194
11-keste
Meteorologiyalıq oraylar h’aqqında tu’sinik
№
Geografiyalıq tu’sinik
Tu’siniktin’ mazmunı
Hawa – rayı
Anıq bir waqıtta ma’lim bir jerdegi h’awanın’ jag’dayı
Hawa-rayının’ elementleri
Hawa rayı jag’dayının’ ko’rsetiwshi sostav bo’limleri.
Hawa rayının’ tiykarg’ı elementleri to’mendegilerden
turadı:
1) h’awanın’ temperaturası;
2) h’awanın’ ıg’allıg’ı;
3) atmosfera basımı.
Hawa rayı xızmeti
Hawa rayı o’zgeriwi bir h’a’pte (bir ay) aldın belgilep
alıw imkaniyatına iye bolg’an sho’lkemnin’ alıp barıp
atırg’an jumısı
1.
Meteorologiya orayı
Hawa rayının’ o’zgeriwin u’yreniwshi sho’lkem
2.
Meteorolog
Hawa rayının’ o’zgeriwin h’a’mme waqıt baqlap
barıwshı qa’niyge.
3.
Du’nya
ju’zi
meteorologiya
orayları
Jer ju’zinin’ tu’rli orınlarında ju’z beriwshi h’awa rayı
o’zgeriwin u’yreniwshi sho’lkemler. Du’nya ju’zi
meteorologiya orayları to’mendegi qalalar jaylasqan;
1) Vashington (AQSh);
2) Melburn (Avstraliya);
3) Moskva (Rossiya).
7.
Hawa rayının’ o’zgeriwinen
derek
beriwshi jergilikli belgiler
Quyash, ay, bult, juldız, o’simlik, h’aywan h’a’m tag’ı
basqalardın’ belgili jag’dayı, qatan’-h’a’reketleri
tiykarında h’awa-rayı o’zgeriwin biliw imkaniyatı
Sabaq teması: «Jer qabıqlarının’ o’z-ara ta’siri»
Sabaqtın’ maqseti: Oqıwshılarg’a biosferanın’ basqa qabıqlarg’a ta’siri
h’aqqındag’ı mag’lıwmatlardı beriw h’a’mde qorshag’an ortalıqtı qorg’aw
ko’nlikpelerin qa’liplestiriw.
Sabaq protsessinde a’melge asırılıwshı wazıypalar:
1. Oqıwshılar ta’repinen biosfera h’a’m onın’ a’h’miyeti xaqqında o’zlestirilgen
teoriyalıq bilimlerdi bekkemlew.
2. Oqıwshılarg’a biosferanın’
atmosfera, gidrosfera h’a’m litosferag’a ta’siri,
sonday-aq, geografiyalıq qabıq h’aqqında bilimlerdi beriw.
3. Oqıwshılarda ta’biyat h’a’m qorshag’an ortalıqtı qorg’aw ko’nlikpelerin
qa’liplestiriw.
195
Sabaq quralları: «Jer qabıqlarının’ o’z-ara ta’siri» temasına tiyisli plakatlar, tu’rli
duzlar, topıraq u’lgileri, ta’biyiy geografiya baslang’ısh kursı sabaqlıg’ı, kesteler.
Sabaq protsesinde qollanılatu’g’ın metodlar: gu’rrin’,
soraw-juwap,
ekskursiya,
baqlaw, «Besinshisi artıqsha» metodı, «Kishi toparda islew» metodı.
Sabaqtın’ rejesi:
1. Biosferanın’ atmosferag’a ta’siri;
2. Biosferanın’ gidrosferag’a ta’siri;
3. Biosferanın’ litosferag’a ta’siri;
4. Geografiyalıq qabıq;
Sabaqtın’ barısı:
1. Soraw-juwap tiykarında «Biosfera h’a’m jer qabıqlarının’ o’z-ara ta’siri»
bo’liminde o’zlestirilgen bilimlerdi bekkemlew.
Oqıwshılarg’a to’mendegi sorawlar berilip, olardın’ bilim da’rejeleri anıqlanadı:
1. Biosfera degenimiz ne?
2. Tiri organizmlerdin’ tiykarg’ı belgileri nelerden ibarat?
3. Tiri organizmlerdin’ o’z-ara baylanıslılıg’ın qanday tu’sinesiz?
4. Tiri organizmlerdin’ tarqalıwında insan qanday orın tutadı?
II. «6x6x6x6x6» metodı ja’rdeminde bilimlerdi o’zlestiriw.
Klass oqıwshıları 6 dan 5 toparg’a bo’linedi. Ta’biyiy geografiya baslang’ısh
kursı sabaqlıg’ının’ «Jer qabıqlarının’ o’z-ara ta’siri» teması boyınsha
berilgen tekst
segiz bo’limge ajıralıp (bo’limlerge bo’lingen tekstler kompyuterde teriledi), h’a’r bir
toparg’a bo’lip beriledi. Toparlar bes minut aralıg’ında tekst mazmunın u’yrenedi. Son’
topar qayta sho’lkemlestiriledi. Jan’adan sho’lkemlesken toparlarda da’slepki
toparlardın’ bir ag’zası bolıwı sha’rt. Topar ag’zalarının’ h’a’r biri qalg’an 4
toparlasına o’zi u’yrengen mag’lıwmatlardı jetkizedi (tekst mazmunı h’aqqında so’ylep
beredi). Bunın’ ushın 6-8 minut beriledi. Usının’ tiykarında teksttin’ ulıwma mazmunı
h’a’mme oqıwshılar ta’repinen o’zlestiriledi.
III. «Besinshisi artıqsha» metodı ja’rdeminde bilimlerdi bekkemlew.
Belgili tu’siniklerden ibarat sistema du’ziledi h’a’m de oqıwshılarg’a usı
sistemada temag’a tiyisli bolmag’an tu’siniktike anıqlaw wazıypası tapsırıladı.
Oqıwshılar itibarına to’mendegi sistemanı usınıw mu’mkin:
1. Biosfera, gidrosfera, materik, litosfera, atmosfera;
2. Atmosfera, litosfera, biosfera, karta, gidrosfera;
3. Gidrosfera, litosfera, atmosfera, biosfera, globus.
IV. Gu’rrin’ tiykarında bilimlerdi bekkemlew. Bul metodta oqıwshılarg’a
to’mendegi
sorawlar berilip, olardı pikirlewge, o’z
pikirin erkin bayan etiwge
iytermeleydi:
196
1. İnsanlar yamasa h’aywanat du’nyası o’simlikler bolmag’an sharayatta da jasay
alama?
2. Atmosferanın’ pataslanıwının’ insang’a ta’siri barma?
3. Gidrosfera h’a’m atmosfera qabıg’ının’ o’z-ara ta’sirin jeke pikirlerin’iz
arqalı ko’rsetip berin’.
4.
İnsannın’ atmosferag’a, jer ju’zine h’a’m gidrosferag’a ta’sirin uyreniw
h’a’m sheshiw jolları to’mendegi 12-keste berilgen. Keste oqıwshılar ta’repinen
oqıtıwshı basshılıg’ında toltırıladı.
