|
Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklarida ta’lim-tarbiya, maktab, fan va madaniyat
|
| bet | 79/150 | | Sana | 27.05.2024 | | Hajmi | 5,55 Mb. | | #255011 |
Bog'liq Xalqaro innovatsion universitet pedagopgika fanlari kafedrasi peBuxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklarida ta’lim-tarbiya, maktab, fan va madaniyat
Movarounnahrda bir yuz ellik yil hukmronlik qilgan temuriylar sulolasi XVI asr boshlarida inqirozga uchradi. Uning o‘rniga Shayboniylar hukmronligi o‘rnatildi. Shayboniyxon (1451—1510) Movarounnahrda kuchli markazlashgan davlat barpo qilishga qay darajada harakat qilgan bo‘lsa ham, uning o‘limidan so‘ng o‘zaro kurashlar avj olib ketib, oqibatda bu hududda uch xonlik, Buxoro va Xiva, XVIII asr oxiriga kelib esa, Qo‘qon xonligi tashkil topdi.
Xonliklar davrida boshqa davlatlar bilan har tomonlama aloqalar o‘rnatilishiga erishildi. Jumladan, Hindistonda shoh Akbar, Sharqiy Ovrupoda Ivan Grozniy bilan xalqaro munosabatlar o‘rnatildi.
Abdullaxon atrofiga yozuvchi, shoir va olimlarni yig‘ib, ularga homiylik qildi. Shoirlar orasida Mushfiqiy o‘z madhiyalari, lirik she’r va hajvlari bilan shuhrat topdi. Buyuk muarrix Hofiz Tanish Buxoroda «Abdullanoma» nomli katta tarixiy kitob yozdi.
Bu davrda tibbiyot sohasida Sultonali Samarqandiy «Dastur al-iloj», Muhammad Yusuf «Tahqiq al-humayyot», «Zubdat ul-kahholin» asarlarini; shoir va adiblardan Muhammad Solih, Majlisiy, Hasan Nisoriy, Binoiy, Vosifiy, Ubaydiy, G‘oyibiy Samarqandiy barakali ijod qildilar.
Bu davrda maktab va madrasalarda grammatika, xandasa, qiroat, tafsir, shariat, hikmat, islom tarixi va aqidalarga oid ilmiy- nazariy bilimlar o‘rgatilgan. Buxoro amirligida XVII-XVIII asrlarda shahar va qishloqlarda ko‘plab maktablar faoliyat ko‘rsatgan. O‘g‘il va qiz bolalar alohida-alohida maktablarda o‘qitilgan. O‘g‘il bolalar maktablari masjidlar, madrasalar qoshida yoki xususiy maktabdorlar xonadonlarida tashkil etilgan bo‘lib, masjid imomi yoki madrasani tugatgan ziyoli kishilar o‘qtuvchilik qilgan. Qiz bolalar maktablari badavlat kishilar yoki o‘qituvchi ayo‘llar uylarida tashkil etilgan, qizlarni otinoyi, otinbibi, bibiotin, bibixalifa deb atalgan ayol o‘qituvchilar o‘qitishgan.
O‘quvchilarga avval harflar o‘rgatilgan, keyin bo‘g‘inlar, ularni qo‘shish orqali so‘z tuzish, «Haftiyak» kitobini o‘qish o‘rgatilgan. O‘quvchilar Navoiy,
Fuzuliy, Bedil, Mashrab, Hofiz Sheroziy, So‘fi Olloyor asarlarini, «Chor kitob» ni o‘qib saboq olganlar. Qizlar maktablarida uy-ro‘zg‘or tutish, pazandachilik, odob- axloq, pokizalik sirlarini o‘rganishga ko‘proq ahamiyat berilgan.
Madrasa o‘rta va oliy o‘quv yurti hisoblangan. Madrasa ta’limi talabalar iqtidoriga qarab 7-12 yil davom etgan. Buxoro amirligi shaharlarida 150 dan ortiq madrasa bo‘lgan. Madrasada arab, fors tilida yozilgan kitoblar o‘qitilgan, ular talabalarga mudarris tomonidan turkiy tilda sharhlab berilgan. O‘qish «Avvali ilm» deb nomlangan fors tilidagi o‘quv qo‘llanmasini o‘zlashtirishdan boshlangan. Keyin arab tili grammatikasi o‘qitilgan. Fiqh kursi majburiy kurs hisoblangan.
Madrasani bitirganlardan mudarris, mutavali, qozi, imomlar, fan arboblari, shoirlar yetishib chiqqan. Ulardan Boborahim Mashrab, Muhammad Amin Kosoniy Namangoniy, Faziy Namangoniy, Shavqiy Namangoniy, Sayido Nasafiy, Abulg‘ozi Sofiy Olloyor, Dilshod-Barno, Uvaysiy, Muhammad Mir Olim Buxoriy, Abulg‘oziy Bahodirxon ana shunday ilm sohiblaridandir.
XVI-XVIII asrning birinchi yarmi Xiva xonligida ilm-fan taraqqiyoti butunlay to‘xtab qolgan emasdi. Bu davrda tarix ilmi o‘ziga xos o‘rinda turadi. Xiva xoni Abulg‘oziyxon tarixshunosligi maktabiga asos solgan.
Abulg‘oziy Xorazmda ilm-fanni, madaniyatni taraqqiy ettirish maqsadida o‘z saroyiga binokorlar, tabiblar, shoirlar, tarixnavislar, adibu xattot va boshqa kasb egalarini to‘pladi. Abulg‘ozixon fan va madaniyat tarixiga ikki muhim asari « Shgajarai turk» va «Shajarai tarokima» bilan o‘chmas nom qoldirgan. Abulg‘ozixonning yana bir katta xizmati shundan iboratki, u o‘z asarlarini oddiy xalq uchun turkiy tilda yozgan. Shuning uchun ham ayrim olimlar uning asarlarini yangi o‘zbek tili yozma yodgorligi deb hisoblashgan.
asrda yashab ijod etgan ma’rifatparvarlar orasida So‘fi Olloyor (asli ismi Ollohyor) mashhur bo‘lib, uning asarlaridan maktab va madrasalarda o‘quv qo‘llanmalari sifatida keng foydalanilgan.
So‘fi Olloyor «Siroj ul-ojizin», «Sabot ul-ojizin», «Murod ul-orifin», «Najot ul-tolibin» kabi asarlarni yaratgan. «So‘fi Olloyor» nomi bilan xalq orasida mashhur bo‘lgan «Sabot ul-ojizin» asari maktablarda savod chiqarilishi bilan o‘qitilar edi. Unda islom dinining asosiy aqidalari bayon etilgan. Ular insoniy fazilatlar, badiiy hikmatlar tarzida ifodalanadi. Kitobda ilgari surilgan masalalar oyatu hadislarga muvofiq yozilgan. Asar fors va arab tilini bilmagan oddiy xalq uchun mo‘ljallab yozilgan edi.
Barcha madrasalarda majburiy fan sifatida «Qur’on», «Tafsir», «Odob as- solihin», «Maslak ul-muttaqin», «Sabot ul-ojizin», «Kimyoi saodat», «Hadis» o‘qitilgan.
Ta’lim-tarbiya jarayonida ayo‘llar tarbiyasiga alohida e’tibor qaratilgan. O‘qimishli, ma’rifatli, ziyoli ayo‘llar tomonidan ko‘plab maktablar tashkil etilgan va u otinlar maktabi deb nomlangan.
Markaziy Osiyoda otinlar maktabining asoschilaridan, ayollar ta’limida katta xizmat qilgan, o‘ziga xos maktab yaratib shuhrat qozongan otinlardan biri Jahon otin Uvaysiy (1779-1845) hisoblanadi.
Jahon otin Uvaysiy Marg‘ilon shahar Childuxtaron mahallasida, Farg‘ona tumani, Arsun qishlog‘ida 1780-yilda tug‘ilgan. Uning otasi Qaynar devona yoki Devonai Qalandar deb yuritilgan. (Uning ismini Siddiqbobo deb ataganlar). Onasining ismi Chinnibibi edi. Ularning Uvaysiydan tashqari Oxunjon hofiz degan o‘g‘li ham bor edi.
Uvaysiy oilasi o‘z davrining ilg‘or va marifatli oilalaridan edi. Otasi kosibchilik qilgan, onasi esa savodli ayol bo‘lib, maktabdorlik qilgan va mahalla ahli qizlarini o‘qitgan.
U 1796-97-yillarda onasi otinlik qilgan xususiy maktabda dastlab xalfalik va keyinchalik mustaqil ravishda otinlik qilgan. Jahonotin o‘z maktabida ta’lim- tarbiya sohasida o‘ziga xos ilg‘or usullarni qo‘llashga harakat qilganligini ko‘ramiz.
Avvalo, shuni ta’kidlash kerakki, XIX asr sharoitida maktablarning aniq bir ta’lim tizimi haqida gapirish bir oz qiyin.
Bu davrda asosan maktablarning, ya’ni ta’lim muassasalarining quyidagicha boshlang‘ich maktablar tuzilishiga ega ekanini kuzatamiz:
Maktablar:
o‘g‘il bolalar maktablari —o‘g‘il bolalarga diniy ta’lim-tarbiya beradigan boshlang‘ich maktablar;
otinoyi maktablari — qiz bolalarga islom qoidalarini o‘rgatadigan va boshlang‘ich ta’lim beradigan maktablar.
Madrasalar o‘g‘il bolalarga diniy ta’lim beruvchi oliy ta’lim muassasalari yuqorida sanab o‘tilgan ta’lim o‘choqlari (otinoyi maktablaridan tashqari) vaqf daromadlaridan kelgan mablag‘ hisobiga ta’minlanardi.
Qizlarga boshlang‘ich diniy ta’lim beradigan otinbibi maktablari esa asosan xususiy bo‘lib, otinlarning uylarida tashkil qilinardi. Bunday maktablar muayyan bir o‘quv rejasi va dasturiga ega emas edilar. O‘quvchilar ham sinflarga bo‘lib emas, balki bolalar o‘qitiladigan kitoblarni o‘zlashtirish darajasiga qarab guruhlarga bo‘lib o‘qitilgan.
Domla yoki Otinoyi darsni berilgan vazifani o‘qitib ko‘rish va yangi topshiriq berishdan boshlar edi. Hech bir domla yoki otinoyida o‘ziga xos ishlar, umumiy o‘quv darsligi yo bo‘lmasa o‘quv uslubi bo‘lmas edi.
Uvaysiy o‘z maktabida qizlarga boshlang‘ich ta’lim berar ekan, Jahon otin ularning zehnini o‘stirishga katta ahamiyat beradi. Otin o‘z shogirdlariga savod o‘rgatibgina qolmay, ular orasidan iqtidorli qizlarni tanlab sharq she’riyati bilan tanishtiradi. Qizlarni nazm bo‘stoniga yetaklaydi.
Tajribali murabbiya o‘zining muammo san’ati orqali shogirdlari zehnini o‘stirishga harakat qilgan. Xuddi ana shu she’riy topishmoqlar orqali qancha- qancha yosh qalblarga ziyo oqib kirgan. Oltmish yildan ko‘proq umr ko‘rgan Uvaysiydan bizga kattagina adabiy meros yetib kelgan. Uning qo‘lyozma devon- lari O‘zbekiston fanlar akademiyasi Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti va Andijon Davlat pedagogika universiteti kutubxonasida saqlanmoqda. Shoira devonining qo‘lyozmalarini aniqlash, ommalashtirish va tadqiq etishda akademik
Qayumov, professor X. Razzoqov va E. Ibrohimovalarning xizmatlari kattadir.
Jahon otin Uvaysiy o‘zbek pedagogikasi maktablari tarixida o‘z o‘rniga ega bo‘lgan buyuk shaxs desak adashmagan bo‘lamiz.
U o‘zining maktabdorlik va ijodiy faoliyati bilan yoshlar ta’limida yuksak o‘ringa ega. Uvaysiyning ma’rifiy faoliyati ayo‘llar savodxonligini oshirish, aqliy tarbiya, musiqa san’ati, qobiliyatli qizlar bilan ish usullari alohida o‘ringa ega. U o‘z davrining yosh talabalariga hayotga muhabbat tuyg‘ularini singdirib borgan, tez fikrlash, chiroyli so‘zlash va boshqa tarbiya vositalari bilan bog‘liq bo‘lgan chiston-topishmoq usullarini yaratishni o‘rgatgan. Shuning uchun ham Uvaysiy ijodiy merosini o‘rganish va uni hozirgi davr maktablar ta’lim-tarbiya tizimi mazmuniga kiritish muhimdir
Muhammad Sodiq Qoshg‘ariyning «Odob as- solihin» asari
Muhammad Sodiq Qoshg‘ariy haqida bizgacha juda oz ma’lumot yetib kelgan. Lekin hozirgi paytda bizga ma’lum bo‘lgan «Odob as-solihin» asarining o‘ziyoq bizga uni mashhur pedagog olim sifatida tanitadi.
Muhammad Sodiq Qoshg‘ariy 1740-yilda Qoshg‘arda kambag‘al dehqon oilasida tug‘ilgan va 1843-yilda u shu yerda vafot etgan. Biz olimning qay darajada tarbiyashunos ekanligini u tomonidan yaratilgan asarlarning mazmunidan bilamiz. Bizgacha uning «Odob as-solihin» («Yaxshi kishilar odobi»), «Zubdat al-masoyil» («Masalalarning qaymog‘i»), «Dur al-muzoxin> («Ko‘makdoshlarning durdonasi») hamda «Tazkirai xojagon» («Xojalar tazkirasi») nomli asarlari yetib kelgan.
O‘zida shaxs va uning tarbiyasini yo‘lga qo‘yish masalalarini aks ettiruvchi asarlarni yaratish an’anasi mavjud bo‘lgan davrda Muhammad Sodiq Q‘oshg‘ariy tomonidan turkiy tilda «Odob as-solihin» («Yaxshi kishilar odobi»), «Zubdat as- masoyil» («Masalalarning qaymog‘i») nomli asarlar yaratildi. «Odob as-solihin» asari 5 marta, 1889 hamda 1901-yillarda Toshkent shahrida va 1891, 1892 hamda 1986-yillarda Istambul shahrida qayta nashr etilgan.
Mazkur asarning nomi va mazmunidan ham anglanib turganidek, unda ilgari surilgan g‘oyalar insonning hayoti davomida zarur ahamiyat kasb etuvchi xulq- odob qoidalari xususida kishilar, shu jumladan, yoshlarga muayyan darajada ma’lumotlar berishga xizmat qiladi. «Odob as-solihin» asarida ijtimoiy hayot hamda kundalik turmushda har bir inson tomonidan qat’iy amal qilinishi zarur bo‘lgan zohiriy (tashqi) va botiniy (ichki) odob va axloq qoidalari, ularning ijtimoiy ahamiyati, yoshlar tarbiyasini yo‘lga qo‘yishdagi o‘rni va roli borasida batafsil so‘z yuritiladi.
Muhammad Sodiq Qoshg‘ariyning «Odob as-solihin» asari muallifning o‘zi ta’kidlaganidek, muqaddima va 7 bobdan hamda har bir bob 4 fasldan iborat.
Muqaddimada asarning maqsadi ifoda etiladi, ya’ni insonga yaxshi xulq egallash zarurligi ta’kidlanadi va u odob qoidalarini egallab olmasa, nafaqat o‘ziga, balki butun dunyoga yomonlik tarqatadi, deydi. Asarning yozilishidan ko‘zda tutilgan maqsad borasida so‘z yuritilar ekan, insonning ijobiy xulq-atvorga ega bo‘lishini taqozo etuvchi ijtimoiy zaruriyat mohiyati batafsil ochib beriladi. Asarda ilgari surilgan asosiy g‘oya - insonlarning ijobiy xulq-atvorga ega bo‘lishlari jamiyatda ruhiy xotirjamlik va moddiy farovonlikni qaror toptiruvchi asosiy omil ekanligini asoslashdan iboratdir. Alloma mazkur g‘oya mohiyatini sharhlar ekan, inson odob-axloq qoidalarini egallay olmasa hamda ijobiy xulq-atvori bilan muaddab (odobli) va muzazzab (toza) bo‘lmasa, nafaqat o‘zi, balki butun dunyoga yomonlik tarqatadi degan qarashni ilgari suradi.
Birinchi bob salomlashish, ko‘rishish, qo‘l olishish hamda ruxsat so‘rash qoidalari to‘g‘risida ma’lumotlar berishga yo‘naltirilgan bo‘lib, mazkur bob to‘rt fasldan tashkil topgan.
Ma’lumki, Sharq xalqlarida biror kimsa birorta uyga kirganda u yerga ruxsatsiz kirib boravermay, ma’lum urf-odat qoidalariga rioya qiladi. Ana shu qoidalarning eng muhimlari deb, Muhammad Sodiq Qoshg‘ariy har bir odam kelganligini bildirish (eshikni qoqish yoki yo‘talish), ovoz berilgandan so‘ng kirishga ruxsat so‘rash va so‘ng kirish kerakligi bayon etiladi.
Ikkinchi faslda esa salomlashish odobining o‘n ikki qoidasi borasida fikr yuritiladi. Shunda savol berish va javob masalasida hozirgi paytda ham yuz berayotgan munozarali fikrlarga nuqta qo‘yilgan. Muallifning fikriga ko‘ra, adabi avval-ikki mo‘min kishi kelsalar, xoh oshno va nooshno, salom berisgaydirki, salom bermak sunnatdir, javob fayz ayndur, deydi.
Ikkinchi bobda uxlamoq, kiyim kiyish, yo‘l yurish odoblari haqida fikr yuritiladi. Masalan, uxlash oldidan eshiklarni mahkamlab yopish, idishlarning og‘zini berkitish, o‘rnidagi ko‘rpa-to‘shaklarni bir bora qoqib yozish, o‘choqdagi olovni hamda chiroqni o‘chirish, uxlaydigan o‘rnini yumshoq qilmaslik, o‘ng qo‘lga bir oz suyanib yotish tavsiya etiladiki, ushbu qoidalarning ahamiyati ularga rioya qilmaslik natijasida ro‘y bergan noxush voqealar misolida ochib beriladi.
Libos kiyish qoidalari ham xulq-odob qoidalarning tarkibiy qismi sanaladi. Bunda eng muhimlaridan kishi imkon darajasida kiyinishi lozimligi, qulayligi va yoshi, jinsiga, joyiga, fasliga mos bo‘lishi, uni toza tutish, yaxshi libos kiyganda manmanlik qilmaslik, kiymaydigan ortiqcha liboslaridan muhtojlarga in’om qilish kabi tavsiyalar hozirgi davrda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
Uchinchi bobda suhbatlashish odobi bayon etiladiki, bu odob qoidalariga inson har bir daqiqada rioya etshi zarur.
Suhbatning yaxshi niyatlarga boy hamda beg‘araz bo‘lishi muhim sanaladi. Muayyan mavzularda tashkil etilayotgan suhbat (bahs-munozara)ga tanning tozaligiga erishgan, shuningdek, og‘iz va tishlarni tozalagan holda pokiza libos bilan tashrif buyurish, suhbat ahlining bir-birlariga hurmat va iltifot ko‘rsatishlariga erishish, ulug‘larga e’tiborini qaratish, o‘tirish qoidalariga rioya etish, ahli suhbat kirganda va chiqqanda o‘rindan turish va ulug‘larni yuqoriga o‘tkazish, beadab so‘zlar, yomon xatti-harakatlar hamda noo‘rin jimlikdan saqlanish, barchaga yaxshi muomalada bo‘lish, ularni izzat qilish, aksa kelsa og‘zini to‘sib, past ovozda, yengil aksa urish, suhbat ahliga ish buyurmaslik, ularga beminnat xizmat ko‘rsatish, do‘st va notanishlarga bir xil ochiq chehra, go‘zal xulq va odob bilan muomalada bo‘lish, aka-ukalar, opa-singillarning xatosini kechirish hamda ularning aybini yuzlariga solmaslik, agar joiz bo‘lsa, ularga boshqalarning e’tiboridan chetda nasihat qilish, suhbat jarayonida ishtirok etayotgan biror kishining yomon qilig‘i yoki qabih fe’liga baho bermaslik, zaruriyat yuzaga kelgan holda uni suhbatdan chetlatish chora-tadbirini ko‘rish va hokazo kabi odob-axloq qoidalariga rioya etish har bir kishining insoniy burchi ekanligini ta’kidlab o‘tadi.
Mazkur o‘rinda quyidagi fikrlar ilgari suriladi: uylanadigan yigit nikohdan oldin o‘zi uylanmoqchi bo‘lgan qizni ko‘rmog‘i, uylanadigan qizning bokira bo‘lishi, shuningdek, to‘rt narsa: umrda, qomatda, molda va nasabda erdan past va uch narsa: husnu jamolda, xulq (odob)da hamda iffatda erdan yuqori bo‘lishi zarurligi muallif tomonidan alohida ta’kidlanadi. Bu fikr turmushda tinch-totuv oila qurish masalalarida isbotlangandir.
Muhammad Sodiq Qoshg‘ariy «Odob as-solihin» asarida, kasal holini so‘rash, ta’ziya va musibat odoblari haqida ham fikr yuritadi. Bu narsalarni har bir kishining bilishi muhimdir.
Bemor holini so‘rash qarindosh-urug‘, qo‘ni-qo‘shni, yoru birodar, shuningdek, do‘st uchun farz ekanligi, bemorning millati va diniy e’tiqodidan qat’i nazar, uning yoniga ochiq yuz bilan kirish, unga ko‘ngilni ko‘taruvchi so‘zlar bilan murojaat qilish, bemor oldiga bashang kiyinib yoki kir libosda bormaslik, bemor yotgan xonaga kulib kirib, uning bosh tomoniga yaqin o‘tirish, ko‘p so‘zlanishib bemorni to‘liqtirib qo‘ymaslik, qo‘lni peshonasiga qo‘yib hol so‘rash, bemorni kun yoki kunora kelib to‘liqtirib qo‘ymaslik, bemorning ko‘ngli tilaydigan narsalarni so‘rab-surishtirib, ularni topib kelish, ammo bemorning muolajasida uni harom narsalardan saqlash, bemor oldida ko‘p o‘tirmaslik, agar bemor oldida uzoq vaqt qolish zaruriyati yuzaga kelsa, uning ko‘ngliga yoqadigan, xush keladigan so‘zlar yoki hikoyatlardan so‘zlab o‘tirish maqsadga muvofiq ekanligiga alohida urg‘u beradi.
Asarda musibat odoblari haqida bayon etiladiki, bularni bilish ayniqsa yoshlarga zarurdir.
Biron mo‘minning vafoti haqidagi xabarni eshitilganda ahli musibatga ta’ziya ado etiladi. Bu dafndan oldin yoki keyin ham bo‘lishi mumkin. Ta’ziya bildirish uch kungacha joiz, undan so‘ng makruh deyiladi. Tobutni olib chiqib ketayotganlar sukut saqlashlari lozimligi, ayollar tobut ko‘targan erkaklarga hamroh bo‘lib, eshikka chiqmasliklari, boshiga musibat tushgan kishilar yig‘ilganlarida ovozni baland qilib, fig‘on chekmasliklari, mayit dafn etilgach, har kim o‘z ishiga ketishi, bir yerda yig‘ilib o‘tirmasliklari kerakligi, yig‘ilish uyushtirish uchun turli tadbirlarni izlab topish va ularni o‘tkazish bid’at ekanligi, biroq qo‘ni-qo‘shni, qarindosh-urug‘, yoru do‘stlarning turli taomlarni tayyorlab, boshiga musibat tushgan kishilarning xonadonlariga yuborish odamgarchilikning muhim ko‘rinishlaridan biri ekanligi ta’kidlanadi.
So‘ng qabr ustida g‘isht va tosh hamda boshqa narsalarni qo‘yish, qubba va imorat qilishni bid’at sanalishi ta’kidlab o‘tiladi. Shu o‘rinda olimlar qabrlar odobiga ham to‘xtalib o‘tadi. Yana qabristonni tonggi ziyorat qilish ko‘proq erkaklaga mansubligi, ota-ona qabrlarini xotinlar ham ziyorat qilsa, man etilmasligi ta’kidlanadi. So‘ng qabristonlarni oyoq osti qilmaslik kabi odob to‘g‘risida gapirib o‘tiladi.
Asarda ziyorat, mehmondorchilik odobi haqida ham ko‘pgina ibratli gaplar yozib qoldirilgan.
Asarda ziyofat uyushtirish va mehmon kutish odobi borasida ham ko‘pgina ibratli fikrlar bayon etiladi. Xususan, mehmondorchilik odobi yuzasidan quyidagi fikrlar ifoda etiladi: mehmondorchilikka kishining boyligi, mavqei yoki mansabiga qaramay, hammaning baravar chaqirish, oila a’zolarini ham ajratmaslik, mehmon- ning izzat-hurmatini joyiga qo‘yish, lekin uch kundan so‘ng ortiqcha takalluf ko‘rsatmaslik, dabdaba qilmaslik, mehmon uchun uyni ortiqcha bezamaslik, lekin ozoda va toza ko‘rpa-to‘shaklardan foydalanish, dasturxon tuzashda isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymaslik, dasturxonga taom qo‘yilganda avval mezbonning taomga qo‘l uzatishi, mehmondan oldin taomdan qo‘l tortmasligi, mehmonga nisbatan ortiqcha takalluf qilavermaslik, imkoni bo‘lsa, lazzatli va latif taomlar tayyorlab mehmonning ko‘nglini olish kabi qoidalarning mohiyati ochib beriladi.
Asarda mehmon tomonidan xonadon sohiblariga nisbatan ko‘rsatiladigan hurmat borasidagi qoidalar yuzasidan ham fikr-mulohazalar bayon etiladi. Xususan, ziyofat yoki mehmondorchilikka chaqirilganda, u xoh faqir, xoh ulug‘ martabali kishi bo‘lsin, albatta, chaqirilgan xonadonga borishi zarurligi, zolim, axloqsiz, ikkiyuzlamachi hamda xurofotchi kishilar ziyofatga chaqirganda esa bormaslik kabi odob-axloq qoidalariga rioya etish nihoyatda muhim ekanligi ta’kidlab o‘tiladi.
Yettinchi bobda eng zaruriy safar qoidalariga to‘xtalib o‘tiladi. Safar qilishni olim uch qismga bo‘linadi: farz, fazilat, muboh (ruxsat etiladigan). Bundan safar farzining o‘zini besh bo‘g‘inga bo‘ladi: jihod, hajji farz, ota va ona chaqirig‘iga binoan, raddi mazolim (zulmni qaytarish uchun) va beshinchi ilm olish uchun safar qilish.
Safar mubohni ham ikki bo‘g‘inga bo‘ladi: 1) o‘z manfaati yo‘lida, o‘zgalardan biror narsani ta’ma qilmagan holda uyushtirilgan tijorat safari. Agar kim tijoratda faqat mol-dunyo ortirish maqsadida bo‘lsa, unda bu tijorat safari ham unga ziyon yetkazadi, deydi olim. 2) ma’naviy tafarruj (ko‘ngil ochish) maqsadida safar uyushtirish. Ba’zida bunday safarlarning ham joizligi ta’kidlanadi. Ammo safarlarning barchasida ham ayollarga albatta mahrami haromlik qilishi zarur, deb hisoblaydi.
So‘ng olim safarlarning foydalari haqida og‘iz ochadi, unda safar qilgan kishi birinchidan, g‘am-anduhdan forig‘ bo‘lishi, ikkinchidan tirikchilik uchun sarmoya yig‘ish, uchinchidan ilm olish, to‘rtinchidan, to‘liq odob va axloq o‘rganish, beshinchidan, ulug‘ kishilarning suhbatlaridan bahramand bo‘lish mumkin deyiladi. Olim safarning ba’zan mashaqatlari ham bo‘lishi mumkin degan savolga yoshlarga chaqimchi va hasadchilar orasida tirik yurgandan ko‘ra, safar mashaqqatlari afzalroqdir, deb to‘g‘ri xulosa chiqaradi.
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, Muhammad Sodiq Qoshg‘ariy tomonidan yaratilgan «Odob as-solihin» asari jamiyat a’zolari, shu jumladan, yoshlarning ma’naviy-axloqiy jihatdan barkamol bo‘lishlarida katta ahamiyatga ega. Mazkur asar har bir inson tomonidan o‘rganilishi va kundalik turmushda qat’iy amal qilinishi zarur bo‘lgan xulq-odob qoidalarining majmui sanaladi. Shuning uchun Sharq pedagogikasi tarixida «Qobusnoma» kabi bu asar ham, o‘z o‘rni, o‘z mavqeiga ega . Bu asarni bobma-bob o‘rganish yosh avlodning kamol topishida foydalaniladigan bebaho xazinadir, deyish joiz.
Munis Xorazmiyning «Savodi ta’lim» asari
Xorazm adabiy muhitini tarixini ko‘zdan kechirsak, badiiy ijod sohasida Abulg‘oziy Bahodirxon boshlab bergan ishlar XVII asrdan keyin yanada rivojlan- di, keng quloch yoydi, an’anaga aylandi. Shu an’anani yuksak pog‘onaga ko‘targan Munis Xorazmiy katta iste’dod egasi: buyuk shoir, adolatgo‘y tarixchi olim, mohir tarjimon va noziktab xattot sifatida el orasida shuhrat topdi, e’tibor qozondi.
Shermuhammad Munis Xorazmiy Xorazm adabiy muhitida ustozlik maqomida turadigan mutafakkirlardan biridir. Ijodkor sifatida mo‘tabar mavqega sazovor bo‘lgan Munis haqida tazkiralarda tarixiy va badiiy asarlarda ma’lumotlar yetib kelgan. Ahmad Tabibiyning «Majmuat ush-shuaro», Laffasiyning «Xiva shoir va adabiyotchilarining tarjimai hollari» tazkiralarida Ogahiy va Bayoniyning tarixiy asarlarida Munis ehtirom bilan eslanadi.
Munis haqidagi dastlabki ilmiy maqola Rahmat Majidiy tomonidan yozilgan. Shoir asarlari, faoliyati A. Bobojonov, V. Zohidov, V. Abdullayev, J. Sharipov, A. Murodov, N. Jumayevlarning tadqiqotlarida tahlil va talqin etilgan.
Xiva shahriga tutash Qiyot qishlog‘idagi Avazbiy oilasida 1778-yili bo‘lajak xorazm faxri, ulug‘ shoir Munis Shermuhammad Avazbiy o‘g‘li tavallud topdi. Uning padari buzrukvori Avazbiy mirob fan va madaniyat qadriga yetadigan, ijod ahlini hurmat qiladigan, ma’rifatparvar inson bo‘lgan. Shul bois u o‘g‘li Shermuhammadning ilm va ijod bilan bog‘liq barcha orzu-umidlarini ro‘yobga chiqarishda shaxsan o‘zi bosh-qosh bo‘ldi.
Shermuhammad boshlang‘ich ta’limni qishlog‘idagi maktablardan birida oldi. Keyin o‘qishni Xiva madrasalarida davom ettirdi. Ilm sirlarini o‘sha davrdagi mashhur ustoz Saideshonxo‘jadan o‘rgangan. Shermuhammad o‘qish jarayonida, olim va shoir Hasanmurod Qori Laffasiyning xabar berishicha, arab va fors tillarini puxta o‘rgangan hamda xattotlik san’atini egallagan.
Munisdan bizga katta meros qolgan. Shoirning 10000 baytga yaqin she’riy merosi mavjud. Devonida gazal, muxammas, ruboiy, tuyuq, qita, qasida, chiston, kabi o‘ndan ortiq mumtoz janrlarda bitilgan asarlari jamlangan. Munis hayoti davomida ikki devon tuzgan . Birinchisi 1804-805-yillarda jamlangan. U ilmda» ilk devon» nomi bilan yuritiladi. Ikkinchisi 1813-1814-yillarda jamlangan bo‘lib, «Munis ul-ushshoq» deb nomlangan. «Munis ul-ushshoq» devoni debocha bilan boshlanadi. Unga shoirning 8446 bayt asari kiritilgan. Ushbu devonning 10 dan ortiq qo‘lyozma va toshbosma nusxalari O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Abu
Rayhon Beruniy nomidagi sharqshunoslik institutining qo‘lyozmalar fondida shakllanadi.
Tarixchi olim sifatida Munis «Firdavsul-iqbol» (Baxt bog‘i ) asarini Xiva xonlari tarixiga bag‘ishladi. Unda 1812-yilgacha bo‘lgan davr yoritilgan, keyingi voqealar esa Munisning jiyani Ogahiy qalamiga mansubdir.
Munis sheriyatida chuqur ma’naviy-axloqiy muammolarga e’tibor qaratiladi. Asarlarida jamiyatdagi mehr-oqibat, insof, adolat, do‘stlik, go‘zallikni, anglash kabi insoniy fazilatlarni sog‘inish tuyg‘ularini ifodalaydi. Ularni avaylashga va zamondoshlar yuragidagi mudroqni uyg‘otishga intiladi. Hayotning mazmun- mohiyatini chuqur idrok qiladi:
Ma’rifatparvarlik Munis sheriyatining yetakchi g‘oyalaridandir. «Savodi ta’lim» risolasi uning bu boradagi xizmatining salmoqli qismini tashkil etadi. Garchi bu asar asos e’tibori bilan xattotlik ilmiga oid bo‘lsa-da, unda Munisning ustozi Ibn Xonjib haqida, yozuvning madaniyat taraqiyotidagi o‘rni, xususan, husnixat ta’limi va umuman, ta’lim-tarbiya to‘g‘risidagi qimmatli fikrlari mavjud. Shoir asarning yozilishi sabablari, tarixi haqida asarning o‘zida ma’lumot beradi. Yozuv san’atiga bag‘ishlangan «Savodi ta’lim» she’riy asari 1804-yil dekabr oyida yozib tugatilgan.
Asarning hajmi 352 misradan iborat. Uni shartli ravishda 3 qismga bo‘lib o‘rganish mumkin. Birinchi - muqaddima qism. U 18 ta kichik bobdan tarkib topgan. Ularda hamd, nat va risola nazmining sabablari, qalam tarifi, xat tarifi, yozuv asboblarining qulayligi, yaxshiligi, ularni tayyorlash mahorati kabi masalalar yoritilgan. Ikkinchi - asosiy qism. U 22 ta kichik bobdan iborat. Ularda arab harflarini yozish yo‘llari, usullari va mahoratiga e’tibor qaratiladi. Uchinchi - xotima qism. Unda risola tarixi bitilgan. Uning toliblar ko‘ngliga ilm rag‘batini uyg‘otishga xizmat etishi muallif tomonidan orzu qilinadi.
Shoir va tarixchi olim Munis Xorazmiyning she’riy asarlarida ham, tarixiy kitoblarida ham ma’rifatparvarlik, xalqparvarlik, vatanparvarlik g‘oyalari ilgari suriladi. U barchani mardlik va jasoratga, ilm-fan rivojiga hissa qo‘shishga da’vat etadi. Munis endigina ijodi gullab -yashnagan bir paytda, ya’ni 1829-yilda vabo kasaliga chalinib vafot etadi.
|
| |
