1.2
TABIIY GEOGRAFIYANING ASOSIY YO‘NALIShLARI VA
TARMOQLARI.
Tabiiy geografik rayonlashtirishda gsografiyaning shu soxasi bilan
shugullangan omillar turlicha rayonlashtirish tasnifini taklif kiladilar. Bu
tizimlarning ayrimlari landshaftlarning faqat zonal xususiyatlariga asoslangan bulsa,
ba‘zilarida azonal xususiyatlar, yana boshkalarida esa ham zonal, ham azonal
xususiyatlar xisobga olingan.
Tabiiy
geografik
rayonlashtirishning
taksonomik
birliklari
asosan
quyidagilardir:
Tabiiy geografik o‗lka-tabiiy geografik provintsiya-tabiiy geografik oblast-
tabiiy geografik rayon - landshaft.
Tabiiy geografik o‗lka materikning geologik hamda geomorfologik tuzilishi,
mikroiklim sharoiti jihatidan bir butun, landshaftning ma‘lum kenglik hamda
balandlik zonalligi tarkibiga ega bo‗lgan qismidir. Tabiiy geografik o‗lka
landshaftlarning tarkib topishda ularning geologikhgeomorfologik tuzilishi, iklim
sharoiti hamda tarixiy rivojlanish xususiyatlari yetakchi rol‘ uynaydi. Landshaftning
boshka komponentlari ham ana shularning bevosita ta‘sirida bo‗ladi.
Turkiston O‗lkasi hududini rivojlanishning yuqorida aytib o‗tilgan negizlari
asosida quyidagi tabiiy Geografik O‗lkalarga ajratilgan:
1 Togli va 2 tekislik.
Tabiiy geografik provintsiyah zona doirasida geografik uzoqlik buylab
iklimning o‗zgarishi hamda relefi va gsomorfologik tafovutlar natijasida tarkib
7
topadi. Tabiiy Geografik privintsiya zonaning Geografik urnn, iklimi hamda
arografik gsomorfologik xususiyatlari, o‗simlik koplami tuproqlari, sr osti suvlari,
tabiiy geografik protsesslar, hayvonot olami va boshkalarda mujassamlashgan yirik
qismlaridir. Bunga Turkiston tabiiy geografik O‗lkasining JungoriyahTyan‘shan,
Markaziy Kozogiston, Turon provintsiyasini misol qilib ko‗rsatish mumkin.
Tabiiy geografik oblast‘h provintsiyaning bir qismi bo‗lib boshka xarakteri,
mezoiklimi sr osti suvlarining xususiyati va tuproq, o‗simlik koplami bilan ajralib
turadi.
Tabiiy Geografik rayonhtabiiy geografik oblastning sharoiti bilan boshkalardan
fark kiladigan, uziga xos tuproq va o‗simlik koplamiga ega bo‗lgan yirik qismidir.
Tabiiy hududiy majmualar ya‘ni tabiiy landshaftlar, birinchidan anik hududiy
birlik, ikkinchidan geografik birliklardan tashkil topgan murakkab geografik
majmua, uchinchidan asosiy tabiiyh Geografik birlik va hududiy tabiiy geografik
tadkikotlarning asosiy ob‘sktividir.
Landshaftlarning tipologik birliklarini xaritaga tushirish uziga xos usul
xisoblanadi. Bu usul kullanilganida tabiiy Geografik birliklar tipologik landshaftlar
majmualari xarntalar asosida aniklanadn. Bunday tipolognk majmualar egallagan
maydon bir tabiiy geografik birlik deb olinadi. Tabiiy geografik rayonlashtirishda
bunday usuldan foydalanishdan avval hududning tipologik landshaftlar xaritasi
tuziladi.
Tabiiy geografik rayonlashtirish xalk hO‗jaligining turli soxalarinn
rejalashtirishda tayanch xisoblanadi. Masalan, Turkiston O‗lkasida paxta ekish va
uning maydonlarini kengaytirish uchun shu hudud tuproq iklim sharoitini bilish
etarli emas, undan tashkari sr yuzasining tuzilishini, yer osti suvlarining kanchalik
chukurligini grunt xususiyatlarini, eroziya jarayonlarini o‗simlik koplamini bilish
kerak bo‗ladi.
Tabiiy geografik rayonlashtirish yangi shaxarlarni barpo qilish, yullar kurish va
ulardan foydalanishda, sugoruv kanallari, melioratsiya tarmoklarini tugri
rejalashtirish, hududining yer osti zaxiralarini rsl‘efi xususiyatlarini, tog jinslari
8
tarkibini, tuproqlarini va bu komponentlarni o‗zaro bog‗liqligini chukur O‗rganish
lozimdir.
Xulosa qilib tabiiy geografik rayonlashtirishning ahamiyati kanchalik katta
ekanligiga L.S.Bergning fikrini keltirib utish joiz: « Tabiiy rayonlarga bo‗lmasdan
O‗rganilgan mamlakatni tabiiy geografiyasi chinakam geografik asar emasdir»
|
