1-rasm. Avtomobil yo`llarining transport turlari bo`yicha taqsimlanishi
83,0
%
90
80
70
60
50
40
30
16,95
%
20
10
0,04
%
0,01
%
0
Avtomobil yo`llari
Temir
yo`llar
Havo
yo`llari
Daryo
yo`llari
Respublikaning geografik joylashuvi shuni taqozo etadiki, jahon bozoriga
chiqishda va tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishda asosiy transport yo`laklari
avtomobil va temir yo`llar hisoblanadi.
2-3-rasm. Samarqand avtomobil yo`llari
Respublikaning iqtisodiy rivojlanish shartlarini ta`minlaydigan xalqaro
transport yo`laklarini barpo qilish, tranzit va viloyatlar oralig`ida ishonchli
transport aloqasini ta`minlash, respublikaning tashqi integratsiyalashgan va ichki
birikkan yagona transport muhitini shakllantirish, transport harakati uchun
shaharlarning ichki ko`rinishini zamonaviy ko`cha-yo`llar loyihalarini taklifi va
qo`llanilishi, qolaversa, Buyuk Ipak Yo`lini qayta tiklash va jahon bozoriga chiqish
kabi masalalar davlat yo`l siyosatining ustuvor vazifalaridan hisoblanadi.
Asr boshida O`zbekiston hududida 27 ming kilometr ot arava va izvosh
yo`llari mavjud bo`lgan bo`lsa, 1927 yilga kelib O`rta Osiyoda davlat yo`llarining
jami uzunligi 5313 km ni, jumladan O`zbekiston hududida - 923 kmni tashkil
etgan. 1931 yilda Samarqanddagi yo`l tajriba uchastkasida shag`alli qoplamaning
yangi usuli sinovdan o`tkazildi. Joylarning o`zida bitum suyultirib ishlov berilgan
usul o`zini to`la oqladi. 1932 yilda Buxoroda ham yo`llar ana shu usul bilan qurila
boshlandi. 1932 yilda O`zbekistonning janubida (Jarqurg`on) og`ir smolaga boy
neft‟ konining ochilishi bilan uni suyuq bitum o`rnida qo`llana boshlanishi
Respublikaning bu usulda ishlash uchun mavsumiy davrning imkoniyati kengligi
mamlakatda yo`llarning rivojlanishi uchun keng sharoitni vujudga keltirdi. 1928-
1932 yillarda O`zbekistonda birinchi bo`lib uzunligi 62 km bo`lgan qora
qoplamali Buxoro-G`ijduvon-Qiziltepa yo`li qurildi, ana shu yillarda uzunligi 48
km bo`lgan Samarqand-Panjakent, Piskent-Olmaliq, Toshkent-Piskent-Murotali,
Qo`qon-Sho`rsuv-Andijon-Kuyganyor va boshqa yo`llar qurildi. 1937 yilda
Respublikada yo`l shoxobchalari 22 ming, jumladan qattiq qoplamali avtomobil
yo`llar 2200 km ni tashkil etdi. 1933-37 yillarda qattiq qoplamali yo`llarning
uzunligi umumiy yo`l tarmoqlaridagi salmog`i 8% ni tashkil etdi. 1939 yilda
O`zbekistonda yirik inshootlarni Xalq hashari yo`li bilan qurish rasm bo`ldi va bu
usul yo`l qurilishida ham keng qo`llanildi. 1940 yilda uzunligi 708 km bo`lgan
Katta O`zbek Traktini qurish haqida maxsus qaror qabul qilindi. Ushbu yo`lning
326 km Toshkent, 222 km Samarqand, 162 km Buxoro viloyatlari tomonidan
qurilgan va qurilish 1941 yilning aprelida qurib tugallangan. 1940 yilning oxiriga
kelib qattiq qoplamali yo`l tarmoqlari 4700 km ni tashkil etdi. O`zbekistondagi
barcha yo`llarning uzunligi 32500 kilometrni tashkil qilardi. Avtomobil yo`llari
tarmog`ining rivojlanish dinamikasi 6-rasmda keltirilgan.
4-rasm. Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo`llari tarmog`ining
rivojlanish dinamikasi
1970-75 yillarda yo`l qurish va foydalanish tashkilotlarining ishlab chiqarish
bazasi ancha yaxshilandi ularning saroylari yangi mashina va mexanizmlar bilan
to`ldirildi. Yo`l qurish industriyasining asfaltbeton, ko`priklar qurish uchun yig`ma
temirbeton konstruktsiyalar ishlab chiqaruvchi, inert materiallarni qayta ishlovchi
va sifatini yaxshilovchi ob`ektlar ishga tushdi va oqibatda qurilishda texnologik
intizomga amal qilish uchun bir muncha shart-sharoit yuzaga keldi. Umumiy
foydalanishdagi avtomobil yo`llarining uzunligi 1976 yilda hammasi bo`lib, 19643
km shu jumladan umumdavlat ahamiyatidagi yo`llar 1656 km ni, respublika
ahamiyatidagi yo`llar 7203 km ni va mahalliy ahamiyatdagi yo`llar 10975 km ni
tashkil etdi. 1975-80 yillarda yo`l xo`jaligida eng jadal yuksalish yillari bo`ldi.
Umumiy foydalanuvdagi avtomobil yo`llari uzunligi 31208 km ga etdi yoki
xalqaro ahamiyatdagi avtomobil yo`llari 1656 km, respublika ahamiyatdagi
avtomobil yo`llari 12164 km, mahalliy ahamiyatdagi avtomobil yo`llar 17388 km
ga etdi. 1976-81 yillarda jami 4400 km yangi yo`llar qurildi va qayta
rekonstruksiya qilindi. Bu yillarda asosan shaharlarni chetlab o`tuvchi aylanma
yo`llar qurishga katta e`tibor berildi [13].
Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo`llari tarmog`ining bugungi kun
foydalanuv holati avtomobillar va yo`ldan foydalanuvchilar talabini qoniqtirmaydi.
Buning sabablari - respublikada avtomobil yo`llarini o`z muddatida ta`mirlash va
saqlash masalasi o`z yechimini topmasdan qolmoqda. Avtomobil yo`llarini joriy
ta`mirlash va saqlash ishlariga ajratilgan mablag`larning etishmasligi ishlarning
to`liq bajarilmasligiga, qolaversa, bajarilgan ishlarning sifati pasayishiga olib
kelmoqda. Natijada, yo`llarda muddatidan oldin ta`mirlashga muhtojlik kelib
chiqmoqda. Bu esa, katta hajmdagi yo`llarni ta‟mirlash ishlarini talab qiladi [25].
Transport magistrallariga qo`yiladigan asosiy talab avtomobillarning
qarama-qarshi oqimlari uchun mustaqil qatnov qismiga ajratish, bir sathda kesishib
o`tish joylarining yo`qligi va yo`lga kirib kelayotgan yoki undan chetga
buriladigan alohida avtomobillarning asosiy oqim harakati rejimiga ta‟sirini
minimumga keltirishdir.
Avtomobil magistrallari mahalliy transport va ro`paradan kelayotgan
avtomobillar tomonidan xalaqitlarsiz, katta tezliklar bilan avtomobillarda
yo`lovchi va yuklarni jadal tashish uchun mo`ljallangan yo`llarga aytiladi. Bular
juda takomillashgan, biroz qimmat turadigan yo`llar bo`lib, ular turli mamlakatlar
yo`l tarmog`larining asosiy skeletini hosil qiladi va bu yo`l tarmog`lari
uzunligining ko`pi bilan 1,5...2% ini tashkil etadi.
Shahar ko`cha-yo`lining rejasi-bu yo`l o`qining joyida geometrik
joylashishiga yo`lning rejasi deyiladi. Yo`l o`qining gorizontal tekislikka
kichiklashtirilgan masshtabdagi proeksiyasining grafik ko`rinishiga yo`l o`qi
rejasi deyiladi [27].
Samarqand shahri relyefi nuqtai nazaridan olib qaragandan past-
balandliklari juda ko`p noqulay relyeflardan hisoblanadi. Bunday relyefli
shaharlarda transport harakatini tashkil qilish ham bir muncha qiyinlichiklarga
olib keladi. Transport harakatini ta`minlaydigan yo`llar yo`lovchi va yuklarni
tashishda arzon, qulay va yuqori tezlikda xavfsiz harakatni ta`minlashi kerak.
Bunda eng qisqa yo`nalishlarni tanlab olish imkoniyati bo`lishi lozim. Bu
talablarni hammasini hisobga oladigan bo`lsak, yo`l o`q chizig`i to`g`ri chiziqdan
iborat bo`lishi kerak. Bu to`g`ri chiziqqa havo yo`li deyiladi. Lekin joyda buning
iloji bo`lmay qoladi. Agarda yo`lni to`g`ri chiziq bo`ylab o`tkazadigan bo`lsak,
quriladigan yo`l juda qimmatga tushadi. Bunday holatda yo`l o`qini siniq chiziqlar
orqali o`tkazishga to`g`ri keladi. Demak yo`l o`qi qisqa yo`nalish bo`yicha emas,
balki uzoqroq aylanma yo`nalishlar bo`yicha o`tkaziladi. Bunda yo`l o`qi
uzunligini havo yo`li uzunligiga nisbati biroz uzayadi.
5-rasm. Transport harakati uchun yo`l rejasi.
Joy xaritasida A va B nuqtalarni birlashtiruvchi eng qisqa bo`lgan chiziqga
havo yo`li deyiladi. A va B nuqtalarni birlashtiruvchi siniq chiziqga yo`l o`qi
deyiladi.
| 