V- MAVZU. KORXONANING AYLANMA MABLAG’LARI
5.1. Aylanma fondlar va aylanma mablag’lar: tarkibi va tuzilishi
Sanoat sohasida turli mahsulotlarni tayyorlash
jarayonida moddiy va
moliyaviy mablag‘larga bо‘lgan extiyojlar doimo oshib boradi. Sanoat
korxonalarida asosiy fondlar bilan bir vaqtda mexnat buyumlari xam harakatda
bо‘ladi. Shu sababli ularni aylanma fondlar deb aytiladi.
Aylanma fondlar — ishlab chiqarish jarayonida bir marta qatnashib,
о‘z
qiymatini tayyor maxsulotga о‘tkazib, о‘z shaklini xam о‘zgartiradigan,
butunlay
yukotib yuboradigan mehnat buyumlaridir.
Aylanma fondlarga ishlab chiqarish jamg‘armalari va ishlab chiqarishdagi
mablag‘lar, tugullanmagan ishlab chiqarish va kelgusi davr xarajatlari kiradi.
Ishlab chiqarish jamg‘armalari aylanma fondlarning asosiy kismini tashkil
etadi. Ular korxonalarga keltirilgan, lekin ishlab
chiqarish jarayonida hali
foydalanilmagan mexnat bumlari, xususan, xomashyo, yarim tayyor mahsulotlar,
yoqilg‘i, asosiy
va yordamchi materiallar, energiya, ta’mirlash uchun extiyot
kismlar, xо‘jalik jihozlari va tez yemiriluvchi buyumlardan iborat.
Aylanma fondlarning yana bir qismini tugallanmagan ishlab chiqarish tashkil
etadi. Ular ishlab chiqarish jarayoniga allakachon tushgan,
lekin ishlov berish
tugamagan mexnat buyumlaridir. Bularga korxona о‘zi yaratgan, lekin chala tayyor
maxsulotlar va tugallanmagan ishlab chiqarishlar kiradi.
Aylanma fondlarning yana bir qismi kelgusi davr xarajatlari xisoblanadi.
Ularga yangi turdagi maxsulotlarni loyixalash, tayyorlash va о‘zlashtirish,
mutaxassislarni о‘qitish va qayta tayyorlash, xonalarni ijaraga olish, tog‘-sanoat
korxonalariga taalluqli xarajatlardan iboratdir. Bu xarajatlarning
hammasi tayyor
mahsulotning tannarxiga kiritish evaziga koplanadi.
Aylanma fondlarning tarkibi turli tarmoqlarda turlicha bо‘ladi. Masalan,
umuman, sanoat buyicha ishlab chiqarish jamg‘armasi 64% ga yakin bо‘lsa,
elektroenergetika va issiklik energiyasi ishlab chiqarish sohasida 56% ni,
mashinasozlikda 54%, kumir sanoatida 33% ni tashkil etadi. Aylanma fondlarning
tarkibi fakat tarmoklarda emas, korxonalarda xam bir-biridan farq kilishi mumkin.
Bu ishlab chiqarishning texnikaviy darajasiga, joriy etilayotgan texnologiyaning
usuliga, yо‘liga, korxonani ixtisoslashish darajasiga, ishlab
chiqarish jarayonining
davomiyligiga, ishlatiladigan materiallarning tarkibiga bog‘liq. Aylanma
fondlarning tarkibini iqtisodiy taxlil etish va ularning tarkibiga ta’sir etuvchi
omillarni aniklash xamda ularning ta’sir kuchi natijalarini topish,
tarmoklar va
korxona tarakkiyotini belgilashga katta yordam beradi. Aylanma fondlarning
tarkibini aniklash, ulardan foydalanishni yaxshilash yо‘llarini belgilash uchun
moddiy balanslar tuziladi. Bu balanslar xar bir tarmok
ikkinchi tarmokka qanday
buyumlar yetkazib berishini tavsiflaydi.
Sanoat korxonaga ishlab chiqarishni amalga oshirish uchun asosiy vositalar
bilan birga aylanma mablag’lar ham kerak bo’ladi. Aylanma mablag’lar asosan
korxonaning hisob raqamida pul ko’rinishida jamg’ariladi. Tovar, xom-ashyo,
materiallar, yoqilg’i, yem-xashak, mineral o’g’itlar va boshqa mablag’lar negizida
ishlab chiqariladi. Aylanma mablag’larni mehnat buyumlari deb ham ataladi.
Asosiy kapitalning bir marta aylanishiga aylanma kapitalning
bir necha aylanishi
to’g’ri keladi. Aylanma kapital yetishmasa asosiy kapitaldan foydalanish
yomonlashadi. Shu sababdan aylanma kapital muammolarini o’rganish korxona
faoliyatida muhim rol oynaydi.
