Abduraxmon Jomiyning pedagogik qarashlari.
Abdurahmon Jomiyning ta’limiy-axloqiy qarashlari «Bahoriston» asari hamda
«Haft avrang» («Yetti taxt») asarining tarkibidan o‘rin olgan «Tuhfatul -ahror» va
«Silsilatuz zahab» («Oltin tizmalar») dostonlarida aks etadi. Allomaning “Bahoriston” asari Muslihiddin Sa’diy tomonidan yaratilgan «Guliston» asari yaratilgan uslubda yozilgan bo‘lib, unda Abdurahmon Jomiy haqiqiy kamolotga erishgan inson va uning ma’naviy-axloqiy qiyofasi borasida to‘xtalib o‘tadi.
Abdurahmon Jomiy ham boshqa allomalar kabi inson kamolotining birinchi mezoni uning bilimlilik darajasi deya ta’kidlaydi.
«Haft avrang» asarining birinchi dostoni bo‘lgan «Tuhfatul-ahror»da ham Abdurahmon Jomiy ilmning inson hayotidagi ahamiyati ko‘rsatib berar ekan, ilm har qanday muammolarni yechishda insonga yordam berishini ko‘rsatib o‘tadi.
Alloma o‘zining mashhur «Silsilat-uz zahab» («Oltin tizmalar») dostonining
«Sevimli aziz farzandga nasihat»” nomli bobida, har bir yoshning bilim olishi zaruriyat ekanligini ta’kidlaydi. Zero, inson umri juda qisqa bo‘lib, u umrni behuda o‘tkazmasligi, shuningdek, muayyan darajada bilimlarni egallagandan so‘ng unga amal qilish lozim, amaliyotda qo‘llanilmaydigan ilm ham behudadir degan fikrlarni ilgari suradi. Xususan:
Ilm yo‘liga qadam qo‘y, chunki shu yo‘l farovon, Ammo umringning yo‘li, g‘oyatda qisqa – bir on. Har bir kishiga bo‘lmas qayta yashash muyassar, Egalla sen bilimni, mangu turar muqarrar.
Bilim egalladingmi, unga doim amal qil, Ilming amalsiz bo‘lsa, sen oni bir zahar bil. Faraz qildik bilarsan, ul ilmi kimyoni,
Zar qilmasang misingni, qolmas ishing nishoni.
Abdurahmon Jomiy ilmning ahamiyati borasida to‘xtalib o‘tar ekan, kitobning mavjud bilimlarni egallashdagi o‘rni hamda kitobning fazilatlarini ochib beradi. Chunonchi:
Kitobga yuz o‘girgin, ey jigarim farzandim, Kitobga ulfat bo‘lgin, quloqqa ol bu pandim, Tanholikda munising, bilsang agar kitobdir, Donolikning tongiga, shu’la sochar kitobdir. Bepul, beminnat senga, ustoz bo‘lib o‘qitar, Bilim bag‘ishlab senga, chigallaringni yechar,
Kitobdur yaxshi hamdam, teri yopingan olim, Ish siridan goh so‘zlab, ammo goho turar jim. Uning ichi g‘unchadek, varaqlardan liq to‘la, Har varag‘i go‘yoki, durdonadir bir yo‘la.
Mazkur o‘rinda keltirilganidek, alloma kitobni «teri yopingan olim»ga qiyoslaydi.
Abdurahmon Jomiy bilimlarni yoshlikdan egallash maqsadga muvofiq ekanligini ta’kidlaydi. Ayni o‘rinda johillikni qoralab, dono bilan nodon kishilarni bir-birlariga qarama-qarshi qo‘yadi:
Hammadan avval farzand, bilimdan bahramand bo‘l, Nodonlik yurtidan chiq, bilim tomon olgil yo‘l.
Har bir kishiga bu so‘z, oyna kabi ayondir, Dono tirik hamisha, nodon o‘liksimondir.
Abdurahmon Jomiy donolikni olqishlar ekan, avvalo, mamlakatni boshqaruvchi hukmdorlar ilmli bo‘lishi zarurligini, agar rahbar nodon, johil bo‘lsa, el boshiga juda ko‘p nadomat, kulfat va zulm yog‘ilishi mumkinligiga alohida urg‘u berib o‘tadi:
Nodonga rahbarlik qilsa gar dono, Ilmidan ishlar ham bo‘ladi a’lo.
Dono suhbatidan bosh tortsa nodon, Davrondan yaxshilik ko‘rmas hech qachon. Shoh agar bo‘lmasa bilimdon, hakim,
Jahl botqog‘ida bo‘lur muqim. Yog‘ar undan doim, jaholat, o‘lim, El boshiga tushar nadomat, zulm1.
“Bahoriston” asarida esa ilmni behuda egallamaslik, har bir shaxs jamiyat va o‘zi uchun foydasi tegadigan ilmlarni egallashi zarurligini ta’kidlaydi:
Eng zarur bilimni qunt bilan o‘rgan, Zarur bo‘lmaganni axtarib yurma.
Zarurini hosil qilgandan keyin, Unga amal qilmay umr o‘tkuzma.
Darhaqiqat, Abdurahmon Jomiy mazkur o‘rinda ilmning inson uchun ahamiyati darajasini to‘g‘ri talqin etadi. Alloma ilm va hunarni e’zozlagan rahbarning o‘z xalqi hurmat-e’tiboriga sazovor bo‘lishi hamda rahbar qachonki, elning ehtiromiga muyassar bo‘lar ekan, ana shundagina mamlakat gullab yashnashi mumkinligini ta’kidlaydi.
Abdurahmon Jomiy asarda bilimning inson hayotidagi ahamiyati hamda ijtimoiy jamiyat taraqqiyotini belgilashdagi o‘rni va rolini ochib berish bilan birga har bir kishi tomonidan ma’lum hunar sirlarini o‘zlashtirish foydadan holi bo‘lmasligini uqtiradi. Ayni o‘rinda insonning qadr-qimmati uning molu mulki bilan emas, aksincha, u tomonidan egallangan hunarning kishilar maishiy hayotini farovonligini ta’minlashdagi ahamiyati bilan belgilanishiga urg‘u berib o‘tadi.
1 Жомий, Абдураxмон. Танланган асарлар (Тузувчи ва сузбоши муалифи Ш.Шомуxамедов). –Тошкент, Бадиий адабиёт нашриёти, 1971, 195- бет.
Xususan, asarda mazkur fikr mohiyatini to‘laqonli yoritishga xizmat qiluvchi quyidagi misralar keltiriladi:
Odamning qiymati emas simu zar, Odamning qiymati bilim ham hunar. Nazar sol, dunyoda hunar tufayli, Xojasidan qadri ortiq ko‘p qullar.
Qanchalab xojalar hunarsiz uchun, Qullari oldida be o‘q, be sipar.
Mutafakkir bilim hamda hunarsiz kishini o‘tindan boshqa narsaga yaramaydigan mevasiz daraxtga o‘xshatadi. U har bir yoshni ilmu hunar sirlarini o‘rganishga, bu yo‘lda sabrli, matonatli bo‘lishga undaydi. Ilmu hunar kishi mushkul ahvolga tushib qolgan damlarda ham asqotuvchi vosita, aksariyat hollarda esa kishi nomini abadiylashtirilishini ta’minlovchi omil ekanligini qayta-qayta uqtirar ekan, har bir inson xoh yosh, xoh keksa, xoh shohu, xoh gadoy bo‘lsin hunar o‘rganishi farz ekanligini ta’kidlaydi. Mazkur fikrning haqqoniyligini
«Iskandar xirodnomasi» dostonida sohibiqiron Iskandarning ilmu hunar o‘rganish yo‘lidagi sa’i-harakatlarini boshqalarga nisbatan namuna sifatida ko‘rsatish orqali ochib beradi. Farzandining bilim, hunar va donishmandlik sirlarini o‘rganib olishi uni baxt-saodatga olib boruvchi yo‘l ekanligini chuqur anglab yetgan yunon podshohi Faylaqus o‘g‘li Iskandarni mashhur olim, mutafakkir Arastuning oldiga olib kelib, unga ilmu hunar sirlarini o‘rgatishni iltimos qiladi. Arastu Iskandarning layoqati, shuningdek, ilmu hunar asoslarini o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini inobatga olgan holda unga mavjud bilimlarni o‘rgatish bilan birga uni davlatni muvaffaqiyatli boshqarish sirlaridan ham ogoh etadi. Iskandar qiyofasida namoyon bo‘lgan ishtiyoq, ilmu hunar o‘rganish yo‘lida har qanday mashaqqatlardan cho‘chimaslik xislati uning yetuk, bilimli, mard va o‘ta darajada ziyrak inson bo‘lib shakllanishiga yordam beradi. Abdurahmon Jomiy ushbu holatni quyidagi misralar orqali yorqin ifoda etadi:
Iskandarning ta’bi hunar sanj edi, Dilida hunardan g‘azna – ganj edi. Hech zoye ketmadi chekkan mashaqqat, Yo‘liga kiritdi bir olam hikmat.
Ziyrak aqli bilan do‘stlaridan ham, Har sohada o‘zib ketardi ildam...
Bilim yo‘lida tik, to‘g‘ri bo‘ldi u, Donolar nazdida hikmat faqat shu... Qadam qo‘ysa qikmat to‘la dil bilan,
Hamma vaqt hamma yoq bo‘ladi ravshan1.
Abdurahmon Jomiy insonni shaxs sifatida tarbiyalashda moddiy omillar bilan bir qatorda ma’naviy omillarning roli ham beqiyos ekanligini ta’kidlagan holda, mazkur omillar sirasida musiqaning alohida o‘rni va roli borligini ko‘rsatib beradi. Alloma «Musiqa haqida risola» nomli asarida musiqa ilmining shakllanishi,
1 Жомий, Абдураxмон. Танланган асарлар. – Тошкент, Адабиёт ва санъат нашриёти, 1971, 196-бет.
ohanglarning turlari, maqom kuylarining mazmuni, musiqa asboblari hamda ularning vazifalari borasidagi ma’lumotlarni bayon etar ekan, musiqaning inson ruhiga turlicha ta’sir ko‘rsatishini aytib o‘tadi. Xususan, ayrim musiqiy asarlar insonning ruhiyatiga ijobiy ta’sir etib, uning kayfiyatini ko‘tarsa, ayrim kuy yoki qo‘shiqlar kishida tushkun kayfiyatni hosil qilishiga alohida urg‘u beradi.
Alloma dono hamda nodon odamlarni bir-birlariga qarama-qarshi qo‘yadi. Bilimli, dono insonlar bilan bilimsiz, nodon insonlar o‘rtasida hamkorlik, hamfikrlilik yuzaga kelmaydi, zero, nodon odam hamisha ma’lum xatti- harakatlarning asl mohiyatini to‘g‘ri baholay olmaydi. Abdurahmon Jomiy o‘zining «Bahoriston» asarida mazkur fikrning nechog‘lik haqiqat ekanligini quyidagi misollar orqali ochib beradi:
«Bir bo‘zchi bir olimga pulini omonat qo‘ygan edi. Bir necha kundan keyin o‘ziga kerak bo‘lib qoldi va olimning uyiga keldi. Olim eshigi tagidagi supada o‘tirib mudarrislik qilar, oldida shogirdlari saf tortib o‘tirishar edi.
Ey, ustod, kechagi omonatni bersang, kerak bo‘lib qoldi, - dedi bo‘zchi olimga.
Birpas o‘tir, darsim tamom bo‘lsin.
Bo‘zchi kutib o‘tirdi, ammo dars cho‘zilib ketdi, domlaning dars paytida boshini chayqab qo‘yish odati bor edi. Shoshib turgan kosib buni ko‘rib, dars berish bosh qimirlatishdan iborat ekan, deb o‘yladi-da, ustodga:
Sen kirib omonatni olib chiq, sening o‘rningga men bosh irg‘ab turay, ishim zarur, - dedi.
Donishmand buni eshitib kulib dedi:
Bilimdin lof urar shahar faqixi, Har ilmni bilar oshkoru nihon. Undan ne so‘rasang qo‘l bilan imo, Yoki bosh irg‘ishlab qiladi oson1.
Abdurahmon Jomiy asarlarida ham boshqa allomalarning asarlarida ifoda etilganidek shaxs tarbiyasini samarali tashkil etish masalalariga katta e’tibor beriladi. Yetuk insonga xos bo‘lgan axloqiy hislatlar uning barcha asarlarida keng ifoda etiladi. Xususan, komil inson qiyofasida aks etuvchi ma’naviy-axloqiy sifatlar - yaxshilik, saxiylik, shirinsuxanlik, kamtarlik, sabr-qanoat, rostgo‘ylik, do‘stlik, mehnatsevarlik kabilarni tarbiyalash zarurligi ta’kidlanadi. Saxovat, kamtarlik hamda oliyjanoblikni esa eng ulug‘ insoniy fazilatlardan deb biladi. “Bahoriston” asarida alloma “saxovat biror narsaga qarab yoki biror narsa evaziga bo‘lsa, hatto talab etilgan narsa maqtov va minnatdorchilik bo‘lgani taqdirda ham u saxovat emas”, - deydi. Xususan:
Saxiy dema saxovatiga, Biror talab qo‘ysa gar odam. Saxiylikmas, bu savdogarlik,
Bunda yo‘qdir sharaf va karam. Saxovatdan kimning maqsadi – Agar bo‘lsa shuhrat, ovoza,
Ahli karam shahrida unga, Har doim berkdur darvoza1.
Abdurahmon Jomiy inson qanoatda hirs va ta’madan uzoq bo‘lishni istaydi. Bu boradagi fikr «Bahoriston» asarida quyidagi hikoyat misolida yanada yorqin ifoda etilgan:
Itdan so‘radilar:
Nima uchun sen bor uyga gado qadami yetmaydi, sen Yotgan ostonani tilamchi hatlab o‘tmaydi?
Men hirs va ta’madan yiroqman, - dedi it. – Ta’masizlik va qanoatda mashhurman. Dasturxondan bir burda nonga qanoat qilaman, qozondan bir g‘ajilgan ustixonga xursand bo‘laman. Ammo tilanchi hirs va ta’mada shuhrat qozongan. U hamma vaqt ochman deb noliydi. Orqasida bir haftalik ovqat-u, qo‘lida gadolik hassasi. Qanoat hamma vaqt hirs-u ta’madan uzoq, qanoatli ham ta’magir bilan bo‘lolmas o‘rtoq.
Ayni o‘rinda shunday mazmundagi to‘rtlik ham keltiriladi: Kimning qalb diliga kirdi qanoat,
Hirs bilan ta’madan qutuldi bori. Qanoat gilami to‘shalgan yerda Sindi ochko‘zligu ta’ma bozori118.
Abdurahmon Jomiy insoniylik fazilatlaridan sanalgan kamtarlikni targ‘ib etar ekan, kibr-havo, manmanlik, razolat, johillik kabi illatlarni qoralaydi. Shu o‘rinda alloma takabbur, manman shaxslar bosh ko‘targan boshoq kabi o‘roq zarbi bilan yerga yiqilib, sarg‘ayib, so‘lishi muqarrar ekanligiga urg‘u bersa, kamtar kishilar xususida so‘z yuritganda esa tuproqqa tashlangan donni qushlar avaylab yerdan ko‘tarib ketganlaridek, ular ham e’zozda bo‘ladilar, deya ta’kidlaydi. Allomaning bu boradagi fikrlari quyidagi misralarda o‘z ifodasini topgan:
Takabburlik ziyondir, undan andisha qilg‘il, Ko‘rdingmi, u boshoqni, bosh ko‘tardi va bo‘ldi, O‘roqning zarbi bilan yerga yiqildi, so‘ldi, Ko‘rdingmi, don o‘zini, tuproqqa tashlar kamtar, Uni avaylab yerdan ko‘targusidir qushlar,
Kimki kamtarlik aylar, udir ulug‘likka xos, Egilgan boshni har kim, ulug‘laydi beqiYos119.
Abdurahmon Jomiy asarlarining mazmunida ulug‘langan yana bir insoniy sifat – bu do‘stlik va unga nisbatan sadoqatli bo‘lish g‘oyasidir. Insonlar bir-birlari bilan ijtimoiy munosabatga kirishar ekanlar, ular o‘rtasida yuzaga keluvchi do‘stona munosabat yuksak kamolotning yorqin belgisi sifatida namoyon bo‘ladi, deya qayd etadi alloma. U haqiqiy do‘stlikning muhim belgilari sirasiga do‘stga sodiqlik, qiyin va murakkab vaziyatlarda undan qochmaslik, aksincha, hamdard, mehribon bo‘lish, do‘stligi evaziga biror narsani ta’ma qilmaslik kabi hislatlarni kiritadi. Ayni o‘rinda quyidagi misralarni keltiradi:
Chin do‘st ul – do‘stligi oshaversa gar,
1 Жомий, Абдураxмон. Танланган асарлар. – Тошкент, Адабиёт ва санъат нашриёти, 1971, 317-бет.
118 Уша асар, 297-298-бетлар.
119 Уша асар, 191-бет.
Do‘stidan yomonlik ko‘rganida ham. Boshiga ming jafo toshi yog‘ilsa, Mehr uyi u toshdan bo‘lur mustahkam. Do‘st hajridan oshiq kutar adolat,
Yo vasl eshigida turar bir holat. Do‘stlikdan o‘zga bir maqsadi bo‘lsa, Olamda bormi hech bundan razolat120.
Abdurahmon Jomiy tomonidan “Iskandar xiradnomasi” nomli dostonining “Iskandarning pokizalar shahriga yetishi” bobida ifoda etilgan yetuk insonga xos hislatlar borasidagi qarashlar Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asarining tarkibiy tuzilmasidan joy olgan “Fozillar shahri hokimining fazilatlari” bandida ilgari surilgan fikrlar bilan o‘zaro uyg‘undir. Har ikki asarda ham fozillar shahri aholisiga xos bo‘lgan hislatlar yaxshilikning g‘olib kelishi barcha yomon illatlar - urush, nizo, jaholat, zulm, boylikka hirs qo‘yish hamda ta’magirlikning barham topishi asosida kechishini ochib beradi.
Iskandar jahon kezib, nihoyat bir shaharga keladi. Ushbu shahar aholisining ma’naviy-axloqiy qiyofasi, ularning turmush tarzi shohni lol qoldiradi. Mazkur shaharda odamlar tinch, osoyishta, urush-janjallarsiz hayot kechiradilar; barcha birdek mehnat bilan shug‘ullanadi. Shaharda o‘g‘ri yo‘q, shu bois barcha eshiklar qulfsiz. U yerda adolat hukmron bo‘lib, fuqurolar o‘rtasida o‘zaro yordam va hamjihatlilik hissi qaror topgan. Bunday hayot tarzi ushbu shahar aholisiga ota- bobolaridan meros qolgan bo‘lib, ular mavjud an’analarni e’zozlab asraydilar va ularga qat’iy amal qiladilar.
Abdurahmon Jomiyning tasavvurlarida shakllangan “Fozil odamlar shahri” allomaning yuksak orzu-umidlari timsoli, har jihatdan mukammal, ideal ijtimoiy tuzum namunasidir.
Mutafakkirning qarashlariga ko‘ra yetuk, komil inson el-u yurt manfaati yo‘lida xizmat qilib, yaxshi nom qoldirishi zarur. “Silsilatuz-zahab” dostonida bayon etilgan quyidagi pandlar Abdurahmon Jomiyning ijtimoiy qarashlari mohiyatini aks ettiruvchi umumiy g‘oya sanaladi:
O‘z koningdan tashqari qo‘ygil qadam, Gavharingni ayla pardoz dam-badam. Konda gavhar yotgani befoyda,
El uchun undan kelur ne foyda. Qoldiray desang jahonda yaxshi nom, Yaxshilik qil, yaxshilik qilgil mudom. Yaxshilikni sen o‘zingga pesha qil, Hech kishiga ranju ozor bermagil.
Mazkur asarda alloma, yana shuningdek, tarbiya masalalari xususida so‘z yuritar ekan, ijtimoiy tarbiyani tashkil etishga jiddiy e’tibor berishni maqsadga muvofiq deb topadi. Biroq tarbiyani izchil va uzluksiz yo‘lga qo‘yishiga erishishni bu yo‘ldagi muhim vazifa deya hisoblaydi. Zero, har qanday giyohni ham parvarishlash asosidagina undan yaxshi hosil olishni ko‘zlash mumkin. Agarda
120 Уша асар, 144-бет
insonga uning bolaligidanoq yaxshi tarbiya berilsa, u komil inson bo‘lib voyaga yetishiga ishonch bildiriladi. Abdurahmon Jomiyning «Silsilatus zahab» («Oltin tizmalar») dostonining tarkibiga kiritilgan «Tarbiyaning ahamiyati haqida» nomli bobning mazmunida quyidagi fikrlar ifoda etiladi:
Yoqilsa olov, boshda yaxshi yonar, Agar topmasa parvarish tez so‘nar. Temir Yoki toshdan chiqarsang-da, o‘t, O‘tinsiz bo‘lur ushbu o‘t besubut.
O‘tin-la olov bo‘lsa gar hamnafas, Alanga olib gurkirar basma-bas.
Qalasang agar unga tutanturuq, O‘shancha bo‘lur shu’lasi ham bo‘luq. Alanga bo‘lur barcha uchqunlari, Yonib turg‘usidir tunu kunlari.
Yurak o‘ti ham xuddi shunday erur, Agar parvarish topsa mangu turur.
Abdurahmon Jomiy asarlarida yaxshilik barkamol insonga xos bo‘lgan muhim axloqiy hislat mohiyatini ifoda etuvchi xatti-harakat sifatida ulug‘lanilishi bejiz emas. Zero, Yer yuzida yaxshilik va yomonlikning mangu barqaror bo‘lishi, ular o‘rtasida boradigan abadiy kurash, shuningdek, yaxshilik va ezgulikning yomonlik va yovuzlik ustidan g‘olib kelishiga bo‘lgan yuksak ishonch tuyg‘usi eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklardan tortib, barcha pandnoma janrida yaratilgan ma’rifiy asarlarning asosini tashkil etadi.
Xulosa qilib aytganda, Abdurahmon Jomiynnig yetti dostondan iborat “Haft avrang” (“Etti taxt”) asarining “Tuhfat-ul-ahror” (“Erkinlar tuhfasi”), “Sabhat-ul- abror” (“YAxshilar tasbihi”), “Silsilatuz zahab” (“Oltin tizmalar”) kabi falsafiy- axloqiy asarlari hamda “Xiradnomai Iskandar” nomli dostonida allomaning barkamol inson tarbiyasiga oid umuminsoniy g‘oyalari o‘z ifodasini topgan.
Abdurahmon Jomiyning “Salomon va Absol” dostonida esa tuban his- tuyg‘ulardan tozalanib, ma’naviy kamolotga erishish Yo‘li badiiy tarzda ifoda etiladi.
Asarning mazmunida podshohning o‘g‘li va uning tarbiyachisi o‘rtasida yuzaga kelgan ishqiy kechinmalar ramziy obrazlar vositasida hikoya qilinadi. Shoh o‘z o‘g‘li Salomonga go‘zal juvon Absolni tarbiyachi etib tayinlaydi. Salomon ham aqlan, ham jismonan yetuk yigit bo‘lib kamolga yetadi. Absol uni sevib qoladi va Salomonni ham makru hiyla bilan o‘ziga maftun etadi, Salomonda Absolga nisbatan moyillik paydo bo‘ladi. Salomon na otasi (shoh)ning, na ustoz (hakim)ning pandlariga quloq solmay, Absol bilan birga orolga qochib ketadi. Ammo shoh ularni tutib, asir oladi. Imkonini qilib Salomon Absol bilan sahroga chiqadi. U yerda ular olov yoqib, o‘zlarini gulxanga tashlaydilar. Absol gulxanda kuyib halok bo‘ladi, Salomon esa omon qoladi. Salomon Absolni unuta olmay qiynaladi. Nihoyat Salomon ustozi (hakim)ning pand- nasihatlariga ko‘ra Absol siymosidagi Zuhraga ko‘ngil qo‘yadi. SHunda shohning ham ko‘ngli taskin topib, toju taxtni Salomonga topshiradi. Dostonning nihoyasida qissadan hissa bayon
etiladi. Filolog olim A.Qayumovning fikrlariga ko‘ra, Abdurahmon Jomiyning ushbu dostonni yaratishdan ko‘zda tutgan maqsadi aql-idrok va sog‘lom fikrga asoslangan holda ish tutish har doim ijobiy natijalar berganligini ochib berishdan iboratdir. Salomon va Absol o‘rtasida yuzaga kelgan muhabbat ramziy mazmunga ega. Alloma ta’kidlab o‘tganidek, jism jonsiz yashay olmaydi. Agar jon mavjud bo‘lmasa, jism o‘lik tanga aylanadi. Dostonda Salomon obrazi – ruhning, Absol obrazi jismning timsolidir. Salomon bilan Absolning orolda yolg‘iz qolishlari hamda maishatga berilishlari ham ramziy mazmunga ega. Chunonchi, dostonda tasvir etilgan dengiz hirsni anglatadi. Salomon va Absolning o‘zlarini gulxanga tashlashlari misolida ruhning gunohlardan forig‘ bo‘lishiga urg‘u beriladi. O‘zini gulxanga tashlash bilan Salomon hirslardan tozalanadi. Jism o‘tda kuyib kul bo‘ladi, ruh omon qoladi. Salomonning Zuhraga ko‘ngil qo‘yishi misolida ezgulikning buyuk tantanasi ifoda etiladi. Gunohlardan forig‘ bo‘lgan ruhning yangi hayot boshlashi insonning ma’naviy kamolotga erishish borasidagi g‘alabasini namoYon etuvchi hodisadir. Ayni o‘rinda Zuhra obrazi ma’naviy kamolotning timsoli sifatida keltiriladi1.
Demak, Abdurahmon Jomiy “Salomon va Absol” dostonida ibratli rivoyatlar misolida kishilarga tuban hirslardan tozalanib, ma’naviy kamolotga erishish yo‘llarini ko‘rsatib beradi. Inson har qanday hirs-u mayldan yuqoriroq bo‘lishi, aql-idrok va sog‘lom fikr yuritib ish ko‘rishi lozim, degan fikrni ilgari suradi va tasavvuf g‘oyalarini tarannum etadi.
Alloma o‘z asarlarida yuksak insoniy sifatlarni tarannum etar ekan, ularning eng muhimlari sifatida quyidagi hislatlarni qayd etadi ham mazkur hislatlarning har bir inson qiyofasida aks etishi hayotiy zaruriyat deya hisoblaydi: insoniylik, adolatlilik, mehnatsevarlik, saxovat va karam, mehr-muruvvat, chin insoniy muhabbat, rostgo‘ylik, kamtarlik, jasorat, mardlik va boshqalar. Ayni vaqtda insonning takabburlik, molu dunyoga qirs qo‘yish, yolg‘onchilik, johillik, ta’magirlik kabi salbiy hislatlardan xolos bo‘lishini maqsadga muvofiq deb topadi. Abdurahmon Jomiy insonga xos bo‘lgan ma’naviy-axloqiy sifatlar va shaxsda ularni shakllantirish masalalarini o‘z asarlarida she’riy misralar orqali yanada ta’sirchan uslubda ochib berishga harakat qiladi. Yuqorida nomlari qayd etilgan asarlarda bayon etilgan fikrlar hayotiy xususiyatga egaligi bois asrlar davomida o‘zining nazariy qimmatini saqlab qolishga muyassar bo‘lmoqda.
|
