9
geografik tarqalishi ham geografiyaning emas, balki boshqa fanlarning vazifasidir.
Geografiya esa yer yuzasining ayrim qismlarida bu hodisalar birgalikda qanday
shaklni - landshaftni hosil qilishini, tuproqlar, suvlar, iqlim, o‗simlik, hayvonot va
inson turli landshaftlarda qanday aloqa bo‗lishini, ularning o‗zaro tasiri qanday
ko‗rinishlarda bo‗lishini o‗rganadi. Bir landshaftni ikkinchisiga qanday ta‘sir
etishini aniqlaydi. Umuman yer yuzasi qanday landshaftlardan tuzilganligini
tushnishga, ularning har birini mavjudligini, tarqalishini va o‗zaro ta‘sir qonunlarini
tushuntirib berishga harakat qiladi.
Landshaft haqidagi tasavvurni ifodalab berishga birinchilar qatorida L.S.Berg
(1913) ham harakat qilgan. U o‗zining "Geografiyaning predmeti va vazifalari"
nomli maqolasida landshaft haqidagi o‗z fikrini bayon qilar ekan shunday yozadi.
"Geografik izlanishlarning
natijasi ham tabiiy, ham madaniy landshaftlarni
o‗rganish va ta‘riflab berishdan iboratdir", shu bilan birga landshaftlarni tashkil
etuvchi omillar bir-biriga qanday ta‘sir ko‗rsatishi va qanday aloqada bo‗lishi ham
o‗rganilishi kerakligini ta‘kidlab o‗tadi.
L.S.Bergning ifodalashi bo‗yicha landshaft shunday bir joyki,
unda relef,
iqlim, o‗simlik va tuproq qatlami garmonik (uyg‗unlashib ketgan) bir- butunlikni
tashkil qilib, Yerning ma‘lum bir tabiat zonasi bo‗ylab tipik qaytalanib turadi. Bu
geografik landshaft haqidagi eng dastlabki ilmiy ta‘riflardan biri bo‗lib, unda
landshaft tabiat zonasiiing bir qismi ekanligiga va u tabiiy geografiyaning predmeti
ekanligiga ishora qilinadi. Ilmiy geografiyaning asosiy vazifasi tabiiy havzalarni,
o‗simliklar, tuproq va hayvonot dunyosini o‗zining ma‘lum tarkibi va
xususiyatlarini shunday rejada saqlab qoladiki, ular orasidagi o‗zaro ta‘sir
jarayonlarida bir butunligi saqlanishi mumkin bo‗ladi.
B.B.Polinov fikricha "landshaft" atamasi umumiy tushuncha bo‗lib,
uning
katta-kichik darajasi izlanishlarning miqyosiga bog‗liqdir. Shuning uchun turli
taksonomik qiymatga ega bo‗lgan landshaftlarning aniqlash, xaritada ko‗rsatish
mumkin bo‗ladi. Bundan tashqari B.B.Polinov landshaftlarni dinamik holatiga
e‘tibor berib, landshaftlarning tarkibiy qismlari orasidagi o‗zaro bog‗liqlikni
muvozanat
holatda emas, balki u doimo harakatda bo‗ladi hamda landshaftlar
10
evolyutsiyasining ya‘ni asta-sekin va muttasil rivojlanib borishi hamda uning
landshaft o‗rnida boshqasi hosil bo‗lishi mumkinligini uqtirib o‗tadi.
I.V.Larin (1926) ham dalada olib borgan landshaft tadqiqotlarini tabiiy
geografik majmualar haqiqatdan ham ob‘ektiv mavjud bo‗lib,
ularni aniqlash
xaritaga tushirish va ta‘riflab berish mumkinligiga ikror bo‗ldi.
R.I.Abolin, B.B. Polinov, I.V.Larin, A.D. Gojevlarning olib borgan tadqiqotlari
natijasida yana bir narsa ayon bo‗ldiki, u ham bo‗lsa kichik mujas- samalarni tashkil
qilar ekan, ya‘ni ular turli ko‗lamda bo‗lishi mumkin ekan. Ularning eng kichigini,
tabiiy
mujassamalarga
boshqa
bo‗linmaydiganini elementar landshaft,
mikrolandshaft yoki epimorfa deb atalar ekan.
Shunday qilib, 1930-yillarga kelib landshaft faqat geograflargina emas, balki
ko‗pchilik tabatshunos olim va mutaxassislarni ham o‗ziga jalb etdi, ular tomonidan
e‘tirof etila boshlandi. Shu vaqtlardan boshlab landshaft-shunoslik
taraqqiyoti
tarixida yangi bosqich, ya‘ni landshaft haqida tushunchani aniqlashtirish, landshaft
haqidagi ta‘limotni nazariy jihatdan umumlash-tirish va muhimlashtirish bosqichi
boshlandi. Ana shunday umumlashtirishlar-dan dastlabkisi, L.S.Bergning
"SSSRning landshaft geografik zonalari" (1930) degan kitobidir. Unda yozilishicha
,geografik landshaft shunday bir hodisa va jarayonlarning guruhlashgani yoki
majmuasini, unda relef, iqlim, tuproq, suvlar, o‗simliklar
qoplami va hayvonot
dunyosi hamda insonning ho‗jaligidagi faoliyat ham uyg‗unlashib ketgan
landshaftni tashkil qiluvchi omillarning o‗zaro ta‘siri va aloqadorligini
o‗rganishdir, deb yozgan edi u.
