Ish bilan bandlik va ishsizlik
Metodik ko’rsatmalar
Mehnat bozoridagi vaziyat faqatgina ish bilan bandlar va ishsizlarning absolyut soni orqali emas, balki ish bilan bandlik va ishsizlik darajasi orqali ham baholanadi.
Haqiqatdagi ishsizlik darajasi quyidagicha aniqlanadi.
UB-ishsizlik darajasi
UB = B/ Ea * 100 B-ishsizlar
Ea-Iqt.faol aholi.
Iqtisodiy faol aholi sonini hisoblash;
Ea =3+B Z-iqtisodiyotda bandlar soni
B-ish qidirayotgan ishsizlar.
Iqtisodiy faol aholining bandlik darajasi quyidagicha
UZ = 3/E *100.
Mehnat resurslarining ish bilan bandlik darajasi quyidagiga teng:
UZt = Z/TR * 100.
1. 2011 yilda mamlakat mehnat resurslari 86 mln.kishini tashkil qilgan, sh.j. mehnatga layoqatli yoshdagilar-81,3 mln.kishi, o’smir va pensiya yoshidagi ishlayotganlar – 4,7 mln. kishi. Ulardan milliy iqtisodiyotda bandlar (shaxsiy tomorqa xo’jalikda bandlardan tashqari) 69,5 mln. kishini; o’qiyotganlar – 5,6 mln.kishi; harbiy xizmatchilar – 2,4 mln. kishi; mehnatga layoqatli yoshdagi band bo’lmaganlar – 8,5 mln.kishi, shu jum. majburan band bo’lmaganlar (ish qidirayotganlar)3,3 mln.kishi.
Iqtisodiyotda ish bilan band bo’lgan mehnat resurslari ulushini va turli ijtimoiy foydali faoliyat bilan band aholi ulushini aniqlang. Bandlikning turlari bo’yicha mehnat resurslarining taqsimlanishi samaradorligini tahlil qilib, xulosa yozing.
2. Iqtisodiy faol aholi tarkibidagi bandlar soni-85 mln. kishi; ishsizlar soni – 15 mln.kishi; bir oy o’tgach 85 mln. kishidan ishlayotganlarning 0,5 mln.tasi ishdan bo’shab ish qidirayotgan; rasmiy ro’yxatdan o’tgan ishsizlarning 1 mln. tasi ish qidirishni to’xtatgan bo’lsa ishsizlikning boshlang’ich darajasini, 1 oydan so’ng ish bilan bandlar va ishsizlar sonini hamda ishsizlik darajasini hisoblang.
3. Haqiqatdagi YaMM 750 mlrd.dol., ishsizlikning tabiiy darajasi 5%, ishsizlikning haqiqatdagi darajasi 9% bo’lsa mamlakatimizda qiymat ko’rinishdagi qancha mahsulot hajmi ishlab chiqarilmaganini aniqlang.
4. Jadvalda ko’rilayotgan davrning birinchi va beshinchi yillari uchun mehnat resurslari va bandlik haqidagi ma’lumotlar berilgan.
|
Ko’rsatkichlar
|
1 yil
|
5 yil
| |
Iqtisodiy faol aholi
|
84889
|
95453
| |
Ulardan ish bilan bandlar
|
80796
|
87524
|
Ishsizlikning tabiiy darajasi ko’rilayotgan davrning 5 yilida iqtisodiy faol aholining 7% ni tashkil qilgan.
a) ko’rilayotgan davrning 1 va 5 yillarida ishsizlar soni va haqiqatdagi ishsizlik darajasini hisoblang.
b) Ish bilan bandlik va ishsizlikning birvarakay o’sishini qanday tushintirish mumkin?
v) Ko’rilayotgan davrning 5-yilida to’liq bandlik bo’lgan deb ta’kidlash mumkinmi?
5. Jadvalda ko’rilayotgan davrning birinchi va beshinchi yillari uchun mehnat resurslari va ish bilan bandlik haqidagi ma’lumotlar berilgan.
|
Ko’rsatkichlar
|
1 yil
|
5 yil
| |
Iqtisodiy faol aholi tarkibidagi ish bilan bandlar
|
80500
|
95000
| |
Ishsizlar
|
4800
|
7000
|
Ko’rilayotgan davrning 1 va 5 yillarida ishsizlik darajasini hisoblang, hamda ish bilan bandlik va ishsizlikning baravar o’sishini tushuntiring.
6. Yil boshidagi 10 mln.ta ish bilan bandlardan yil davomida ishdan bo’shaganlar va mehnat bo’limlarida ro’yxatga turganlar 0,1 mln. kishini tashkil qilgan. Rasmiy ro’yxatdan o’tgan 0,8 mln. ishsizlarning 0,05mln.tasi ish qidirishni to’htatdilar, 0,1 mln.kishi esa ishga joylashgan. Yil oxiriga rasmiy ishsizlik darajasini hisoblang.
7. Agar potentsial YaMM 1400 mlrd.s., haqiqatdagi YaMM yil boshida 1330 mlrd.s., yil oxirida esa 1295 mlrd. s. bo’lgan bo’lsa, ishsizlikning tabiiy darajasi 5% bo’lsa Ouken qonuni qo’llab ishsizlik darajasi yil davomida qanchaga o’zgarishini aniqlang.
8. Ish bilan bandlar – 90 mln.kishi, ishsizlar 10 mln.kishi, 1oy o’tgach ishlayotgan 90 mln. kishidan 0,5 mln.tasi ishdan bo’shagan va ish qidirayotgan; ishsizlarning 1 mln.tasi qidirishni to’xtatganbo’lsa, ish bilan bandlar va ishsizlar sonini hamda haqiqatdagi ishsizlik darajasini hisoblang.
9. Jadvalda YaMM ning (mlr.s) haqiqatdagi va potentsial xajmlarini ifodalovchi ma’lumotlar berilgan. 2001 yilda ishsizlik darajasi 6% bo’lib, iqtisodiyot to’liq bandlik holatida rivojlangan.
|
Yillar
|
Potentsial YaMM
|
Haqiqatdagi YaMM
| |
2009
|
3000
|
3000
| |
2010
|
3800
|
3705
| |
2011
|
4125
|
3712,5
|
A.Ouken qonuni asosida 2010 va 2011 yillardagi ishsizlik darajasini hisoblang.
10. Agar tumandagi iqtisodiy faol aholi 1 mln. kishi, rasmiy ishsizlik darajasi 3,5 % bo’lsa, hisobot yilida tuman mehnat bo’limida ro’yxatdan o’tgan ishsizlar sonini aniqlang.
11. Iqtisodiy faol aholi tarkibidagi bandlar soni-85 mln. kishi; ishsizlar soni – 15 mln.kishi; bir oy o’tgach 85 mln. kishidan ishlayotganlarning 0,5 mln.tasi ishdan bo’shab ish qidirayotgan; rasmiy ro’yxatdan o’tgan ishsizlarning 1 mln. tasi ish qidirishni to’xtatgan bo’lsa ishsizlikning boshlang’ich darajasini, 1 oydan so’ng ish bilan bandlar va ishsizlar sonini hamda ishsizlik darajasini hisoblang.
12.Jadvalda YaMM ning (mlr.s) haqiqatdagi va potentsial xajmlarini ifodalovchi ma’lumotlar berilgan. 2001 yilda ishsizlik darajasi 6% bo’lib, iqtisodiyot to’liq bandlik holatida rivojlangan.
|
Yillar
|
Potentsial YaMM
|
Haqiqatdagi YaMM
| |
2009
|
3000
|
3000
| |
2010
|
3800
|
3705
| |
2011
|
4125
|
3712,5
|
A.Ouken qonuni asosida 2010 va 2011 yillardagi ishsizlik darajasini hisoblang.
13. Haqiqatdagi YaMM 750 mlrd.dol., ishsizlikning tabiiy darajasi 5%, ishsizlikning haqiqatdagi darajasi 9% bo’lsa mamlakatda qiymat ko’rinishdagi qancha mahsulot hajmi ishlab chiqarilmaganini aniqlang.
14. Ish bilan bandlar – 90 mln.kishi, ishsizlar 10 mln.kishi, 1oy o’tgach ishlayotgan 90 mln. kishidan 0,5 mln.tasi ishdan bo’shagan va ish qidirayotgan; ishsizlarning 1 mln.tasi qidirishni to’xtatganbo’lsa, ish bilan bandlar va ishsizlar sonini hamda haqiqatdagi ishsizlik darajasini hisoblang.
15. Jadvalda ko’rilayotgan davrning birinchi va beshinchi yillari uchun mehnat resurslari va ish bilan bandlik haqidagi ma’lumotlar berilgan.
|
Ko’rsatkichlar
|
1 yil
|
5 yil
| |
Iqtisodiy faol aholi tarkibidagi ish bilan bandlar
|
80500
|
95000
| |
Ishsizlar
|
4800
|
7000
|
Ko’rilayotgan davrning 1 va 5 yillarida ishsizlik darajasini hisoblang, hamda ish bilan bandlik va ishsizlikning baravar o’sishini tushuntiring.
16. Agar potentsial YaMM 1400 mlrd.s., haqiqatdagi YaMM yil boshida 1330 mlrd.s., yil oxirida esa 1295 mlrd. s. bo’lgan bo’lsa, ishsizlikning tabiiy darajasi 5% bo’lsa Ouken qonuni qo’llab ishsizlik darajasi yil davomida qanchaga o’zgarishini aniqlang.
17. Ish boshidagi 10 mln. ta ish bilan bandlardan yil davomida ishdan bo’shaganlar va mehnat bo’linmalarida ro’yxatga turganlar 0,1 mln. kishini tashkil qilgan. Rasmiy ro’yxatdan o’tgan 0,8 mln. ishsizlarning 0,05mln. tasi ish qidirishni to’htatdilar, 01, mln.kishi esa ishga joylashgan. Yil oxiriga rasmiy ishsizlik darajasini hisoblang.
18. Agar tumandagi iqtisodiy faol aholi 1 mln. kishi, rasmiy ishsizlik darajasi 3,5 % bo’lsa, hisobot yilida tuman mehnat bo’limida ro’yxatdan o’tgan ishsizlar sonini aniqlang.
19. Tushunchalarning to’g’ri javobini belgilang
|
1
|
Friktsion ishsizlik
|
A
|
Ishsizlikni tabiiy darajasidan 1% oshib ketishi haqiqatdagi YaIMni potentsial imkoniyatiga nisbatan 2,5% kamayib ketishiga olib keladi.
| |
2
|
Davriy ishsizlik
|
B
|
Yollanma ishchilarning o’z hohishiga ko’ra ish joyini o’zgartirishi yoki ularning vaqtinchalik ishdan bo’shash davri bilan bog’liq ishsizlik.
| |
3
|
Institutsional ishsizlik
|
V
|
Ishlab chiqarishning davriy qisqarishi bilan bog’liq ishsizlik.
| |
4
|
Tuzilmaviy ishsizlik
|
G
|
Ishlab chiqarish tuzilmasiga ishchi kuchi kasbiy tayyor-garligining mos kelmasligi bilan bog’liq ishsizlik.
| |
5
|
Iqtisodiy ishsizlik
|
D
|
Ishlay oladigan va ishlashni hoxlaydigan barcha mehnatga layoqatli shaxslar.
| |
6
|
Ishsizlikning tabiiy darajasi
|
E
|
Har bir xozirgi davrda ish bilan band bo’lmagan iqtisodiy faol aholi ulushi.
| |
7
|
To’liq ish bilan bandlik
|
J
|
Mavjud ishchi kuchining 100% kamrog’ni tashkil qil-gan va ishsizlikning noiloj shakllarini (friktsion, tuzilmaviy) taqazo qiladigan ish bilan bandlik.
| |
8
|
Ishsizlik darajasi
|
Z
|
Ishsizlik bo’yicha nafaqa razmerining oshishi bilan bog’liq ishsizlik.
| |
9
|
Iqtisodiy faol aholi
|
I
|
Raqobat kurashida ishlab chiqaruvchilarning bir qismini honavayron bo’lishi bilan bog’lik ishsizlik.
| |
10
|
Ouken qonuni
|
K
|
Ishsizlikning davriy shakli mavjud bo’lmaganligidagi ishsizlik darajasi.
|
“Aholini ish bilan bandligining shakllanishi va mohiyati” mavzusi bo’yicha keys-stadi
|
