YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
17
ZARDUSHTIYLIK DININING SHAKLLANISH TARIXI VA TARQALISH
HUDUDLARI
Maxsutaliyev Jahongir
Namangan davlat universiteti talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8134198
Annotatsiya:
Ushbu maqolada olis mingyillarga tutash qadim Markaziy Osiyo vatani bo’lgan,
ezgulik va yorug’lik asosi bo’lgan zardushtiylik dinining shakllanish
tarixi hamda uning
tarqalish hududlari to‘g‘risida so‘z yuritilgan.
Kalit so‘z:
mazdeizm, Ahura Mazda, Zardusht, Mitra, Avesto, muqaddas olov, Vendidat, Yasna,
Visparad, Zevs, Gerodot.
Markaziy Osiyo aholisining ilk o’rta asrlar diniy dunyo qarashlarini tahlil qilar ekanmiz, albatta,
asosiy din sifatida aholi orasida keng e’tiqod qilingan. Zardushtiylikning o’zi esa Markaziy
Osiyodan tashqari Eron, Afg’oniston va Hindiston aholisi orasida ham keng tarqalgan edi.
Zardushtiylik mazdeizm ta’sirida bo’lgan va payg’ambar rutbasini olgan Zardusht ta’limotiga
amal qilgan falsafiy ta’limot va din sifatida asosiy sahnaga chiqadi.
Zardusht ilohiy Ahura
Mazdaga e’tiqod qilishni da’vat qilib, payg’ambar tomonidan yaratilmagan yagona yaratuvchi
deb hisoblangan mavjudot ekanligini e’lon qiladi.
So’zning keng qo’llanishi nuqtai nazaridan «zardushtiylik» so’zi dinning o’ziga nisbatan
zamonaviyroq so’z desa ham bo’ladi, chunki u birinchi marta 1874
yilda Archibald Sayce
tomonidan yozilgan “Qiyosiy filologiya tamoyillari” nomlangan kitobda paydo bo’lgan.
Ba’zi matnlarga ko’ra, zardushtiylik qadimgi forsiy qabilalar tomonidan tutilgan din bilan zid
bo’lgan, shuning uchun Zardusht tomonidan bu diniy moyillikni qoralangan va sajda
qilinadigan yagona xudo Ahura Mazda ekanligini e’lon qilingan.
Xuddi shunday, ba’zi
manbalarda Zardusht insoniyatni dunyodagi birinchi monoteistik e’tiqod bilan tanishtirdi.
Bugungi kunda dindorlari ko’p bo’lmaganiga qaramay, zardushtiylik dini ko’plab g’arbiy
ijodlarga ta’sir ko’rsatdi. Ushbu falsafa ba’zi mashhur musiqiy asarlarda, masalan,
Richard
Strauss tomonidan “Shunday qilib Zaratustra gapirdi” kompozitsiyasida,
taniqli bastakor
Motsart ham asar “Sehrli nay” librettosida zardushtiylik diniga musiqiy epizod bag’ishlagan.
Zardushtiylik dini eramizdan avvalgi I mingyillikning birinchi yarmida g’arbiy Turkistonda
o’rnatilgan ba’zi Eron qabilalarining e’tiqodlarini diniy isloh qilish sifatida tarqala boshlandi.
Zardushtiylikning tug’ilishini tushunish uchun hind dini va ushbu yangi ma’naviy
falsafa
o’rtasida taqqoslash yaxshiroq bo’lishi mumkin. Ikkala diniy qarashlarda ham Mitra
isantimetrli umumiy xudo bor edi (Mitre hindlarning fikriga ko’ra va Mitra eroniylarning
fikriga ko’ra), bu «Quyosh xudosi» degan ma’noni anglatadi[1].
Joylashuviga qarab, bu din turli yo’llarni tutgan. Masalan, hindu madaniyati uchun asl quyosh
xudosi uchta boshqa xudolarga bo’lingan: Varuna, Ariaman va Mitra. Aksincha, Eron madaniyati
uchun bu birinchi xudo birlikni saqlab qoldi. Ba’zi bir ma’lumotlarga ko’ra Mitra jannatda
bo’lishi kerak bo’lgan Axura Mazdaning o’g’li edi. Zardushtiylik e’tiqodida bo’lgan
xalqlar
