni shifrlashda
(rasshifrovkalashda) ikki turdagi akslantirishlardan foydalaniladi. Ulardan
biri o‘rniga qo‘yish (substitution) akslantirishi, ikkinchisi o‘rin almashtirish
(permutation) akslantirishi.
O‘rniga qo‘yish akslantirishi. Ushbu akslantirish sodda va
zamonaviy simmetrik kriptografik algoritmlarning asosi hisoblanadi. O‘rniga
qo‘yish akslantirishida, ochiq matn simvollari bir alfavitdan olinib, unga mos
shifrmatn simvollari boshqa bir alfavitdan olinadi.
Sodda ko‘rinishda olingan o‘rniga qo‘yish akslantirish amali asosida
shifrlash uchun olingan matn quyida keltirilgan. Ushbu sodda shifrlash usuli
Sezar nomi bilan mashhur. Masalan, agar ochiq matn “HELLO” ga teng bo‘lsa,
unga mos holda shifrmatn “KHOOR” ga teng bo‘ladi. Mazkur holda shifrmatn
alfaviti ochiq matn alfavitidan 3 ta pozisiyaga surish natijasida hosil qilingan
va shuning uchun shifrlash kalitini 3 ga teng deb hisoblash mumkin (5.1-jadval).
Rasshifrovkalash jarayonida esa shifrmatn simvollari shifrmatn alfavitidan olinib,
unga mos ochiq matn alfavitidagi simvollarga almashtiriladi. Masalan, shifrmatn
“ILUVW” ga teng bo‘lsa, unga mos ochiq matn “FIRST” ga teng bo‘ladi.
5.1-jadval
HISOB
7
KIBERXAVFSIZLIK
ASOSLARI
|
