|
So'zlar o'rtasida aloqa o'rnatish
|
| bet | 6/7 | | Sana | 11.12.2023 | | Hajmi | 41,41 Kb. | | #115595 |
Bog'liq Urganch davlat universiteti xorijiy fililogiya fakulteti filolog-fayllar.orgSo'zlar o'rtasida aloqa o'rnatish
Mashqning bu turi o'quvchilarga so'zlarni tezlashtirish va passiv so'z boyligini faolga aylantirish imkonini beradi. Maktab o'quvchilariga so'z o'yini taklif etiladi, uning qoidalari asta-sekin murakkablashadi. Birinchidan, bola kattalar tomonidan aytilgan so'zga javoban, uning xayoliga kelgan har qanday ot, sifat yoki nutqning boshqa qismini nomlashi kerak. Masalan, "stol" quyidagi assotsiatsiya so'zlarini keltirib chiqarishi mumkin: "oshxona", "dumaloq", "toshlar", "yog'och" va boshqalar. Keyin faqat birlikdagi otlar bilan javob berish taklif etiladi. Xuddi shu mashqni ta'm yoki rang assotsiatsiyasiga olib keladigan sifatlar, fe'llar va so'zlar bilan alohida bajarish kerak. Misol uchun, siz bolalardan faqat shirinliklar yoki qizil narsalarni nomlashni so'rashingiz mumkin.
Assotsiativ aloqalarni rivojlantirish va mustahkamlash uchun yosh bolalarga topishmoqlar qilish foydali bo'ladi: "Sovuq qishda o'rmonda kulrang, g'azablangan, och yurgan kim?"
Biz majoziy ma'noni tushunamiz
Yosh o'quvchilarning fikrlashlari o'ziga xosdir. Biroq, 8-9 yoshga kelib, ular allaqachon matn muallifining yozma so'zlardan to'g'ridan-to'g'ri kelib chiqmaydigan yashirin fikrlarini ushlay olishlari kerak. Bunday mahoratga ega bo'lmagan bolalar, asosiy narsani ta'kidlamasdan, o'z nutqlarida ortiqcha tafsilotlarga yo'l qo'yadilar. Maqollar va maqollar iboralarning majoziy ma'nosini tushunishni o'rgatish uchun ajoyib namunadir. Eng oddiy o'yin shundan iboratki, siz o'quvchilarga maqol aytasiz, so'ngra yana to'rtta ro'yxatni berasiz, ularda ular ma'nosiga yaqinroq bo'lganini tanlashlari kerak.
Masalan: "Variantlarning qaysi biri "Baliq etishmasligi va saraton - baliq haqida" degan maqoldagi bir xil fikrni aks ettiradi?"
a) "Moskva darhol qurilmagan";
b) "Men tirgakni ushladim - bu og'ir emas deb aytmang";
v) “Ko‘r bilan egri rahbar o‘rtasida”;
d) Ishtaha ovqatlanish bilan birga keladi.
So'z boyligini boyitish yordam beradi1-2-sinf o‘quvchilari bilan viktorinalar o‘tkazish: “Qish-qish”, “O‘ynab o‘rganamiz”, “So‘zlar bekinmachoq o‘ynaydi”, “She’riy duel”, “So‘zlarga kim ko‘proq qofiya tanlaydi” o‘yinlari. Bunday qiziqarli viktorinalar, o'yinlar va bayramlar kichik yoshdagi o'quvchilarda katta qiziqish uyg'otadi. Oson muloqot paytida bolalarning so'z boyligini to'ldirish eng faol sodir bo'ladi.
O‘quvchilarning so‘z boyligini boyitishning samarali vositasi qo‘shiq, she’r, nasriy parchalarni yod olishdir. Lug'at boyligining kengayishi topishmoqlar, maqollar, ertaklar, ertaklar, til burmalari, sanoq qofiyalari, bolalar bog'chalari ustida ishlashda ham sodir bo'ladi. Talabalarning so'z boyligini boyitishda illyustratsiyalar, syujetli rasmlar bilan ishlash katta ahamiyatga ega.
3-4-sinflarda leksik ish va so‘z tarkibini tahlil qilish, matn bilan ishlash jarayonida o‘quvchilarning so‘z boyligini boyitish ishlari davom ettiriladi. Gapning grammatik tuzilishini bir hil a'zoli konstruktsiyalar, murakkab gaplar bilan boyitish. Til materiali bilan ishlash, matnlarni o'qish jarayonida izchil og'zaki nutqni rivojlantirish. Muvofiq yozma nutqni rivojlantirish (rasmlar va kalit so'zlar asosida bepul diktantlar, taqdimotlar, insholar yozish).
Rasm asosida insho yozish nutqni rivojlantirish, bolalarning so'z boyligini boyitish, aniqlashtirish va faollashtirish, xotira, kuzatish va ijodiy tasavvurni (fantaziya) rivojlantirishning samarali vositalaridan biridir. Bu izchil nutqni rivojlantirish uchun qiziqarli mashqlar turi. Insho - bu bolaning atrofidagi dunyoni o'zining ichki aks ettirishida ifodalashga, o'z nuqtai nazarini ifoda etishga urinishi. Bunday mehnat turi o‘quvchini o‘z fikrini talablar asosida tartibga solishga majbur qiladi, tilini boyitadi, savodxonlikka o‘rgatadi. Bunday insholar paytida o'quvchilarning o'zlari tuzgan kayfiyat va tuyg'ular lug'atidan so'zlar yozilgan kartalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Badiiy o‘qish darsligida tilga boy badiiy matnlar, masalan, A.Pushkin, I. Nikitin, I. Surikov, S. Yesenin, F. Tyutchev va boshqalarning she’rlari o‘rin olgan bo‘lib, ular obrazli so‘z va iboralar ustida qiziqarli ish olib borish imkonini beradi.Ma’nosi yaqin yoki qarama-qarshi bo‘lgan so‘zlar ustida ishlashda o‘quvchilarga indagi so‘zlarning aniq ishlatilishi ko‘rsatiladinutqimiz. Ma’no jihatdan yaqin bo‘lgan so‘zlarning ma’nolarida soyalar ochiladi (bo‘ron, bo‘ron, qor bo‘roni, bo‘ron; muzlaydi, muzlaydi, titradi; kuyadi, yoritadi). O‘quvchilar ma’no jihatdan yaqin yoki qarama-qarshi bo‘lgan so‘zlar nutqda so‘zlarning monoton qo‘llanilishini bartaraf etishga yordam berishini va sifatdosh, ot, fe’l bilan ifodalanishi mumkinligini ko‘radi.
Talabalarning faol so'z boyligini boyitish rus tilini o'qitishning asosiy vazifalaridan biridir. So'z jumlalar uchun qurilish materialining bir qismi, butun jumlani tushunishning kalitidir. Agar bola so'zning ma'nosini qanday tushunishni bilmasa, uning ma'nosini yomon tushunsa yoki umuman tushunmasa, u doimo mavzuni noto'g'ri tushunishdan aziyat chekadi. Talabaning kam so'z boyligi uni muvaffaqiyatli ishdan mahrum qiladi. Shuning uchun o`qituvchining vazifasi bolalarni yangi so`zlar, ularning lug`aviy ma`nosi bilan tanishtirishdan tashqari, ularning etimologiyasini hisobga olgan holda kuzatish, tahlil qilish ob`ektiga aylantirishdan ham iboratdir.Bolalarni turli xil hayotiy vaziyatlarda so'zlarni to'g'ri talqin qilish va ishlatishga o'rgatish kerak: maktab o'quv dasturidagi fanlarni o'rganishda, yangi so'zlarni qabul qilishda, oqsoqollar, do'stlar va tengdoshlar bilan muloqot qilishda.
3. Oquvchilarning soz boyligini takomillashtiruvchi va boyituvchi
vositalardan biri bu atrof- muhitdir. Shuning uchun darsdan tashqari holatlarda
oquvchilarni turli ekskursiyalarga olib chiqish juda katta ahamiyatga egadir. Chunki,
tabiat qo'yniga, turli joylarga, muassasalarga ekskursiya vaqtida bolalar narsava
hodisalarni kuzatish bilan ko'pgina yangi nom va iboralarni o'rganadilar. Bu
ekskursiyalar yuzasidan o'tkazilgan suhbat vaqtida ularning bilimi
chuqurlashtiriladi,ayrim so'zlar ma'nosiga aniqlik kiritiladi.
4. Dars davomida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish.
Bunda oqituvchi dars davomida turli xil video va audio matnlardan
foydalanishi mumkin. Masalan oqish darsini oladigan bolsak, darslikda berilggan
har bir hikoya va ertakni audiosi yoki video variantlarini o’quvchilarga qoyib
berishi, hamda bu matnni kitoblardan foydalanmagan holda oquvchilardan gapirib
berishlarini sorash, zarur dars oxirida esa matnda uchragan notanish sozlar ustidan
ishlash, ularning manolarini tushintirib berish zarur.
5. Turli xil didaktik oyinlardan foydalanish.
Didaktik oyinlar oquvchilarning kreativligini, reaksiyaviyligi hamda
zukkoligini ostiruvchi eng asosiy vositadir. Shuningdek lug’atlar ustida ishlash
jarayonida ham didaktik oyinlardan foydalanish mumkin. Masalan:
“Kim kop aytadi” didaktik oyinini olaylik. Bunda oqituvchi ona tili
darslarida har bir dars davomida ozlashtirilgan sozlar yuzasidan musobaqa
uyishtiradi. Bu oyinda barcha oquvchilar ishtirok etadilar. Har bir dars davomida
ozlashtirilgan sozlarni oquvchilar bittadan aytadilar. Kimki ayta olmay toxtab
qolsa oyindan chetlashtiriladi. Oyin davomida qaysi oquvchi oxirigacha qolsa,
yani soz ayta olmay toxtab qolmasa osha oquvchi lider deb topiladi.
|
| |
