|
Xotira shamsidinov shoxrux
|
| bet | 1/2 | | Sana | 09.01.2024 | | Hajmi | 0,97 Mb. | | #133237 |
Bog'liq Xotira mavzusi (2) Xotira SHAMSIDINOV SHOXRUX Reja: - Xotira tushunchasi.
- Xotira turlari .
- Xotira jarayonlari
Xotira — idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki oʻtmish tajribalarni esda qoldirish va zarur boʻlganda tiklashdan iborat psixik jarayon. Xotira eng yaxshi damlarni esda qoldiradi. U nerv sistemasi xususiyatlaridan biri boʻlib, tashqi olam voqealari va organizm reaksiyalari haqidagi axborotni uzoq saqlash hamda uni ong faoliyatida va xulq, xatti harakat doirasida takroriy qobiliyatida namoyon boʻladi.
Xotira individning oʻz tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb ataladi.
Xotira haqidagi dastlabki ilmiy qarashlar Sharq mutafakkirlari va yunon faylasuflari (Aristotel va boshqalar) da uchraydi. Xususan, Farobiy Xotiraga bilishdagi aqliy jarayonning tarkibiy qismi sifatida qarab, xotirani faqat insonga emas, hayvonga ham xos xususiyat ekanini alohida taʼkidlagan.
Xotiraning fiziologik asosi bosh miya yarim sharlari poʻstlogʻining muvaqqat bogʻlanishi (qarang Assotsiatsiya) va ularning keyingi faoliyatidan iborat. Xotira koʻlami, axborotlarning uzoq vaqt va mustahkam saqlanishi, shuningdek, muhitdagi murakkab signallarni idrok etish va adekvat reaksiyalarda ishlab chiqish bosh miya nerv hujayralari (neyronlar) sonining koʻpayib borishi hamda uning strukturasi murakkablashuvi jarayonida oʻsib boradi.
- Fiziologik tadqiqotlarda qisqa va uzoq muddatli xotiralar qayd etilgan. Qisqa muddatli xotirada axborotlar bir necha daqiqadan bir necha oʻn minutgacha saqlanadi, neyronlar ishiga xalal berilganda (masalan, elektr shok, narkoz taʼsirida) u buziladi. Uzoq muddatli xotirada axborotlar odam umri boʻyi saqlanib turli taʼsirlarga chidamli boʻladi. Qisqa muddatli xotira asta sekin uzoq muddatli xotiraga aylanadi. Xotira ruhiyatning oʻtmish holati bilan hozirgi holati va kelgusidagi holatlarga tayyorlash jarayonlari oʻrtasidagi oʻzaro aloqadorlikni koʻrsatadi. Boshqa psixik hodisalar kabi xotira ham shaxsning xususiyatlari, uning ehtiyoji, qiziqishlari, odati, feʼl-atvori va shu kabilar bilan uzviy bogʻliq.
Sensorli xotira ma’lumotlarning taassurotlarini eslab qolishga yordam beradi. Sensor xotiraning eng keng tarqalgan misollaridan biri bu qorong‘udagi tez harakatlanuvchi chiroqlar: agar siz to‘rtinchi iyul kuni miltillovchi vositani yoqqan bo‘lsangiz yoki kechasi tunda harakatlanishini kuzatgan bo‘lsangiz, yorug‘lik iz qoldiradi. Buning sababi "sezgir xotira", vizual xotira omboridir. Quyida sensor xotira turlarini keltirib o‘tamiz.
Vizual sensorli xotira sifatida ham tanilgan "ikonik xotira" juda qisqa tasvirni o‘z ichiga oladi."Exoik xotira", shuningdek, eshitish sezgi xotirasi deb ham nomlanadi. Ushbu turdagi sensorli xotira uch-to‘rt sekundgacha davom etishi mumkin. "Taktik xotira" sensorli xotiraning juda qisqa vaqtini o‘z ichiga oladi. Ushbu turdagi sensorli xotira taxminan ikki soniya davom etadi.
Qisqa muddatli xotira - inson xotirasining bir turi, bunda siz ozgina ma’lumotlarga ega bo‘lishingiz mumkin. Axborotni bir martalik idrok bilan saqlash davomiyligi bir necha soniyada baholanadi. Qisqa muddatli xotira asosiy yoki faol deb ham ataladi. Qisqa muddatli va uzoq muddatli xotira bir-biriga qarama-qarshidir, ular axborotni saqlash vaqtida farqlanadi. Qisqa muddatli xotira miqdori juda cheklangan va u o‘rtacha 7 +/- 2 ta xotirani saqlaydi. Qisqa muddatli xotiraning kengligi o‘ziga xos bo‘lib, butun hayot davomida davom etib keladi. Qisqa muddatli xotira juda ko‘p ma’lumotni qayta ishlashga qodir bo‘lib, unda ortiqcha moddalar yo‘q qilinadi.
- Uzoq muddatli xotira rasmlarning izlarini juda uzoq vaqt saqlashi mumkin va ularni keyinchalik kelajakdagi faoliyatida qo‘llashga imkon beradi. Bu ruhiy jarayonning o‘ziga xos turlari mavjud: biologik, epizodik, assotsiativ, reproduktiv, rekonstruktiv, avtobiografik. Biologik yoki genetika deb ham ataladi. Chunki bu irsiyatning mexanizmi. Inson avvalgi davrlarda evolyutsiya davridagi odamlarga xos bo‘lgan bunday yurish-turish modellariga ega, bu reflekslarda va instinktlarda ifodalanadi. Epizodik muayyan vaziyatga bog‘langan materiallarning bo‘laklaridan iborat. Reproduktiv ma’lumotlarning takrorlanishi orqali yuzaga keladi. Ya’ni, saqlangan obektning asl ko‘rinishini chaqirish. Rekonstruktiv xotira dastlabki shakldagi ogohlantiruvchi ketma-ketlikni tiklashga yordam beradi. Avtobiografiya xotirasi insonga o‘z hayotidagi voqealarni eslab qolishga yordam beradi.
- Esda saqlash – bu idrok qilingan ma’lumotni eslab qolish va esda saqlash jarayoni. Bu jarayonning kechish darajasiga ko‘ra, eslab qolish ikki turga bo‘linadi: ko‘zlanmagan (ixtiyorsiz) va ko‘zlangan (ixtiyoriy). Ixtiyorsiz esda olib qolish – bu hech qanday vositalarsiz va kuchlarni namoyon qilmasdan bemaqsad eslab qolish. Masalan, o‘rmondagi sayr yoki spektakl tomoshasidan so‘ng eslab qolish uchun ma’lum maqsadni ko‘zlamagan bo‘lsakda, taassurotlarimizdan ko‘proq qismini yodimizga tushirishimiz mumkin. Inson uchun hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan, uning qiziqishlari va ehtiyojlari, faoliyatining maqsad va vazifalari bilan bog‘liq bo‘lgan, barchasining esda saqlanib osonroq kechadi. SHuning uchun ixtiyorsiz eslab qolish ma’lum ma’noda tanlab o‘tkazish xususiyatiga ega va bizning atrofdagilarga bo‘lgan munosabatimiz bilan belgilanadi. Ixtiyoriy esda saqlash maqsadsiz esda saqlashdan insonning o‘z oldiga ma’lum maqsad qo‘yib, yod olishning maxsus usullarini qo‘llashi bilan farqlanadi. Ixtiyoriy esda saqlash yod olish vazifasiga bo‘ysungan o‘ziga xos murakkab aqliy faoliyatdir. Matarialni esda olib qolish usulariga yod olish kiradi, uning mohiyati o‘quv materialini to‘liq va xatosiz yod olmagunicha ko‘p marta takrorlashdan iborat. Masalan, she’r, qoida, ta’rif, qonunlar, formulalar, tarixiy sanalar va boshqalarni yod olish.
|
| |
