CONCLUSION...............................................................................
377
GLOSSARY...................................................................................
379
REFERENCES……………..............................................................
382
12
KIRISH
K. 1. Jamiyat taraqqiyotida energetikaning roli
Energetika jamiyat taraqiyotida muhim rolni o’ynaydi. Bugungi kunda
insoniyat faoliyatini barcha sohalariga energetika, xususan, elektr energetikasi
chuqur kirib borgan. Shu sababli, jamiyatning taraqqiyot darajasini elektr
energetikasining rivojlanganlik darajasi bilan belgilanadi.
Jamiyat taraqqiyotida energetikaning rolini muhim bo’lganligi sababli
yuqori suratlar bilan rivojlanib borayotgan O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha qabul qilingan davlat dasturlarida energetika tizimini
rivojlantirishga katta e’tibor qaratilgan.
Ushbu yo’nalishda O’zbekiston Respublikasida birinchi navbatda amalga
oshirilishi kerak bo’lgan asosiy ishlar Respublika Prezidenti va Vazirlar
Mahkamisining keyingi yillarda qabul qilingan qator buyruq, qaror, farmonlari va
boshqa hujjatlarda o’z aksini topgan. Ushbu Qonun hujjatlarida qayd etilib, yaqin
kelajakda bajarilishi rejalashtirilgan birinchi navbatdagi tadbirlar doirasida
Respublikamizda mavjud bir qator elektr stansiyalarida agregatlarni yuqiri
samaradorlikka ega bolgan agregatlarga almashtirish, yangi atom va muqobil
energiya
manbalari
asosida
ishlovchi
stansiyalarni
qurish,
energiya
samaradorligini ta’minlash bilan bir qatorda elektr tizimlari, tarmoqlari va
uskunalarining ishonchliligini oshirtish bo’yicha ko’plab ishlar amalga
oshirilmoqda.
O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning 2017-2021 yillarga
mo’ljallangan harakatlar Strategiyasida iqtisodiyotning barcha sohalarida energiya
va resurs sig’imini kamaytirish, mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishga
energiya tejamkor texnologiyalarni keng joriy etish, qayta tiklanuvchan energiya
manbalaridan foydadanishni kengaytirish ko’zda tutilgan. Bu masalalarni hal etish
bilan bog’liq bo’lgan dolzarb muammolardan biri ularni yechishning samarali
usullarini ishlab chiqish va joriy etish hisoblanadi.
13
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevral PF-4947- sonli
«O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi
haqida»gi Farmoni, 2017 yil 26 may PP-3012– sonli «2017-2021 yillarda qayta
tiklanuvchan energetikani rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy hayotda
energiya samaradorligini oshirish tadbirlari dasturi haqida»gi qarorlari va boshqa
qabul qilingan qonun hujjatlarida belgilangan vazifalarni bajarish elektr energetika
tizimlarining ishonchliligini ularda kechadigan o’tkinchi jarayonlar, o’ta
kuchlanishlar va elektr izolyatsiyasini tog’ri va aniq hisoblash va tahlillash asosida
baholashning samarali usul va algoritmlarini ishlab chiqish va joriy etishni talab
etadi.
Elektr energetikaning zamonaviy taraqqiyoti elektr energiyani ishlab
chiqarishni katta quvvatli elektr stansiyalariga konцentratsiyalash, elektr
energiyasining muqobil manbalarini rivojlantirish, yirik energetik birlashmalarni
tashkil
etish,
ularni
operativ-dispetcherlik
va
avtomatik
boshqarish
texnologiyalarini takomillashtirish yo’nalishida bormoqda.
Energetika tizimining samarali ishlashida elektr energiyani ishlab chiqarish
va uni iste’molchilarga etkazib berishning ratsional usullaridan foydalanish
alohida o’rinni egallaydi. Shu sababli, elektr energiyani uzoq masofolarga
(ist’emol markazlariga) kam xarajatlarda ishonchli uzatish hozirgi kunning
dolzarb masalalari qatoriga kiradi. Jamiyatdagi texnik taraqiyot ko’p jixatdan
energetikada erishilgan yuto’qlar bilan baholanadi, va u Davlatning industrial
quvvatini belgilaydi.
Elektr energetikaning asosiy muammolari qatoriga faqatgina elektr sistema
elementlarining (generatorlarning, transformatorlarning) birlik quvvatini oshirish
emas, balki kontsetratsiyalangan xolatda ishlab chiqarilayotgan quvvatning
uzatilish chegarasini oshirish hamdir. Bu esa elektr energiyasini uzoq masofaga
uzatish uchun mo’ljallangan yuqori kuchlanishni qo’llash bilan chambarchas
bog’liq.
14
Mamlakatimizda va boshqa sanoati rivojlangan davlatlarda energetikaning
rivojlanishi bilan yuqori kuchlanish elektr jihozlaridan foydalanish ko’lami ham
oshib
bormoqda.
Hozirgi
vaqtda
yoqilg’i
manbailariga
yaqin
joyda
kontsentratsiyalangan xolda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyani sanoat
markazlariga uzatib berish uchun 500 – 1150 kV kuchlanishdagi elektr uzatish
liniyalari qo’llanilmoqda. Elektr sistemasida yuqori kuchlanishni qo’llash o’ta
murakkab ilmiy–texnik muammolarni yechishni talab etadi. Bunday muammolar
qatoriga, jumladan, elektr sistemasi elementlarining izolyatsiyasi masalalari ham
kiradi. Izolyatsiya masalalarini hal etish esa, ularda kechuvchi har xil fizik
jarayonlarni o’rganishni taqozo etadi.
Elektr sistemasi elementlarining izolyatsiyasini loyihalashda hal etiluvchi
asosiy masalalardan biri elementlarning «Izolyatsiya sathini» tanlash hisoblanadi.
«Izolyatsiya sathi» - sistema elementlari izolyatsiyasining shikastlanishsiz
chidashi mumkin bo’lgan kuchlanishdir. tushuniladi. Izolyatsiya sathi birinchi
navbatda elektr uskunalari va qurilmalarida qo’llaniladigan nominal kuchlanish
bilan aniqlanadi. Lekin ekspluatatsiya sharoitida sistema elementlarining
izolyatsiyasi har xil ichki va tashqi sabablarga ko’ra nominal kuchlanishdan
yuqoriroq bo’lgan kuchlanish – o’takuchlanish ta’sirida bo’lishi mumkin.
Katta quvvatning kontsentiratsiyalangan holda ishlab chiqarilishida
iste’molchilarning ishonchli va sifatli elektr energiya bilan ta’minlashda elektr
uzatish liniyasining va boshqa barcha elektr jihozlari va apparatlarining
(generatorlar, transformatorlar, kommutatsiya apparatlari, kompensatsiyalovchi
qurilmalar va boshqa har xil yordamchi qurilmalarining) ishonchli ishlashi katta
ahamiyatga ega. Sistema elementlarning ishonchli ishlashi esa ularning
izolyatsiyasini ishonchli ishlashi bilan uzviy bog’liq.
Elektr sistema elementlarining izolyatsiyasi ularning atmosfera havosi bilan
aloqalanishiga bog’liq holda ichki va tashqi izolyatsiyaga bo’linadi. Tashqi
izolyatsiyaga elektr uzatish liniyasining har xil fazalari o’tkazgichlari orasidagi
oraliq, dielektriklarning (izolyatorlarning) tashqi sirtlari, ajratgich kontaktlari
15
orasidagi havo oralig’i kiradi. Ichki izolyatsiyaga esa transformatorlar va elektr
mashinalari chulg’amlarining izolyatsiyasi, yuqori kuchlanish kabellari va
kondensatorlari, hamda moyli o’chirgichlar germitizatsiyalangan kirishlarning
izolyatsiyalari, o’chirilgan xolatdagi o’chirgichlar kontaktlari orasidagi izolyatsiya
va boshqalar kiradi. Ichki izolyatsiya har xil turdagi dielektriklardan va ularning
kombinatsiyasidan tashkil topadi, masalan transformatorlarda va elektr
mashinalarda suyuq va qattiq dielektriklar kombinatsiyasi qo’llanilsa,
germetizatsiyalangan elegaz izolyatsiyali taqsimlovchi qurilmalarda esa qattiq va
gazsimon dielektriklar qo’llaniladi.
Elektr qurilma va uskunalarning ichki izolyatsiyasiga tashqi atmosfera
muhitining o’zgarishi deyarli ta’sir etmaydi. Uning o’zgarishi asosan uni eskirishi,
ekspluatatsiya qilish davrida elektrik xarakteristikalarining yomonlashuvi bilan
bog’liq bo’ladi. Ekspluatatsiya davrida izolyatsiyaga ta’sir etadigan har xil elektrik
va mexanik zarbalar natijasida mikro yoriqlar, texnologik jarayonlarning
o’zgarishi tufayli o’yiqlar (kavernalar)ning paydo bo’lishi natijasida qisman
razryadlar paydo bo’ladi. O’zgaruvchan yuk bilan ishlayotgan moyli – qog’ozli
izolyatsiyada tok bo’yicha yuklanishning o’zgarishi temperatura rejimining
o’zgarishiga va unda gazli (havoli) ulanishlarga olib kelishi izolyatsiyaning
eskirishi
qisman
razryadlanish
ta’sirida
tezlashib
uning
elektrik
xarakteristikasining yomonlashuviga olib keladi. SHu bilan birga elektrodlarning
o’tkirlashgan chetlarida va elektr apparatlarining mahkamlash detallarida tojlanish
razryadining paydo bo’lishi natijasida izolyatsiyaning buzilishi va chirish
mahsulotlari bilan ifloslanib izolyatsiyaning elektrik xarakteristikasining
yomonlashuvi
sodir
bo’ladi. Dielektriklar elektrik mustahkamligining
yomonlashuvi unda dielektrik isroflarning keskin oshishiga olib keladi. Dielektrik
isrofning oshishi esa, uning qizishiga va natijada uning issiqliq ta’sirida
teshilishiga olib kelishi mumkin.
Elektr sistema elementlarining tokli o’tkazgichlarini muhofaza-lashda
qo’llaniladigan dielektriklarning teshilishi natijasida ular o’zining elektrik
16
mustahkamligini butunlay yo’qotsa, gazli izolyatsiya teshilganda esa, undan
kuchlanish olinganidan so’ng yoyning so’nishi natijasida izolyatsiyaning elektrik
mustahkamligi butunlay tiklanadi.
Qattiq va kombinatsiyalangan izolyatsiya teshilganida undan kuchlanish
olinganidan so’ng uning izolyatsion xususiyati qayta tiklanmaydi. Suyuq va gazli
ichki izolyatsiya teshilganidan so’ng kuchlanish olinganda uning izolyatsion
xususiyati qayta tiklanadi. Biroq, bunday teshilish ularning elektrik
xarakteristikalarini yomonlashuviga olib keladi. SHu tufayli ichki izolyatsiya
ekspluatatsiya davrida doimiy kuzatuvda bo’lib, ularda rivojlanayotgan deffektni
(nosozlikni) oldindan ilg’ash orqali jihozlarning ishdan chiqishini oldi olinadi.
Elektr qurilmalarning izolyatsiyasi ishlash jarayonida ishchi kuchlanish
ta’sirida bo’ladi. Ekspluatatsiya davrida kuchlanishning ishchi kuchlanishdan
oshishi o’ta kuchlanish hisoblanadi. Uning manbai generatorlarning elektr
yurituvchi kuchi va sistemada sodir bo’ladigan normal va avariya
kommutatsiyalari hisoblanadi. Bu kommutatsiyalar natijasida hosil bo’ladigan
tebranish konturida rejim parametrlarining tebranishi sistemada kuzatiladigan
kuchlanish rezonansiga olib kelishi mumkin. Sistema elektr uskunalari
izolyatsiyasiga ichki o’takuchlanishdan tashqari elektr qurilmalariga yashinning
urilishi sababli paydo bo’ladigan atmosfera o’takuchlanishi ham ta’sir kursatadi.
Sistemada kuzatiladigan o’takuchlanishlar ularning paydo bo’lish sabablariga
ko’ra ikkita katta guruhga bo’linadi. Bular atmosfera va kommutatsiya
o’takuchlanishlaridir.
Atmosfera o’takuchlanishi yashining elektr qurilmalarning tok o’tkazuvchi
qismlariga yoki unga yaqin bo’lgan ob’ektga bevosita urilishidan paydo bo’ladi.
Kommutatsiya o’ta kuchlanishlari esa, sistemada normal va avariya xolatlaridagi
kommutatsiyalar natijasida paydo bo’ladi. SHu sababli ular ichki o’takuchlanishlar
deb ham yuritiladi.
Elektr sistemaning ko’proq atmosfera o’takuchlanishidan shikastlanish
extimoli katta bo’lgan elementi havo elektr uzatish liniyasidir. Buning asosiy
17
sababi uning uzunligi, ya’ni o’lchamining kattaligi hisoblanadi. Ideal
izolyatsiyalangan elektr uzatish liniyasining o’tkazgichlarida yashinning
razryadlanishi natijasida juda yuqori kuchlanish paydo bo’lishi mumkin. Bu
jarayonda paydo bo’ladigan o’takuchlanishga hech bir izolyatsiya konstruktsiyasi
chidash bera olmaydi. Shuning uchun elektr sistemaning normal ishlashini
ta’minlash maqsadida har xil chaqmoqdash ximoyalash uskunalari qo’llaniladi. Bu
xolda razryadlanish izolyatorlar sirti buylab rivojlanadi va izolyatsiyaning
teshilishi va qoplanishiga olib kelishi mumkin. Muhofazalashni takomillashtirish
uchun har xil vositalar (AQU, neytralni zaminlash, yoy so’ndiruvchi uskunalar va
yashin qaytargichlar) qo’llanilishi mumkin. YAshining elektr uzatish liniyasiga
urilishi natijasida liniya izolyatsiyasining shikastlanishidan tashqari, yashin
urilgan nuqtadan ikkala yunalishda tarqalayotgan kuchlanish impulslari paydo
bo’ladi. Bu kuchlanish to’lqinlari stantsiya va podstantsiyalarga etib kelib, ularda
o’rnatilgan elektr qurilmalari, jihozlar va apparatlarining izolyatsiyasiga ham xavf
tug’diradi. Bundan muhofoza qilish uchun o’takuchlanishni iqtisodiy oqlanadigan
darajagacha chegaralash uchun ventilli va naysimon razryadlagichlar va
o’takuchlanishni nochiziq chegaralagichlar (varistorlar)dan foydalaniladi.
Ichki o’takuchlanish ko’p xollarda kommutatsiyaning turiga, elektr
tarmog’ining xarakteristikasi va rejimiga, kommutatsiyalovchi apparatlarga
bog’liq. Shuning uchun ko’p marta takrorlanuvchi kommutatsiyalar har xil
qiymatli o’takuchlanishlarga olib kelishi mumkin. Shu sababli ichki
o’takuchlanish ham xuddi atmosfera o’takuchlanishi kabi statistik xarakterga ega.
| 