KIRISH
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusini asoslash va uning dolzarbligi.
O‘zbekiston Respublikasining iqtisodi, sanoati va ijtimoiy hayotida avtomobil
transporti chuqur kirib, unga bo‘lgan e htiyoj kun sayin ortib bormoqda.
Avtomobillashtirishning o‘sishi harakatlanish havfsizligini ta’minlash uchun
malakali haydovchilar tayyorlashni taqozo etmoqda. Haydovchi
o‘ziga
tegishli transport vositasini boshqarish jarayonida yo‘llarda
boshqa
transport vositalarining uzluksiz harakatlanishini ta’minlashi, yo‘llarda
harakatlanish qoidalari barcha shaxslar va fuqarolar uchun tegi li bo‘lgan
majburiy
talablarni
o‘z ichiga olib, ishilarning havfsizligi va
sog‘ligini ta’minlashga qaratilgan. Bu borada, ayniqsa, harakat havfsizligini
ta’minlashga javobgar bo‘lgan ichki ishlar idoralari,
xususan, yo‘l-patrul
xizmati xodimlaridan
o‘ta bilimdon va mas’ulyatli bo‘lish talab etiladi.
Yo‘l harakati
qoidalari
harakat
ishtirokchilari
zimmasiga
ham muayyan
huquq
va
majburiyatlarni
yuklaydi.
Bu
huquq
va majburiyatlarning asosiy qismi harakat havfsizligini tartibga solib turuvchi yo‘l-
patrul xizmati xodimlari hamda yoshi, kasbi, mavqeidan qat’iy nazar turli toifadagi
haydovchilar, yo‘lovchilar o‘rtasidagi munosabatlarda aks etadi. Bu huquqiy
munosabatlar
yo‘llarda harakatlanish qoidalari buzilgan taqdirdagina
vujudga keladi.
Magistrlik dissertasiyasi mavzusini asoslash va uning dolzarbligi.
Mustaqillik yillari ko’hna va hamisha navqiron Samarqandning ijtimoiy-iqtisodiy,
ma’naviy-madaniy hayotida chin ma’noda tub burilish davri bo’ldi. Shaharning
kun sayin chiroy ochib, o’tmishi va buguni uyg’unlashgan mo’jizakor qiyofa kasb
etishi jahon ahlini, ming-minglab sayyohlarning e’tiborini tortmoqda. Ha, o’n-o’n
besh yil oldin bu yerga kelgan odam bugun uni taniyolmaydi. Bir-biridan go’zal va
mahobatli binolar, zamonaviy turar-joylar, xushhavo xiyobonlar, barcha-barchasi
ko’rgan ko’zni quvnatadi, dillarni yayratib, qalblarda g’urur-iftixor tuyg’ularini
uyg’otadi.
Samarqand shahri qadimiy shahar bo‘lib, dunyo sayyohlarini e’tiborini
o‘ziga jalb qilib kelmoqda, shuning uchun Samarqand shahrida shahar bo‘ylab
yangidan rekonstruksiya qilinmoqda, obodonlashtirilmoqda, yangidan qurilish
ishlari olib borilmoqda. Bu o‘zgarishlar qadimiy va ko‘hna Samarqandni yanada
go‘zallashtirmoqda. Bu o‘zgarishlar go‘zallashib borayotgan Samarqand
shahridagi bino va inshootlarga hamda shahar ko‘cha va yo‘llariga o‘z ta’sirini
ko‘rsatmoqda. SHuning uchun ham Magistrlik dissertatsiyasi mavzusi “Samarqand
shahridagi ko‘cha va yo‘llardagi transport xarakati muammolarini echish” deb
tanlangan edi. Bu mavzu asosida tadqiqot ishlari olib borildi.
2025 yilgacha Samarqand shahrida 5,3 mln.kv.m turar – joy binolari, 16,5
mln m
2
siyosiy – madaniy binolar, 91 km yangi avtomagistral yo‘llar, 7 ta transport
tunellpri va 7 ta eskada va ko‘priklar, 669 km gazquvurlari, 82 km suvquvurlari va
133 km kanalizatsiya quvurlari qurish rejalashtirilgan [12].
Samarqand shahrida umumiy hisob bo‘yicha 744 ta kam va ko‘p qavatli
turar – joy binolari haqida ma’lumot olindi va u binolar 139 ta shirkatga tarqatilgan
[10].
Bu turar – joy binolarda shaharning 95 foizga yaqin aholi yashaydi. Qolgan
5 foizi esa har xil kontruktiv tizimga ega bo‘lgan turar – joy binolarida yashaydi
[10].
Samarqand shahrida qurilgan zamonaviy ko‘p qavatli va namunali turar –joy
binolari 2003 yil 1 yanvar holatiga umumiy maydoni 4791,4 ming.kv.m ni tashkil
etardi va har bir kishi uchun o‘rtacha umumiy maydon 11,42 m
2
ga to‘g‘ri kelar
edi. Uy – joy kodeksi belgilab qo‘yilishicha har bir kishi uchun normal umumiy
yashash maydoni 16 m
2
dir. 2025 yilgacha uy – joy fondi umumiy maydoni 8800
ming m
2
ni tashkil etishi rejalashtirilgan [12].
Insoniyat tafakkurining shoh asari, deya ta’riflangan Shohi Zinda yodgorlik
majmuasi Vazirlar Mahkamasining Shohi Zinda yodgorlik majmuasini qayta
tiklash va obodonlashtirish ishlarini tashkil etish to’g’risidagi qarori asosida
mukammal rekonstruksiya qilindi. Imom Moturidiy hazratlari mangu qo’nim
topgan Chokardiza qabristoni obodonlashtirilib, yodgorlik majmuasi barpo etildi.
Keyinchalik bunday o’zgarishlar butun shahar bo’ylab davom ettirildi. Yangi-
yangi zamonaviy inshootlar, xiyobonlar, bog’lar barpo etildi, ko’chalar tanib
bo’lmas darajada o’zgardi. Beruniy, Ulug’bek, Bo’stonsaroy, Spitamen nomli va
yana ko’plab ko’chalar, mahallalar, bog’lar qiyofasining butunlay o’zgarib ketgani,
endi ular shahar go’zalligiga go’zallik, fayziga fayz, tarovatiga tarovat
qo’shayotganini alohida ta’kidlash joiz.
Keyingi
yillarda
shahrimizda
misli
ko’rilmagan
bunyodkorlik,
obodonlashtirish ishlari olib borilmoqda, Amalga oshirilgan keng ko’lamli
rekonstruksiya ishlari natijasida zamonaviy shaharsozlik qoidalari asosida milliy
va zamonaviylikni o’zida mujassam etgan bino va inshootlar qad rostladi. Tarixiy
obidalar atrofidagi eski, pastqam binolar o’rnida xushmanzara xiyobonlar,
sayilgohlar paydo bo’ldi. Shahar yaqinidagi Ko’hak tepaligida, Obirahmat arig’i
bo’yida buyuk olim Mirzo Ulug’bek tomonidan barpo etilgan ulkan rasadxona
dunyodagi bunday inshootlar orasida eng puxta o’ylangan matematik hisob-
kitoblar asosida bunyod etilgani bilan ajralib turadi. Prezidentimiz tashabbus va
tavsiyalari bilan bu yerda ham keng ko’lamdagi bunyodkorlik ishlari amalga
oshirilib, rasadxona va muzeyning mukammal loyihaga ega bo’lgan zamonaviy
binolari qurildi.
Ko’cha va yo’lllar qadimdan shakllanib, insoniyat tarixida ularning jamoa
sifatida faoliyati bilan bog’liq ravishda rivojlanib kelgan. Tabiiy va tarixiy shart
sharoitlarning xususiyatiga qarab ularning xududiy mutanosibligi shakllanib
borgan. Tarixdan ma’lumki, taxminan eramizdan 1000 yil oldin quruqlikdagi
sun’iy yo’llar shakllana boshlagan. Bunga misol qilib qadimgi Xitoy bilan
Yevropani bog’lagan «Buyuk ipak yo’li» ni keltirish mumkin.
Bugungi kunda zamonaviy shaharlarda ko’cha-yo’l tarmog’i shahar
transport tizimining asosini tashkil qilib, yildan-yilga ularga quyiladigan talablar
ortib bormoqda.
Shaharsozlikda transport tizimi alohida o’rin tutadi. Transport tizimi shahar
aholisining aktiv hayotini ta’minlaydi va uning samardorligini oshiradi. Aks holda
transport tizimisiz ayniqsa bugungi shahar hayotini tasavvur qilib bo’lmaydi.
Transport va piyodalar harakatini loyihalash va uni tashkil etish-shaharning
me’moriy-loyihaviy yechimida asosiy muammolardan biridir.
Shaharning loyihaviy tarkibida ko’cha-yo’l tarmog’ini oqilona yechimini
topish birlamchi masaladir.
Ko’cha tarmog’ining eski shakllari zamonaviy shaharsozlikka mos
kelmaydi: kichik kvartallarni chegaralagan ko’chalarda chorrahalarning ko’pligi,
transport oqimini o’tkazishni kamaytiradi, qiyinlashtiradi. Markaziy tumanlarda
ma’muriy-jamoat va savdo binolarining haddan tashqari ko’pligi katta miqdordagi
aholi va transportni u yerga kelishi sabab bo’lib, ularning harakatini tashkil etishni
qiyinlashtiradi.
Shaharda transport tizimi yer osti va yer usti transport inshootlaridan iborat.
Ko’chalar shaharlarning dastlabki paydo bo’lishi bilan shakllanib boshlagan.
Shaharda transport tizimini tashkillashtirish, shahardagi aholi zichligiga, har
1000 kishiga to’g’ri keladigan avtomobillar soniga, tarixan shaharning
shakllanishida ko’cha-yo’l tarmog’ining qaysi sxema asosida shakllanganligiga
bog’liqdir.
Zamonaviy shaharsozlikda transport tizimini maqbul yechimini yaratish
shaharni shakllantirishda asosiy rol o’ynaydi.
Shaharning transport infrastrukturasi, shahar tarkibi faoliyatini ta’minlovchi,
bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan yagona transport tizimini hosil qiluvchi tashqi
va ichki transport tizimi elementlaridan iborat bo’ladi.
| 