C
Amplituda balans sharti U
2
musbat teskari bog‘lanish signalining mos
qiymatida bajariladi. Musbat teskari bog‘lanish kuchlanishini oshirish uchun C2
kondensator sig‘imini oshirish lozim. Chunki bu holda sig‘im qarshilik ortadi va mos ravishda tebranish konturi orqali o‘tayotgan tok kondensatordan kuchlanish tushuvining oshishiga olib keladi. Tayinli chastotalarda va induktiv tokning induktivligini bilgan holda C1 va C2
Kondensatorlarni sig‘ imini va generatsiya chastotasini aniqlash mumkin.
fg 1/ 2
(1.13)
Sig‘im uch nuqtali sxemada generatsiya chastotasini o‘zgartirish bir muncha murakkabdir, chunki buning uchun induktiv g‘altak o‘ramlar sonini o‘zgartirish yoki uni o‘zagini siljitish lozim bo‘ladi. Shunga ko‘ra sig‘im uch nuqtali sxemada fiksetsiyalangan chastotada ishlovchi ta’kidli generatorlarda qo‘llaniladi.
Tebranish konturi aslligining kichikligi (Q 100) LC
generatorlar
ishlab chiqarayotgan tebranish shaklining buzilishiga olib keladi, bu o‘z-o‘zidan
uyg‘onish shartining asosiy garmonik chastotasiga
fg yaqin bo‘lgan bir necha
garmonik tashkil etuvchilarda bajarilishi natijasida yuz beradi.
Avtogeneratorlar sxemasini hisoblashda yo‘l qo‘yilgan xatoliklar ham chiqish signalinining buzilishiga olib keladi. Misol tariqasida uzatish koeffitsenti juda katta bo‘lgan holda musbat teskari bog‘lanish signali juda katta
bo‘lib,
KU 1
amplituda balans sharti bir necha garmonik tashkil etuvchilar
uchun bajariladi va bu esa chiqish signalining buzulishiga olib keladi.
Amplituda balans sharti bitta chastotada bajarilishi uchun KU
kuchaytirish
koeffisentini kamaytirish lozim bo‘ladi, bu esa manfiy teskari bog‘lanishni kiritish bilan amalga oshirilishi mumkin. Bipolyar tranzostorlar asosida tuzilyotgan
generatorlarda tranzistorning L21e
tok bo‘yicha kuchaytirish koeffitsentini
chastotaga bog‘liqligini hisobga olish lozim bo‘ladi, chunki bu kuchaytirgich kirish kuchlanishi bilan teskari bog‘lanish zanjiri uzatayotgan kuchlanish o‘rtasidagi fazalar farqining yuzaga kelishini olib keladi. Bu esa generator sxemasini faza
balans shartini o‘zgarishiga olib keladi, natijada generatsiya chastotasi konturning rezonans chastotasidan farq qiladi.
Maydonli tranzistorlarda tuziladigan generatorlar yuqorida aytilganlardan farq qiladi. Avtogeneratorlarning quvvatini oshirish uchun (1.9-rasm) ta’minlash manbayi kuchlanishini oshirish lozim bo‘ladi, biroq bu holda kollektor yoki stok zanjirlarini ulangan kontur ta’minlash manbayi kuchlanishi ostida bo‘ladi. Bu esa katta quvvatli avtogeneratorlarda bir necha yuz voltga yetish mumkin bu kamchilikni bartaraf qilish uchun generator sxemasini ta’minlash manbayini tranzistor, kontur bilan parallel ulash lozim bo‘ladi (1.10-rasm).
1.10-rasm. Maydondagi tranzistordagi LC generator sxemasi.
Sxemadagi
Lbl
ajratuvchi drossel, o‘zgaruvchan tok bo‘yicha juda katta
qarshilikka ega bo‘lib, generatsiya chastotasiga ta’minlash manbayi va konturni ajratishni ta’minlaydi. Lekin tokning o‘zgarmas tashkil etuvchisining o‘tishiga
ta’sir qilmaydi. ta’minlash manbayi
Lbl
va konturning induktiv g‘altagi orqali
qisqa tutashmasligi uchun
Cbl
kontur ulangan. Generatorning tebranishlarini o‘z-
o‘zidan uyg‘onishini yumshoq holatda bo‘lishini ta’minlash maqsadida zatvor zanjiriga C va R parallel ulangan zanjir kiritiladi. Tebranishlarning amplitudasini kichik sohalarida tranzistorning zatvor siljish kuchlanishi nolga yaqin bo‘ladi.
Tebranishlarning amplitudasni oshishi bilan zatvorning manfiy siljishi C kondensatorning zaryadlanish hisobiga ortadi. Ikkita tebranish konturida iborat avtogeneratorlar ham keng qo‘llaniladi (1.11-rasm). Sxemada balans sharti stok- zatvor kuchlanishi zatvor-stok kuchlanishlari qarama-qarshi fazada bo‘lganda bajariladi, agar konturlarning qarshiligi generatsiya chastotasiga induktiv xarakterda bo‘lsa, bu holda 1.11-rasmda tasvirlangan sxema induktiv uch nuqtali sxemaga ekvivalent bo‘ladi.
1.11-rasm. Maydonli trazistorlardagi LC generatorlar.
Kvars generatorlari
Yuqori chastotali LC generatorlar chastotasining stabilligiga ta’minlash manbayining kuchlanishi kuchli ta’sir qiladi. Chunki bu tebranish konturining ko‘rsatkichlarining o‘zgarishiga olib keluvchi kirish va chiqish qarshiliklarining reaktiv tashkil etuvchisiga bog‘liqdir. Shunga ko‘ra yuqori darajadagi stabil chastotali tebranishlarni hosil qilish uchun yuqori chastotali generatorlarning ta’minlash manbalarining kuchlanishi yuqori darajadagi stabilikka ega bo‘lishi lozim. Yuqori chastotali generatorlarning chastotasi atrof muhit haroratiga ham bog‘liq bo‘ladi, chunki haroratning ortishi induktiv g‘altak va kondensator ko‘rsatkichlarining o‘zgarishiga, bu esa generatsiya chastotasining kamayishiga
olib keladi, shunga ko‘ra keng harorat diapazonida ishlovchi generatorlarning
termokompensatsiya elementi sifatida Ck
tikondli kondensator parallel ulanadi, bu
kondensatorning sig‘imi haroratning ortishi bilan kamayadi (1.12-rasm). Chastotaning temperatura stabilligi miqdori jihatdan chastotaning temperatura koeffisenti yordamida baholanadi. Chastotaning temperatura koeffisenti
temperatura 1 0ga o‘zgargandagi chastotani
nisbiy o‘zgarishiga teng.
1.12-rasm. Tikondli kondensatorda ulangan tebranish konturi.
Tranzistorli generatorlarda chastotaning temperatura koeffisenti atrofida bo‘ladi.
(1...2) 104
Termokompensatsiyalovchi tikondli kondensatorlaridan foydalanganda
chastotaning temperaturi koeffisenti o‘n martagacha ortadi, ya’ni
(1...2) 105
Yanada yuqori darajadagi chastota stabilligini ta’minlash uchun kvarts generatorlaridan foydalaniladi, ya’ni yuqori asllikdagi tebranish konturiga pizaelektrik effekt xususiyatiga ega bo‘lgan kvarts plastinkasi ulanadi. Agar kvarts plastinkasining qoplamalariga o‘zgaruvchan elektr maydoni (kuchlanish) berilganda kvarts plastinkasida mexanik tebranishlar yuzaga keladi. Plastinkaning bu xususiyati teskari pezaeffekt deb ataladi. Plastinkada yuzaga kelayotgan mexanik tebranishlar o‘z navbatida qoplamalariga elektr zaryadlarning to‘planishiga olib keladi va ularning ishorasi mexanik tebranishlar chastotasiga mos ravishda o‘zgarib turadi, natijada plastinka orqali o‘zgaruvchan tok oqadi.
Plastinkalar bu xususiyati to‘g‘ri pezaeffekt deb ataladi. Kvarts plastinkasini tutib turgich tebranish konturiga ekvivalent bo‘lib, ularning sxemasi 1.13-rasmda tasvirlangan.
1.13-rasm. Kvarts plastinkaning ekvivalentli sxemasi.
Kvarts plastinkasining ushlagichisiz
Lkv ,Ckv , rkv
ko‘rsatkichlari uning geometric
o‘lchamiga va mexanik tebranishlar turiga bog‘liq bo‘ladi. Real kvarts plastinkalari
uchun bu ko‘rsatkichlar
Lkv
| 