396
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
модернизация қилиш асосида пахта хом ашѐсини қайта ишлаш
рентабеллигини
ҳамда
ишлаб
чиқарилаѐтган
маҳсулотларнинг
рақобатбардошлигини ошириш бўйича кенг-кўламда
чора-тадбирлар амалга
оширилиб, муайян натижаларга эришилмоқда.
Ишлаб чиқаришга узатилаѐтган машинада ва қўлда терилган пахтани
тузилма таркиби мураккаб бўлиб, чигитлар сони турлича бўлган (1тадан-9
тагача)
пахта
бўлакларидан
иборат
бўлади.Мақолада
технологик
жараѐнларда пахта тузилма таркибини ўзгариши ўрганилган.
Тажриба машинада ва қўл теримда С-6524 селекция навли, саноат нави
½ ва 1/3 намлиги мос равишда W=11,6% ва W=14,27% пахталарда ўтказилди.
Тажриба натижалари 1-жадвал ва 1-расмда келтирилган.
1-жадвал.
т/р Намуна
нуқтаси
Пахта таркиби (толали чигитлар сони)
1
2
3
4
5
6
7
8
9 M
N
m
К,%
С-6524 1/3 =11,6% қўл терим
1.
Пахта
ғарамида
28
10 10 13 12 15 23 10 1 122 520 4,26 23,5
2.
Перевалкада 67 21 19 8 7 12 20 8 3 165 536 3,95 30,8
3.
2СБ-10дан
кейин
159 44 12 8
15 9
12 3
- 214 552 2,58 38,8
4.
УХКдан
кейин
340 30 8
8
6
3
4
3
- 402 556 1,38 72,3
С-6524 ½ =14,27% машина терим
5. Пахта
ғарамида
78
28 14 12 11 14 15 5
- 177 508 2,87 34,8
6.
2СБ-10 дан
кейин
130 50 10 40 11 11 5
-
- 317 636 2,01 49,8
397
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
7.
УХКдан
кейин
466 30 8
8
3
6
4
-
- 525 658 1,25 79,8
Толали якка
чигитни титилганлик даражаси, уни технологик
жараѐнларда ўзгариши қонуниятларини аниқлаш ва оптималлаштириш
асосида пахтани тозалаш даражасини ошириш имкониятини беради.
Пахтани тозалаш жараѐнларига тузилма
таркибини оптимал холатда
тайѐрлаш учун уни тўлиқ характерловчи технологик кўрсаткич бўлиши
керак. Ушбу йўналишда А.Е.Лугачев, Р.З.Бурнашевлар томонидан илмий
тадқиқот ишлари олиб борилган бўлиб, улар томонидан пахтани тозалаш
объекти сифатида тузилмаси таркибини характерловчи
пахта тузилмаси
коэффициенти тавсия этилган [1,2]. Маълумки, улар томонидан пахта
тузилма таркибини характерловчи кўрсаткич тавсия этилган бўлиб, уни
қуйидаги формула орқали аниқланган
1-пахта ғарамида; 2-
перевалкада;
3-2СБ-10дан кейин; 4-УХКдан
кейин
1-расм. Пахта тузилма таркибини
характерловчи M, m ва
K
я
ларнинг
технологик жараёнларда
ўзгариши.
398
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
= (1)
бунда -пахта бўлаклари сони; - толали якка чигитлар сони.
Пахта тузилма таркибини (1)-формула билан аниқланиши бир қатор
камчиликларга эга бўлиб, асосийси ни минимал қиймати 1 га тенг бўлиб
максимал қиймати номаълумлиги ҳисобланади.
Кўрсаткич пахтага механик таъсир этиш даражасини характерловчи
коэффициент бўлиб, уни қиймати пахта
тузилма таркибини тозалашга
тайѐрлашда қанча заҳира борлигини кўрсатиб туриши керак.
Тадқиқотда пахта тузилма таркибини характерловчи кўрсаткични
қуйидаги формулалар орқали аниқлаш таклифи берилди [3].
К
(2)
(3)
бунда К-пахтани тузилма таркибини характерловчи кўрсаткич,
-
пахтани толали якка чигитга ажралиши даражасини характерловчи
коэффициент.
Пахтани тузилма таркиби кўрсаткичини (2) ва (3)-формулалар орқали
аниқлашни афзаллиги шундан иборатки, уларни қиймати
ва
чегарада ўзгаради ва пахтани толали якка чигитларга
ажралиши, яъни К=1 ѐки
бўлиши учун қандай заҳира
борлигини аниқ ифодалайди.
Технологик жараѐнларда m қиймати қўл теримда 4,26 дан 1,38% гача,
машина теримда эса 2,87 дан 1,25 % пасаймоқда. Кўрсаткич
K
я
эса мос
равишда 23,5% дан 72,83% га ва 31,8% дан 79,8% гача ошиб бормоқда, яъни
79,8% якка толали чигит қолган 20,2% эса кўп чигитли пахта бўлакларидан
иборат эканлигини кўрсатмоқда.
Ушбу кўрсаткичларни амалиѐтга тадбиқ
этиш учун уларни тозалаш
самарадорлиги тола ва чигитни сифат кўрсаткичлари билан ўзаро боғланиш
қонуниятларини аниқлаш талаб этилади.
399
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom