Qorako‟l zotli qo‟ylar kelib chiqishi to‘g‘risida har xil farazlar mavjud.
Ba‘zilar ushbu zotli qo‘ylar Kichik Osiyoda yaratilgan desa, boshqa olimlarning
fikriga ko‘ra, uning vatani O‘zbekiston hududidir. Boshqa olimlarning fikricha,
qorako‘l zotli qo‘ylar o‘tmishda tabiiy-tarixiy omillar ta‘sirida paydo bo‘lgan.
Bugungi kunda O‘rta Osiyo davlatlarida va Rossiya Federatsiyasida hamda
Afg‘oniston, Namibiya, shuningdek, Janubiy Afrika davlatlarida, Eron, Mongoliya
va Angolada ham qorako‘l zotli qo‘ylar boqilmoqda. Avstriya, Germaniya,
Ruminiya davlatlarida va Argentinada ham qorako‘l qo‘ylar ko‘paytiriladi.
387
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
Qorako‘l qo‘ylar rangining xilma-xilligi bilan boshqa qo‘y zotlaridan ajralib
turadi. Qora rangli qo‘ylar 75-80%, ko‘k rangli 13-17%, sur rangli qo‘ylar 5-7%,
boshqa rangli qo‘ylar 3% ni tashkil etadi.
O‟zbekistonning go‟shtdor-serjun (xalq tilida – ―malish‖ qo‘ylar) zot
guruhlarini yaratish ishlari 1953-1954 yillardan boshlangan. Yaratilgan duragay
zotlarning tusi oq bo‘lib, qalin yarim mayin junli hisoblanadi.
Hisor zotli qo‟ylar go‘shtdor dumbali, dag‘al junli qo‘y zotlari bo‘lib,
Tojikistonda yaratilgan zotdir. Qo‘ylarning juni asosan quruq va o‘lik junga ega,
rangi qo‘ng‘ir, sariq va ba‘zida qora tusdagilari ham uchraydi. Jun mahsuldorligi
juda past, qo‘chqorlarniki qirqilganda o‘rtacha 1,2-1,5 kg, sovliqlarniki 2,0 kg ni
tashkil qiladi.
Edilbay zotli qo‟ylar go‘shtdor-dumbali dag‘al junli qo‘y zotlari hisoblanib,
XIX asrda Qozog‘istonda yaratilgan. Qo‘ylarning tusi qo‘ng‘ir va sariq, ba‘zida
qora rangdagilari ham uchraydi. Bu zot qo‘ylari juni qirqilganda qo‘chqorlarda
3,0-5,0 kg, sovliqlarda 2,3-2,6 kg ni tashkil qiladi.[1],[3],[5]
Qo‘ylardan yiliga ikki marta, bahor va kuz mavsumlarida jun qirqib olinadi.
Bahorgi qirqib olingan jun xomashyosida mayin tolalar ko‘p bo‘ladi. Mayin
(tivitli, merinos) jun xomashyosi to‘qimachilikda yigirishga yaroqliligi sababli
qimmatbaho hisoblanadi. Mahalliy qo‘ylardan olinadigan jun dag‘al jun bo‘lib,
noto‘qima mato tayyorlashda keng qo‘llaniladi.
Asosan jun tolalarining sifat ko‘rsatkichlari uning ingichkaligi va shtapel
uzunligi bilan belgilanadi. Ushbu sifat ko‘rsatkichlarini maxsus asbob va uskunalar
yordamida aniqlash mumkin. Ammo junni sifatini nazorat qilish hamda qabul
qilishda mexanik xossalarini aniqlash maqsadida jun to‘shamasini qo‘lda g‘ijimlab
so‘ng uning o‘z holatiga qaytishi bilan tekshirib ko‘riladi.
Jun xomashyosini saralash jarayoni muhim ahamiyatga ega bo‘lib, har bir
keltirilgan partiyalarini tiplarga ajratish lozim. Har-xil jun tiplarini qo‘shilib
ketishiga yo‘l qo‘ymaslik zarur. Junni dastlabki ishlash jarayonini reglament
asosida tashkil qilish sifatli jun tolasini tayyorlash bilan bog‘liqdir. Titish-savash
388
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
jarayonini to‘g‘ri tashkil qilish bu, jun xomashyosini bo‘laklarga ajratishdan
tashqari tarkibidagi dag‘al tola hamda qiltiqni ham ajratishdan iborat. Titish-savash
jarayoni shunisi bilan ahamiyatliki jun tarkibidagi mavjud ifloslik va o‘simlik
aralashmalaridan tozalash samaradorligini oshirish imkonini berishi kerak.
Jun tolasi belgilangan 5 ta sortga ajratiladi. Tolaning yo‘g‘onligi bo‘yicha
junning tavsifi quyidagicha.
1-jadval
Sortlar
Oliy
1
2
3
4
O‘rtacha
kvadratik
og‘ish
8,8-10,1
11,4-19,5
15,2-24,7 16,9-56,4
25,3-56,4 30,3-57,7
Yo‘g‘onligi
bo‘yicha
o‘rtacha
22-26
33 gacha
33,1-37
37,1-43
43,1-49
49 va undan
ortiq
Junni dastlabki tozalash va titish-savash korxonalarining ish rejimlari
jundagi mavjud chiqindi va o‘simlik aralashmalar ulushiga nisbatan tanlanadi.
Qo‘ylardan qirqib olinadigan jun xomashyosining sifatli bo‘lishi
chorvadorlarga bog‘liqdir. Chunki, boqilayotgan qo‘ylarni saqlash joylari, ozuqasi
va boshqa faktorlar jun sifatiga katta ta‘sir qiladi. Jun tolasida yog‘ moddalarini
bo‘lishi ularni turli iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda saqlashni talab qiladi.
O‘zbekistonda boqiladigan qo‘ylarning zoti qanday bo‘lishidan qat‘iy nazar
ulardan olinadigan jun xomashyosi to‘qimachilik sohasida samarali foydalanishga
qaratilgan bo‘lishi kerak.
Jun yuvishdan avval maxsus uskunalar yordamida titiladi, bu jarayonda
o‘simlik qoldiqlari salmoqli miqdordagi tolalarni ilashtirib qolib jarayonni
murakkablashtiradi. Bunday o‘simliklar sirasiga qo‘ytikan, chaqir tikanak va sillik
poyali o‘simliklar qismlari kiradi. Qo‘ytikan quruq xolatda tolaga tez yopishadi,
uning og‘irligi 28·10
-6
- 40·10
-6
kg oralig‘ida bo‘lsada o‘z og‘irligiga nisbatan qo‘y
tanasida 3-4 barobar, qirqilgan junni saqlashda 8-10 barobarigacha tolani ilashtirib
389
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
oladi. Chaqirtikanak o‘z og‘irligiga nisbatan 2-3 barobar ko‘p tolani yopishtirib
oladi va qisman tashqi mexanik ta‘sir bo‘lganda maydalanib xomashyoga
aralashadi. Silliq poyali o‘simliklar jun tolasiga faol aralashmasada ular miqdorini
ortib ketishi junni dastlabki ishlashni qiyinlashtiradi.[1],[3],[4]
Tadqiqotlarda ikki mavsumdagi uy va yaylov sharoitida boqilgan qo‘y
junlari o‘rganildi. Namuna sifatida qorako‘l va jaydari zotli qo‘y junlari olindi.
Qo‘ytikan, chaqirtikanak kabilar qiyin ajraladigan, silliq poyali va o‘simlikning
boshqa qismlari oson ajraladigan guruhlarga ajratilgan holda o‘rganildi. Tadqiqot
natijalari jadvalda keltiriladi.
O‘simlik qoldiqlarining jundagi miqdori.
2-jadval
Qo‘y zoti
Yaylovda
Uyda
Tola chiqishi
Oson
ajraladiga
n
Qiyin
ajraladiga
n
Oson
ajraladiga
n
Qiyin
ajraladiga
n
Oson
ajraladiga
n
Qiyin
ajraladiga
n
Bahorgi qirqim, %
Qorako‘l
3,4
2,8
0,3
3,1
96,3
94,1
Jaydari
3,1
2,3
0,2
2,7
96,7
95
Kuzgi qirqim, %
Qorako‘l
2,3
4,6
-
1,6
97,7
93,8
Jaydari
1,9
2,6
-
1,4
98,1
96
Yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, yaylovda boqilgan bahorgi qirqim
junlari tarkibida qiyin ajraladigan o‘simlik qoldiqlarining ulushi ko‘proq, uyda
boqiladigan qo‘ylarda nisbatan kamroq ko‘rsatkichga ega. Kuzgi qirqim
bahorgilarga nisbatan ushbu turdagi qoldiqlarni kamligi ma‘lum bo‘ldi. Oson
ajraladigan o‘simlik qoldiqlari ikki mavsumda ham jun tarkibida salmoqli
miqdorda bo‘lib, uyda boqiladigan qo‘ylarda nisbatan kamroq bo‘ladi. Jaydari zotli
qo‘ylardan qirqib olingan junlarda har ikki turdagi o‘simlik qoldiqlari qorako‘l
zotli qo‘ylarga nisbatan oz bo‘ladi. Jaydari zotli qo‘y juni tarkibida dag‘al tolalarni
390
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
ko‘pligi sababli o‘simlik qoldiqlarini oz miqdorda yopishgan bo‘ladi. Qorako‘l
zotli qo‘y junlari tarkibida tivit tolalarni ko‘pligi o‘z navbatida o‘simlik
qoldiqlarini ko‘p ilashib qolishiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari qo‘y junlari
tarkibida o‘simlik qoldiqlarini miqdori qo‘ylarni boqish agrotexnikasi, iqlim
sharoiti, ozuqa turiga va boshqa omillarga bog‘liq.[2],[3]
Jun tolasi qo‘ylardan qirqilgandan so‘ng uni tarkibida o‘simlik qoldiqlaridan
tashqari mineral va yog‘-ter moddalari ham uchraydi. Ular jun tolasiga o‘rnashish
darajasiga ko‘ra turlicha xarakterlanadi. Xomashyo tarkibidagi chiqindilarni
aniqlash uchun keltirilgan uslubiy ko‘rsatma bo‘yicha namunalar olindi.
Tadqiqotlar chorvachilik xo‘jaligida yetishtirilgan qorako‘l va jaydari zotli
qo‘ylarning bahorgi qirqim xomashyolari ustida amalga oshirildi.
Bahorgi qirqim jun tarkibidagi chiqindilar miqdori
3-jadval
№
Chiqindi turlari
Qo‘y zotlari bo‘yicha chiqindi
ulushi, %
Qorako‘l
Jaydari
1
Qirqim davri chiqindilari
0,65
0,020
1,1
0,030
2
O‘simlik qoldiqlari
3,4
0,13
3,1
0,92
3
Mineral chiqindilar
4,3
0,197
4,8
0,210
4
Yog‘-ter moddalari
11,0
0,681
11,3
0,768
5
Jami chiqindilar
19,35
20,3
6
Toza jun miqdori
80,65
79,7
Natijalardan namoyon bo‘ladiki, bahorgi jun tolalari tarkibida qirqim davri
chiqindilari 0,65-1,1 % ni, o‘simlik qoldiqlari 3,1-3,4 % ni, minerallar 4,3-4,8 % ni
va yog‘-ter 11-11,3 % ni tashkil qiladi.[3],[4]
Qorako‘l va jaydari qo‘ylarning junlari tarkibida chiqindilar 19-20 %
atrofida bo‘lib, mineral chiqindilar jaydari zotli qo‘y junida ko‘proq bo‘ladi.
Buning sababli, qorako‘l zotli qo‘yga nisbatan jaydari zotli qo‘ylarning juni
391
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
dag‘alroq va 1 mm
2
to‘g‘ri keladigan tolalarni ko‘pligi hisoblanadi. Dag‘al junlar
tolimlari mayin junlarga nisbatan birmuncha siyrakligi tashqi muhitdan turli
jismlarni (paxta, ip, plenka, qog‘oz va boshqalar) xomashyoga qo‘shilishini
osonlashtiradi. Shuning uchun qorako‘l va jaydari zotli qo‘y junlarida ifloslik 0,65-
1,1 % atrofida bo‘ladi.[2],[4]
| 