110
O’zbekstanda geografiya pa’ni boyınsha test tapsırmaları du’zilip, baspadan
shıg’arıldı. Bul tarawda X.Vah’obov, P G’ulomov, R.Qurbaniyazov, A.Saatov,
A.Qayumov h’a’m basqalar ta’repinen u’lken jumıslar a’melge asırıldı.
Test ingilizshe «Test» so’zinen alıng’an bolıp, tapsırıw, sınaw,
baqlaw
ma’nislerin an’latadı. (BES, 42 t, 1956 g). Da’slep testler psixologiya pa’ninde
pikirlew qa’bileti, o’z aldına imkaniyatları h’a’m basqada ta’replerin anıqlawda
qollanılatug’ın bir bo’limdegi tapsırmalardan ibarat bolg’an. (so’zli yaki su’wretli
ko’riniste).
Mekteplerde testler (N.Grayvz, 1979) da’slep a’sirimizdin’ 20-jıllarınan
baslap AQSh-da qollanıla basladı, bul waqıtqa shekem AQSh h’a’m Ullı
Britaniyada imtixanlar tiykarınan jazba ko’riniste o’tkiziletug’ın edi. XX a’sir
baslarında AQSh-da jazba imtixanlar qattı sıng’a alına baslandı, na’tiyjede bilim
h’a’m ko’nlikpelerdi tekseriw boyınsha tu’rli ta’jiriybeler sınap ko’rile basladı.
Sebebi, AQSh-da oqıw protsessin rejelestiriw boyınsha mektepler ju’da’ u’lken
h’uqıqqa iye bolg’anlıqtan oqıwshılardın’ ulıwma ta’lim da’rejeleri tu’rlishe boldı.
1920-jıldan baslap Nyu-York shtatının’ xalıq ta’limi anıq (obektler) testler
boyınsha imtixan alıw ta’jiriybesin basladı h’a’m 30-jıllardan baslap bunday usıl
AQSh-tın’ h’a’mme mekteplerinde qollanıla baslandı. AQSh-nın’ arqa-shıg’ıs
shtatlarında joqarı oqıw orınlarına kiriw imtixanları boyınsha 30-jıllarda testler
du’ziwge kiristi. Na’tiyjede test du’ziw boyınsha kooperativ xızmeti
sho’lkemlestirildi, onın’ tiykarg’ı wazıypası AQSh-tın’ mektep h’a’m
kolledjlerinde oqıwshılar o’zlestiriliwi ko’rsetilgen talaplar tiykarında anıq
bah’alaw kriteriyaları menen ta’miyinlew edi. 1948 jılda usı kooperativ xızmet
ta’lim testleri xızmetine aylandırıldı. İmtixanlar boyınsha test ken’esi xızmetleri
mag’lıwmatlarınan kolledj h’a’m universitetlerge kiriwshilerdin’ bilimin
tekseriwde qollanıla basladı.
Test boyınsha bilim h’a’m ko’nlikpelerin tekseriwde to’mendegilerdi o’z
ishine alg’an: a) pikirlew h’a’m matematikalıq qa’biletin anıqlawg’a
mo’lsherlengen testler (ko’p juwaplı sorawlardan du’zilgen, imtixan 3 saat dawam
etedi.); b) juwmaqlı test, tiykarınan
ingliz tili, sotsiallıq pa’nler, matematika, shet
tilleri, tariyx boyınsha
bilimleri tekseriledi, kiriwshilerden 3 predmet boyınsha
testten o’tiw talap etiledi. Ha’r bir predmet boyınsha imtixan (1 saat dawam etedi,
h’a’mmesi izbe-iz boladı) Ha’mme testler (shet tilinen basqa) ko’p sorawlı
tapsırmalardan ibarat. Ullı Britaniyada testler baslang’ısh mekteplerinde
pitkeriwshi klasslarında qa’biletli oqıwshılardı orta mekteplerge bo’liw maqsetinde
o’tkiziledi. Onın’ tiykarg’ı maqseti qa’biletli oqıwshılardı tan’lap alıwdan ibarat.
İmtixan tapsırmalarınan tuwrı juwaptı anıqlaw talap etiledi h’a’m h’a’r bir tuwrı
111
juwap ushın bir ball qoyıladı. Bah’alar anıq bolg’anı ushın imtixan alıwshılardın’
subektiv qarasları joq boldı.
Burıng’ı Awqam da’wirinde oqıwshılardın’ bilim h’a’m ko’nlikpelerin test
arqalı tekseriw tiykarınan 1970 jıldan baslap ta’jiriybe sıpatında qollanıla basladı.
Geografiya tarawında bul jumıslar T.P.Gerasimova, M.K.Kovalevskaya,
V.A.Korinskaya, L.M. Teltevskaya h’a’m basqalar ta’repinen a’melge asırıldı.
Ha’zirgi waqıtta qollanılatug’ın testlerdin’ ju’da’ ko’p tu’rleri bolıp, olardan
en’ tiykarg’ıları to’mendegiler: (P.G’ulomov, H.Vaxobov, 1993)
1. Ko’p juwaplı testler. Bunday testler ju’da’ ken’ tarqalg’an. O’zbekstanda
da tiykarınan usınday testler qollanılmaqta. Usı testlerde bir sorawg’a u’shten
beske shekem juwap boladı, imtixan tapsırıwshı tuwrı juwaptı anıqlap beriwi
kerek. Ma’selen:
Eki materik,
eki okean, eki ten’iz, eki yarım ataw h’a’m eki ma’mleketti
ajıratıwshı bug’azın anıqlan’;
A. Bosfor
V. Gibraltar
S. Dreyk
D. Bering
2. «Durıs-nadurıs tu’rindegi sorawlardan ibarat testler (alternativ testler).
Bunda imtixan tapsırıwshı wazıypag’a muwapıq durıs yamasa nadurıs juwapların
anıqlaw kerek. Ma’selen, Evropag’a kirmeytug’ın ma’mleketlerdin’ astın sızın’.
İspaniya, Kuba, Frantsiya, Lixtenshteyn, Shri-Lanka, Chexiya, Surinam.
3. Tu’sirilip qaldırılg’an so’zlerdi toltırıwg’a arnalg’an testler.
Bul testler ta’biyiy geografiyada ken’ tarqalg’an geografiyalıq diktantlarg’a
tuwrı keledi. Ma’selen: Ferg’ana alabının’ arqa batıstan .......dizbegi, ........
Ferg’ana dizbegi, .......nan Alay h’a’m Tu’rkstan dizbeklerin orap turadı.
Administrativlik jaqtan Ferg’ana alabında O’zbekstang’a qaraslı 3 wa’layat - ...
..... .... wa’layatları, al Qırg’ızstanda aymag’ında ... ..... ..... jaylasqan».
4. Su’wret h’a’m sızılmalı testler. Usı testlerde 3-5 su’wret h’a’m sızılmalar
ko’rsetiledi, olardın’ ishinen geografiya obektin tabıw, yaki bolmasa
sızılmalardag’ı qa’telerdi tabıw talap etiledi. Ma’selen: to’mendegi su’wretler
ishinen Tanganika ko’lin anıqlan’.
5. Quramalı testler. Bunday testler oqıwshılardı pikirlewge h’a’m alg’an
bilimlerin qollay biliwdi talap etedi.
Mısalı, İsbilermenler gerbish islep shıg’arıwdın’ jan’a usılın oylap taptı.
Gerbishti islep shıg’arıwdı baslaw ushın isshi ku’shi, ren’li metallurgiya sanaatı
shıg’ındıları kerek, qarjını taw-ka’n metallurgiya birlespesi beredi. Bul gerbishlerdi
112
tiykarınan jeke u’yler qurıwda qollanıladı, sonın’ ushın o’z-aldına satıwg’a
mo’lsherlengen, biraq o’nimnin’ 60% tin’ taw-metalurgiya birlespesi aladı.
Ha’kimiyat to’mendegi qalalardın’ birine usı zavodtı qurıwg’a ruxsat berdi.
İsbilermenler gerbish zavodın qurıw ushın qaysı qalanı tan’laydı (jerdin’ bah’ası
h’a’mme jerde birdey)?
A. Andijan
V. Almalıq
S. Bekabad
D. Tashkent
E. Shırshıq
6. Keste formasındag’ı testler. Kesteli testler u’sh bo’limnen ibarat bolıp
birinshi bo’lim geografiyalıq orın, qubılıslardın’ atamaları, ekinshi bo’limde
olardın’ forması, o’zgeshelikleri ko’rsetiledi, u’shinshi bo’limde usı o’zgeshelikler
qaysı orıng’a, waqıya h’a’m qubılısqa ta’n bolsa, usılardı orınnın’ ta’rtip sanı
imtixan tapsırıwshı tarepinen jazıp shıg’ılıwı kerek. Maselen: Evraziya relefinin’
qanday formaları qaysı geologiyalıq du’ziliske tuwrı keliwin ko’rsetin’?
