Fan-texnika taraqqiyotining muhim an’anaviy yo‘nalishlaridan biri ishlab
chiqarishni elektrlashtirishdir.
Elektrlashtirish deganda elektr energiyasini yetarli
darajada
ishlab chiqarish, uni kerakli joylarga uzatish va undan keng foydalanish
jarayoni tushuniladi. Uning moddiy asosini “Elektroenergetika“ tarmog‘i tashkil
etadi. U elektr energiyasi ishlab chiqaradigan jihozlarni (elektrostansiyalarni),
iste’molchilarga uni yetkazib beruvchi jihozlarni (podstansiyalarni)
va elektr
uzatkichlarni o‘z ichiga oladi.
Elektr energiyasi har turli stansiyalarda ishlab chiqariladi:
suv bilan ishlaydigan elektr stansiyalar (GESlar);
issiqlik elektrostansiyalari (GRESlar);
atom elektrostansiyalari;
quyosh elektrostansiyalari;
shamol va boshqa elektrostansiyalar.
Ekspertlarning dalolat berishlaricha, kelgusi yuz yillikning o‘rtalarida
sayyoramizda energiya ishalb chiqarish hozirgi darajadan o‘n baravar ortadi.
Bunday o‘sishni qayta tiklanmaydigan organik yoqilg‘i yordamida ta’minlash
mumkin emas. Shu sababli energetika muammosi eng jiddiy jahonshumul
muammolardan biriga aylanmoqda.
Hozirgi vaqtda jahon energetikasi asosan organik yoqilg‘idan foydalanishga
asoslanadi. Umuman energetika balansida neft va gazning ulushi taxminan 50 foizni,
ko‘mir 35 foizni tashkil etadi va atigi 15
foizi atom elektrostansiyalari,
gidroenergetika va boshqa manbalar ulushiga to‘g‘ri keladi. Biroq insonning
energetika iste’moli shu qadar tez sur’atda o‘smoqdaki, organik yoqilg‘i kabi
an’anaviy energetika resursalrining zahiralari navbatdagi yuz yillikdayoq yetarli
bo‘lmay qoladi. Shu sababli insoniyat oldida
yangi energiya manbalarini
egallashdek dolzarb vazifa turibdi. Hozirgi paytda quyosh, atom (og‘ir
elementlarning bo‘linishi) va yadro energetikasi (yengil yadrolarni termoyadroviy
sintez qilish) ana shunday manbalar hisoblanadi.
Yer sathiga yetib keladigan quyosh energiyasining umumiy miqdori insoniyat
ehtiyojlarini qondirish uchun batamom yetarlidir. Buning yana bir afzalligi, ancha
arzonga tushadi.
Olimlarning hisoblariga qaraganda, XXI asrning o‘rtalariga borib,
butun
dunyoda jon boshiga elektr iste’mol qilish 3-4 baravar ortadi. Buni qanday
ta’minlash mumkin? Organik yoqilg‘ini ishlab chiqarishni kamaytirish kerakmi yoki
yo‘qmi? Albatta, bu savolga javob topish kerak bo‘ladi. Bu muammoni hal etish
olimlar va mutaxassislar oldiga katta vazifalar qo‘yadi.
Atom energetikasining afzalliklari va kasofati to‘g‘risida ikki og‘iz so‘z.
AESlarning yemirilishi juda murakkab vaziyatni keltirib chiqaradi. Avariya paytida
radioaktiv moddalar ajralib chiqa boshlashi
katta hududning radioaktiv
zararlanishiga olib kelishi mumkin. Shunday qilib AESlarni barpo etish xavfsizlik
bilan bog‘liq bo‘lgan prinsipial yangi omilni keltirib chiqaradi. Bu omil naqadar
jiddiy ekanligini esa Chernobil AESidagi avariya yaqqol ko‘rsatdi.
Basharti, termoyader energetikasi mavjud bo‘lganda u barcha mezonlar
bo‘yicha yetakchi o‘rinni egallagan bo‘lur edi. Hali u yaratilgani yo‘q, shunchaki
talab xolos. Murakkab texnikaviy va texnologik vazifalar hal etilishi lozim.
O‘zbekistonda ishlab chiqarishni elektrlashtirish
borasida juda katta ishlar
amalga oshirilishi tufayli yildan yilga elektr energiyasi ishlab chiqarish
ko‘paymoqda. Agar 2000 yilda 46 mlrd. kVt soat elektr energiyasi ishlab chiqarilgan
bo‘lsa, 2001 yilda 48 mlrd. kVt/soatga yaqin elektr energiyasi ishlab chiqarildi.
Respublikada olimlar va energetika sanoati mutaxassislari “O‘zbekiston
elektroenergetikasining taraqqiyot konsepsiyasini“ ishlab chiqqan edilar. Bu
konsepsiyaga binoan 2010 yilda 96 mlrd kVt/soat elektr energiyasi ishlab
chiqarilgan. Bunday o‘sishning asosiy qismi issiqlik elektr
energiyasi tayyorlash
hisobiga bo‘ladi.
