2-
jahon urushidan keyingi yillar tarixida landshaftshunoslikka oid bo‗lgan
qiziqish, landshaftlarni o‗rganishga bo‗lgan e‘tiborni kuchayishi aso-san 1960-
17
1970 yillarga to‗g‗ri keladi. Bu vaqtda landshaftshushslikka oid ilmiy ishlar,
kitoblar, to‗plamlar ko‗plab nashrdan chiqa boshladi. Landshaft-shunoslik
masalalari geografiya jamiyati s‘ezdlarida va landshaftshunoslik-ning butunittifoq
majlislarida ko‗plab muxokama qilina boshladi.
Muhokamaga qo‗yilgan masalalar quyidagilardan iborat edi:
1. Landshaftshunoslikning nazariy masalalari. 2. Landshaft tadqiqot-lari
metodikasi. 3. Amaliy landshaftshunoslik.
1960-yillarning o‗rtalaridan boshlab kishilik jamiyatining atrof-muhitga
bo‗lgan ta‘siri ortib kegganligi tabiiy boyliklardan foydalanish-dagn ho‗jasizlik,
katta maydonlarda o‗rmonlarning qirqilib ketishi, unumli yerlardan, suvdan oqilona
foydalanmaslik, suv havzalari, tuproq, havoning jadal sur‘atlar bilan ifloslanishi
orqali tezda sezila boshladi. Endi u yoki bu hayvon yoki u o‗simlik to‗rini saqlab
qolishgina emas, balki insonning o‗zi yashab turgan muhiti hisoblangan
landshaftlardan bir butun holida muhofaza qilish, tiklash va yaxshilash muammosi
dolzarb bo‗lib qoldi. Ana shunday murakkab va ko‗p mablag‗ hamda ko‗p mehnat
talab
qiladigan
muammoni
hal
etishning
ilmiy
asoslarini
yaratishda
landshaftshunoslikning ahamiyati katta ekanligi ma‘lum bo‗lib qolgan edi. Natijada
landshaftshunoslar oldida faqat landshaftlarni aniqlash emas, balki xaritaga tushirish
va ularni ta‘riflab berish hamda ularni halk ho‗jalgining turli tarmoqlarini
rivojlantirish nuqtai-nazaridan baholash landshaftlarning keyingi rivojlanishini
insonniig halk ho‗jaligidagi faoliyati ta‘sirida qaysi yo‗nalishda borishini va
o‗zgarishini oldindan aytib berish zaruriyati tug‗iladi. Bunday masalalarni ijobiy
hal etish uchun landshaftshunoslik o‗zining an‘anaviy uslublaridan tashqari
geokimyoviy, geofizikaviy va ekologik usulllridan foydalanishga majbur bo‗la
boshladi. Landshaftshunoslarni landshaftlarda ro‗y beradigan modda-energiya
almashinishi, landshaftlarni biologik imkoniyatlarini o‗rganish qiziqtira boshladi.
Bunday masalalarni o‗rganish landshaftlarni bevosita joyida geografik yoki
landshaft muhitlari tashkil qilib o‗rganishni taqoza etadi. Chunki landshaftlardagi
biomassa va uning maxsuldorligi moddaning biologik aylanishi va biogeotsiklini
suvning harakati va aylanishini modda va energiyaning
18
landshaft komponentlari orasida, landshaftning marfologik qismlari orasida ham bir
landshaft bilan qo‗shni landshaftllr orasida ko‗chib yurishi va taqsimlanishi kabi
masalalarini o‗rganish shunday muhitlar tashkil qilish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Tabiiy geografik va landshaft muhitlarida to‗plangan aniq ma‘lumotlar tahlili
natijasida anchagina nazariy xulosalar yuzaga keldi. Ulardan eng asosiysi landshaft
yoki boshqa tabiiy geografiya mujassamalari jumladan geografik qobiqni ham
geotizim deb qarash bo‗ldi. Shu bilan birga landshaft-shunoslikda funktsional
dinamik landshaftshunoslik yo‗nalishi shakllana boshladi.
Tabiiy geografik yoki landshaft muhitlarida olib borilgan kuzatishlar natijasida
va to‗plangan ma‘lumotlar asosida u yoki bu landshaftni faqat makonda emas, balki,
zamonda ham o‗zgarib turishini tadqiq qilish, matematik statistika tadqiqot
usullaridan foydalanish va tadbiq qilish imkoniyatlari tug‗ildi.
Umumiy landshaftshunoslikning shu kungacha bo‗lgan, kariyb 100 yillik
rivojlanish tarixiga nazar tashlar ekanmiz, bu fanda bir necha ilmiy yo‗nalishlar
hosil bo‗lganligini ko‗ramiz.
Landshaftshunoslikdagi eng qadimgi va asosiy yo‗nalish tarkibiy - genetik
yo‗nalishdir. Bu yo‗nalish namoyondalari asosan landshaftlarni aniqlash, xaritaga
tushirish, ularni morfologik tuzilishini, gorizantal va vertikal tuzilishini ochib berish
bilan shug‗ullanganlar. Bu yo‗nalish landshaftlar o‗ziga xos geomujassama sifatida
kichikroq mujassamalar yig‗indisidan iborat degan g‗oyaga asoslanadi.
Landshaftlarning shakllanishi va rivojlanishini o‗rganish bilan bog‗liq bo‗lgan
yo‗nalishlardan yana biri antropogen landshaftshunoslikdir. Haqiqatdan ham yer
yuzasida kishi ta‘siri bo‗lmagan inson tomonidan o‗zgartirilmagan tabiiy
landshaftlar kam qolgan. Inson o‗z ta‘siri bilan landshaft hosil qiluvchi jarayonlarni
murakkablashtiradi. Ko‗pincha ularni buzadi. Landshaftning morfologik tuzilishini
oydinlashtirib yuboradi. Natijada tabiiy landshaftlar o‗rnida antronogen landshaftlar
hosil bo‗ladi. Geotizimlar haqidagi ta‘limot ham shu yo‗nalishga kiradi.
Landshaftshunoslik ham boshqa fanlar qatorida nazariy masalalar bilan
birgalikda amaliy masalalarni hal etishga harakat qiladi va natijada yangi
yo‗nalish, amaliy landshaftshunoslik yuzaga keladi. Amaliy landshaftshunos-
lik tadqiqotlarining asosiy mazmuni landshaft haqidagi ta‘limotning aso-siy
nazariy qoida va usullarini halk ho‗jaligiga taalluqli masalalarni yechishga
tadbiq etish demakdir. Bu borada bajarilgan dastlabki izlanishlar ko‗proq
qishloq ho‗jaligi maqsadlarida bajarilgai bo‗lib, yaxshi natijalar beradi.
Landshaft tadqiqotlarining iatijalari yangi yerlarni o‗zlashtirishda, yul
transport kurilishi, shahar, qishloq, sanoat qurilishi va turli -tuman yirik
inshoatlar qurilishida, sog‗liqni saqlash va rekreatsiya, tabiat muhofa-zasi
bilan bog‗liq ko‗pgina tadbirlarning ilmiy asosini yaratishda katta ahamiyat
kasb etishi mumkin, Madaniy landshaftlarni barpo qilish va land-shaftlarni
samarador qilish, amaliy landshaftshunoslikning bir qismidir.
Landshaftshunoslikdagi yangi yo‗nalishlardan yana biri - landshaftlarni
prognozlash, ya‘ni landshaftlar taraqqiyotini, ularning u yoki bu ta‘sir
natijasida o‗zgarishini oldindan aytib berish. Bu yo‗nalish dolzarb bo‗lishi
bilan birga murakkab va sust rivojlanmoqda.
| 